Читать книгу: «Усміхніся шчасцю свайму»

Шрифт:

Серыя «Сучасная проза» заснавана ў 2024 годзе

* * *

Аповесцi

Двойчы грэшнiк

У першыя дні лета вёска ажывае, зноў гамоніць з ранку да позняга вечара, як у свае самыя шумлівыя гады, калі тут віравала калгаснае жыццё.

І сёлета народу ў Мокрына з’ехалася шмат – здаецца, з усяго свету. Хто ў адпачынак да сваіх старых бацькоў, хто проста наведацца да сваякоў, а хто, купіўшы пакінутыя хаты, на ўсё лета.

Ледзь не на кожным падворку – адна, а то і дзве машыны. Калісьці тут грузавікі з раніцы да вечара пыл сцяной уздымалі ды трактары капцілі. А сёння – спрэс легкавушкі блішчаць, не машыны, а цацкі – іх гаспадары, як на кірмашы, адзін перад адным свой шык паказваюць.

Толькі і размоў цяпер: хто, адкуль, з кім прыехаў. Каго пазналі, а каго не…

…Шмат гадоў у Мокрыне месцілася кантора гаспадаркі, побач з ёю быў будынак сельсавецкай улады, а насупраць іх, цераз вуліцу, – Дом культуры, амбулаторыя, сельмаг. Крыху зводдаль, бліжэй да поля, значную тэрыторыю займаў механізаваны двор з майстэрняй і кузняй, шматлікімі гаражамі і тэхнікай пад адкрытым небам. Да яго, за высокім бетонным плотам, туліліся тартак і млын. Чаму ад іх адгарадзіліся, зразумець было цяжка. Тутэйшыя жартаўнікі на гэты конт мелі сваю думку: «Каб пан на тым свеце не пакрыўдзіўся…» (некалі гэта была яго ўласнасць). А пасярэдзіне вёскі суседнічалі дзве несумяшчальныя знешне паміж сабою ўстановы: царква, з яе амаль двухсотгадовай гісторыяй, – на ўзгорку, у атачэнні высокіх старых ліп, і школа, нашмат за храм маладзейшая, новы цагляны будынак якой, у два паверхі, быў узведзены на месцы старога драўлянага, бо яго трухлявыя сцены, паточаныя шашалем, на вачах сыпаліся і асядалі, а дзіравая страха з гонты працякала (пакуль ішла будоўля, дзеці адзін навучальны год, з восені да лета, займаліся па хатах).

Людзям, асабліва з навакольных вёсак, было досыць зручна: прыйшоў чалавек у Мокрына – і за пару гадзін мог усе свае неадкладныя справы вырашыць. А пра саміх мокрынцаў і гаварыць няма чаго, бо ўсё пад рукой: і мясцовае начальства, калі якую даведку неабходна атрымаць, і на працу ўсюды пешкі дойдзеш, і дзеткам у школу ногі не трэба залішне біць, і ў царкву ў святочны дзень хутчэй выберашся. Чым не аграгарадок быў? Адно што водаправода не было і вада гарачая па трубах не цякла.

А што ў Мокрыне сёння? Каб хто-небудзь з нябожчыкаў, яго тагачасных жыхароў, з нябеснага царства вярнуўся, то, пэўна, вачам бы сваім не паверыў: няма той гаманлівай вёскі, няма ні сельсавета, ні калгаснай канторы, ні двара механізатараў. Цэнтр мясцовай улады і гаспадарчага жыцця перамясціўся за дваццаць сем кіламетраў адсюль, у Дыбкавічы. Нават вучэльні няма – шасцёра дзетак школьнага ўзросту возяць аўтобусам у райцэнтр. Стаяць некалі важныя будынкі як сіроты, пакінутыя на горкую долю горам-няшчасцем. З выбітымі вокнамі, расхрыстанымі дзвярыма. А над школай увогуле невядома за што самасуд учынілі: па цаглінцы разабралі, парасцягвалі на свае патрэбы. І ніхто за яе не заступіўся, не абараніў. Можа, так збэсцілася вясковае жыццё толькі тут, у Мокрыне? Вунь па тэлевізары штодня паказваюць, як аграгарадкі патанаюць у зеляніне і кветках, як радуюцца людзі пераменам. А Мокрына яны, гэтыя перамены, чамусьці абышлі бокам.

О не! Адмянілася і Мокрына, яшчэ як адмянілася. Не ў лепшы бок, факт. Каб у лепшы – то моладзь тут, як некалі, шпацыравала б туды-сюды, спаць па начах не давала б сваімі гігікамі ды песнямі. А цяпер вёска спіць як забітая, нават рэдка сабачы брэх пачуеш. Дажыліся мокрынцы: раней тут ганарыліся сваімі ўдарнікамі працы на ферме і ў полі, а сёння адзіны гонар – хор пенсіянерак. А чаму ж ім не спяваць? Кароў даіць не трэба, малако па пятніцах прывозяць у мясцовую краму. А пенсію выплачваюць дакладна па графіку, дзень у дзень. Прыязджае сацыяльны работнік з райцэнтра, здымаюць амбарны замок з зачыненага Дома культуры і там кожнаму пенсіянеру ў канверціку, нібы пану ці бізнесоўцу якому, грошыкі падаюць. Калі такое было? Колішняе, калгаснае, жыццё толькі прымусам і працаднямі запомнілася.

Якія цяпер заняткі засталіся ў мокрынцаў? Агароды з градамі – пасадзіць, апалоць, сабраць ураджай. Ягады, грыбы ўлетку і ўвосень. На спеўкі да Марылі Антоськавай, хто ў хор запісаўся. Ды на свята ў царкву схадзіць, памаліцца.

Зімою, праўда, цяжкавата. Прыцісне мароз, замяце снегам вуліцу – сядзі каля печы, нікуды за парог не высунешся. Каб не тэлік, то адзінокім мокрынцам было б сумна і вусцішна – хоць воўкам вый.

А летам раскоша – вёска нібы нанова нараджаецца. Лагоднае сонейка, зеляніна, кветкі навокал – як тут не радавацца жыццю, якога для многіх вяскоўцаў ужо, напэўна, няшмат засталося. Таму чакаюць яны лета, як Вялікадня пасля доўгага посту.

Вось і ў гэтым годзе летуецца някепска: і ў градах усё расце, і садавіны шмат, і ў лесе ягад-грыбоў набярэш, калі сілу ў нагах яшчэ маеш.

Не падабаецца мокрынцам толькі адно: малако ў магазіне нарасхват, раскупляюць за гадзіну-другую. Крыху затрымаўся дома – і тады чакай наступнай пятніцы, новага завозу. І яшчэ невядома, ці пашанцуе праз тыдзень.

У Ганны Моцькі такі горкі досвед ужо быў: у мінулую пятніцу ёй і яшчэ некалькім мокрынскім кабетам малака не хапіла. І таму на гэты раз яна вырашыла заняць чаргу яшчэ за паўгадзіны да адкрыцця крамы. Але не адна яна такая разумная: перад зачыненымі на замок дзвярыма ўжо стаяла Таіса Бутласік. Яны доўгі час таварышкавалі ў маладыя гады, і таму Ганна нават узрадавалася: «Даўно я з ёю не бачылася, не размаўляла…»

– Ці чула, Ганна, навіну? – першай пачала размову Таіса.

– Якую?

– Чычыча прыехаў.

– Хто-хто?..

– Ну няўжо ты не помніш? Тачанкі сынок…

– А-а-а… – відаць, дайшло да Ганны. – Хіба ў лесе які звер здох? Шмат гадоў вачэй у вёску не паказваў. І дзе ж ён спыніўся? Бацькава хата даўно ў зямлю ўрасла…

– Што пра хату казаць, калі на магілках бацькоў крыжы струхнелі. А помнік не было каму паставіць: ён жа адзін у іх… Бабы на спеўках казалі, што начаваў у Зіны Яськовай. Збіраецца тут застацца, хату старую падправіць. Сказаў: «Паміраць прыехаў у Мокрына. Хачу, каб тут, побач з бацькамі, у зямельку родную паклалі…»

– О, позна певень закукарэкаў – і без яго спеваў вёска прачнулася!.. Можа, яшчэ захоча, каб яго ў царкве бацюшка адпяваў?.. Антыхрыст! На Бога руку падняў…

– Калі тое было… І не адзін ён такі быў…

– Калі б ні было, а грэх на душу ўзяў вялікі. Навошта царкву з хаўруснікамі руйнаваў? Людзі не забыліся, як уначы павыносілі з храма і параскідвалі па вуліцы іконы і харугвы. Бог не даруе…

– Ну ты за Бога не вырашай… Сам ведае, хто што заслужыў…

– Не заступайся – Чычыча і чалавека забіў, лесніка Міхася Зубрыка з Мацяшоўкі, калі той злавіў яго ў лесе з крадзенымі, спілаванымі хвойкамі – на зруб новай хаты. За што і пасадзілі на трынаццаць гадоў. А зруб той, недабудаваны, згніў. Бярозы вунь якія на яго месцы ўжо выраслі, – Ганна паказала рукою на зялёныя вяршаліны дрэў, што ўзвышаліся над стрэхамі хат непадалёку. – Пасля турмы, відаць, сорамна было вяртацца ў вёску. Таму і бадзяўся дзесьці…

Трэцяй у чаргу стала Ніна Гаўрылкава. Згорбленая, але са свежым тварам і яснымі, жывымі вачамі, яна ўжо не першы год хадзіла з кійком. Прывітаўшыся, хвіліну-другую адсопвалася, выцерла пот насоўкай.

– Летам, хоць і спёка, а ўсё-ткі лепей: лягчэй хадзіць… – няспешна ўключылася ў гутарку Ніна, пачаўшы са свайго, набалелага. Але і яна, не ведаючы, пра што гаварылі да яе прыходу жанчыны, чамусьці адразу ж падтрымала гарачую для вёскі тэму. – Кажуць, што Чычыча прыехаў. Можа, бачылі?

Мокрынцы памяталі дзве гэтыя прыкрыя гісторыі – пра аднаго і таго ж чалавека, які даўно тут не жыў, а цяпер вось прыехаў у родны кут, – і з вуснаў у вусны перадавалі вестку пра яго нечаканае вяртанне.

– Не бачыла і бачыць не хачу, паганца гэтага, – зноў выказала сваю адкрытую варожасць да колішняга аднавяскоўца Ганна. – Як толькі зямля такіх мярзотнікаў носіць?!

– Ну ты, Ганна, і крапіва пякучая, – паспрабавала перавесці на жарт гэтае нястрымнае абурэнне Таіса.

– Стрэмку ў язык ты мне не загоніш і рот не зашыеш, – даводзіла сваё ўзбуджаная навіной Ганна.

– Скажыце, а хто і чаму такую мянушку яму даў – Чычыча? Якое ў яго сапраўднае імя? І чаму яго маці Тачанкай называлі? Нешта ў маёй памяці гэта зусім не захавалася… – запыталася Ніна.

– Я забылася, што сёння раніцою з’ела, а ты пытаеш пра тое, калі я яшчэ спадніцу не насіла, – Ганна ніяк не хацела ставіць кропку ў сваім шматслоўі, змяніць яго абуральны тон на стрымана-памяркоўны.

Таіса, якая, наадварот, вылучалася сярод тутэйшых жанчын сваім ціхім норавам і паважлівымі адносінамі да людзей, і на гэты раз паспрабавала перавесці гутарку ў спакойнае рэчышча:

– Добрыя, спагадлівыя былі і яго бацька Сямён, і маці Таццяна, але рана памерлі. Шмат каму калатнеча ў гады акупацыі і пасляваенная галеча жыццё падкасілі – царства ім нябеснае!..

– Пра бацькоў я нічога кепскага не скажу, – крыху паспакайнела Ганна.

– …У іх адзінага сына Шурыка словы чамусьці чапляліся за язык, і ён доўгі час дрэнна прамаўляў, – працягвала Таіса. – Неяк бацькі паслалі яго, хлапчука гадоў пяці, да суседа-франтавіка Тоські падстрыгчыся – тады на ўсё Мокрына толькі ў яго была машынка для стрыжак. Ды якая! Нямецкая, трафейная, з фронту прывёз. А як недарэчна жартавалі з яго: «Напэўна, у абмен на адарваную пад Берлінам нагу?» Тоська жарт успрымаў спакойна, затое хораша стрыг мокрынскіх мужыкоў і падлеткаў і грошай за гэта ніколі не браў. Дык вось як было. Заходзіць у Тоськаву хату Шурык і маўчыць. Гаспадар пытаецца, як у дарослага: «Чаго прыйшоў, з якой пільнай патрэбай?» На што хлапчук адказвае: «Чычыча». – «Чаго-чаго?» – перапытвае Тоська. «Чычыча!» – паўтарае тое ж Шурык. Тоська паціскае плячыма: маўляў, не разумею. «Сіцечка?..» – распытвае, у сваю чаргу, гаспадыня, жонка Тоські, думаючы, што маці хлопчыка хоча прасеяць муку. Аднак хлапчук адмоўна трасе галавою. «Можа, падстрыгчыся?» – здагадваецца, нарэшце, Тоська. Шурык узрадавана ўсміхаецца і садзіцца на ўслончык. Цырульнік-самавучка бярэ ў рукі машынку… «А чый ты сынок?» – пытаецца Тоська. «Самона і Тачанкі», – крыху павесялеўшы, адказвае Шурык. На той час у хаце быў Тоськаў сын-падлетак – і ён зарагатаў, паўтарыўшы ўслых: «Чычыча… чычыча… чычыча…» Шурык умомант саскочыў з услончыка і выбег з хаты, не пастрыгшыся… З таго часу і сталі называць яго гэтым пустым, без усялякага сэнсу, словам. І маці Шурыка неўпрыкмет зрабілася Тачанкай. На людзей не крыўдавала: гэта ж ад роднага сына пайшло, ды і хто ў Мокрыне без мянушкі жыве?..

…А вось Шурыка крыўда з таго дня не пакідала. Хіба ж не хацелася яму быць такім, як іншыя мокрынскія малалеткі, – з нармальным, выразным вымаўленнем, без гэтага праклятага чычання-гычання? Яшчэ як хацелася! Адкуль абрынулася на яго няшчасце? І чаму менавіта на яго, Шурыка? Усе малюнкі жыцця бачыліся хлапчуку спрэс у чорных фарбах. Ён баяўся пры чужых людзях адкрыць рот – размаўляў адно з бацькамі. Цураўся дзіцячай кампаніі, збочваў, калі насустрач яму ішоў хтосьці з суседзяў ці аднавяскоўцаў. Перапоўнены страхам і сорамам, хоць нічога нялюдскага нікому не зрабіў, хлапчына ўзненавідзеў усіх: і сваіх равеснікаў, якія нідзе не давалі яму праходу, мянташылі і мянташылі злымі языкамі, паўтараючы абразлівую, здзеклівую мянушку; і дарослых, бо нават лысыя дзядзькі і сівыя дзядулі не заўважалі хлапечых перажыванняў, звярталіся да яго гэтаксама зняважліва: «Чычыча!..» Але больш за ўсё Шурык не разумеў Бога. Маці расказвала, што Ён з зямлі перабраўся, пасля ўваскрэсення, на неба, адтуль усё бачыць і ўсё чуе, карае нядобрых людзей, а добрым дае здароўе і шмат шчасця. «Дык чаму ж Усявышні не заўважае гэтай вялікай несправядлівасці? Чаму Усемагутны не хоча памагчы мне, такому харошаму хлопчыку, пазбавіцца няскладнага вымаўлення?» – адказы на неадчэпныя, балючыя пытанні заставаліся дзесьці там, на небе, на зямлю спускацца не спяшаліся.

Цэлымі днямі Шурык хадзіў моўчкі. Замкнуўся – і ўсё. Толькі калі-нікалі адгукаўся на словы бацькоў. Крыху падросшы, яшчэ да школы, стаў бегаць на прырэчны луг, дзе, хаваючыся ад людскіх вачэй, падаў ніцма ў траву і горка плакаў. А потым, калі слёзы канчаліся, ён моцна біў сябе кулаком у грудзі і падоўгу тузаў пальцамі за язык, але той чамусьці хутка выслізгваў і займаў ранейшае становішча. Ён адчуваў, што ненавісны і такі жаданы гук «р» сядзіць недзе там, у грудзях ці ў роце, а выходзіць адтуль ніяк не хоча. Уцягваў напоўніцу паветра, напружваў жывот і ўсё нутро, спрабуючы вырваць з сябе патрэбнае яму гучанне. Але з тых практыкаванняў толку, напэўна, не было – адно камяк у горле коўтаўся. І тады ён успамінаў матуліну показку, якую яна часта яму паўтарала: «На падворку – горка, пад горкай – норка, у норцы крот, у пяску яго рот. А на горцы камары, спяць нагамі дагары». Яго разбіраў смех і з таго крата, і з тых камароў, але і смех быў нядоўгі – невядома адкуль зноў вярталіся ў хлапечую душу перажыванні, трывога і страх.

Калі настаў час ісці ў першы клас, Шурык адчуў яшчэ большую небяспеку: там ён будзе ўвесь час перад з’едлівымі позіркамі сваіх аднагодкаў, якія не стомяцца «лупцаваць» яго гэтай калючай мянушкай. «Не пайду ў школу!» – рашуча заўпарціўся хлапчук, і яго пагроза па-сапраўднаму ўсхвалявала бацькоў. Яны папрасілі дырэктара школы Івана Васільевіча пагаварыць з сынам, супакоіць яго. Дырэктара Шурык паважаў і крыху пабойваўся: ён адзін на ўсё Мокрына насіў капялюш – увосень чорны, а летам – саламяны, з чырвонай стужкай. Сустрэўшы аднойчы малога на вуліцы, Іван Васільевіч спыніў яго, пагладзіў па галаве, усміхнуўся і сказаў: «Ну што, Шура, ты ўжо сабраўся ў школу? Прыходзь, мы цябе чакаем. Школа ў нас новая, двухпавярховая, прыгожая. Пара ўжо і табе брацца за навуку. Савецкай краіне патрэбна адукаваная моладзь. Будзеш старанна вучыцца – станеш паважаным чалавекам, вялікі свет, што за Мокрынам, пабачыш. А першай настаўніцай у цябе будзе Галіна Яфімаўна, суседка ваша».

Шурык ведаў, што Галіна Яфімаўна працуе настаўніцай, але што яна можа вучыць і яго – пра гэта ён ніколі не думаў. Шурыкавы бацькі яе чамусьці адным словам называлі: «Яфімаўна», размаўлялі з ёю заўсёды ветліва, звярталіся да яе і за парадай, і калі якая патрэба была. Не раз гаварылі пра яе: «Хлебасольная душа ў Яфімаўны!» Што азначае «хлебасольная», хлапчук не разумеў, але сэрца падказвала: бацькам гэтая жанчына падабаецца. І яму суседка-настаўніца была даспадобы: ад яе Шурык абразлівага «Чычыча» ніколі не чуў. А колькі разоў яна частавала яго цукеркамі-падушачкамі, яблыкамі! Не, яна не такая, як усе, яна добрая! У гэтым ён быў упэўнены.

Але адна Галіна Яфімаўна абараніць свайго вучня ад абразлівай мянушкі не магла, хоць і вельмі старалася. На ўроках яна не прапускала выпадку, калі Шурыка можна было пахваліць. Яму лёгка давалася арыфметыка, ён чысценька пісаў, прыгожа маляваў, і першая настаўніца шчыра радавалася за хлапчука. У яе прысутнасці аднакласнікі не адважваліся зняважыць яго, затое на перапынках свае злыя языкі распускалі зноў і зноў. Аднойчы ён не вытрымаў, кінуўся з кулакамі на крыўдзіцеляў, ды і гэта не памагло.

Крыўда на людзей і на ўвесь белы свет з гадамі не праходзіла, а, наадварот, большала, нарастала, затым запяклася дзесьці ўнутры, пасяліўшыся ў душы назаўсёды. З цягам часу яна пачала валодаць не толькі яго настроем, але і думкамі. «Ну пачакайце, вырасту – пакажу вам, дзе ракі зімуюць», – не раз думаў хлапчук. Пра ракаў у Мокрыне згадвалі часта, бо ў рацэ і навакольных азярынах іх лавілі нямала. Бацька таксама прыносіў іх дадому, яшчэ жывых, і расказваў, што ракі хаваюцца пад карчамі, адкуль іх можна выцягнуць рукамі.

Што ён павінен зрабіць, калі вырасце, Шурык яшчэ не ведаў. «Нічога, прыдумаю пазней», – цешыў сябе няўцямнай, незразумелай марай, спадзеючыся, што ў яго дарослым жыцці адбудзецца нешта такое, ад чаго гэты нядобры свет перакуліцца і кудысьці знікне, разам з тымі, хто пасміхаецца з яго фізічнай недасканаласці. А пакуль у яго адзін клопат – вучыцца, вучыцца і вучыцца, як напісана на чырвоным плакаце перад уваходам у школу.

Шурык стараўся з усіх сіл, каб не адстаць у вучобе, не быць на ўроках ёлупнем, як казаў яго бацька. Яму было прыемна, што ён лепшы ў класе вучань па матэматыцы – любую задачку рашаў хутка, нібы спелыя арэхі вылушчваў. Адно не любіў урокаў мовы і чытання: саромеўся свайго вымаўлення. Але і па мовах, у тым ліку нямецкай, настаўнікі ставілі яму заслужаныя моцныя чацвёркі. Таму ў яго пасведчанні аб заканчэнні васьмігодкі не было ніводнай тройкі. Бацькі не маглі нарадавацца, ганарыліся школьнымі поспехамі сына. А Шурык, не раздумваючы, але з іх дазволу, падаў дакументы ў сельгастэхнікум, што ў іх раённым гарадку, – вучыцца на агранома. Яму хацелася найхутчэй пакінуць вёску, дзе ўследкі за ім неадступна хадзіла ненавісная мянушка, дзе ледзь не ў кожным позірку ён чытаў адно і тое ж: «Чычыча». Паступіў вельмі лёгка, бо экзамены былі толькі пісьмовыя.

У тэхнікуме цякло зусім іншае жыццё. Да яго моўнай праблемы нікому не было ніякай справы, ніхто да хлапца наўмысна не чапляўся. У кожнага навучэнца пераважалі асабістыя інтарэсы, далёкія ад Шурыкавых перажыванняў. Некаторыя ўжо пачалі дарослае жыццё: сталі курыць і выпіваць, заляцацца да дзяўчат. Шурыка да тытуню і спіртнога не цягнула, а пра дзяўчат і думаць сабе забараняў. А калі каторая і пачынала з ім гаворку, то ён наліваўся густой чырванню, быццам быў у чымсьці вінаваты перад ёю, і баяўся нават рот адкрыць.

Ціхмянага і сарамлівага, але заўзятага ў вучобе юнака з Мокрына заўважылі выкладчыкі. А колькі ў яго было радасці, калі адным з першых на курсе прынялі ў камсамол і ўрачыста ўручылі чырвоную кніжачку з персанальнай фотакарткай, з якой пазіраў яснавокі, круглатвары хлопец-прыгажун! У той вечар ён кінуўся дадому, да бацькоў:

– Я ў вас не дармаед, – пачаў ён з парога, – варты і лусты хлеба, і кавалка сала. Глядзіце, што мне сёння ўручылі: камсамольскі білет!

Шурык аж свяціўся ад шчасця, ад радаснага ўнутранага хвалявання. Яму здавалася, што ў яго, як і ў птушак, ёсць дужыя крылы і ён можа лёгка ўзляцець высока-высока над зямлёю, над родным Мокрынам.

А тут яшчэ дырэктар школы Іван Васільевіч, сустрэўшы яго на вуліцы, нечакана ад душы пахваліў хлопца:

– Добры дзень, Аляксандр Сямёнавіч. Чулі, ведаем пра твае поспехі. Школа ганарыцца табою: ты ў тэхнікуме нас не падвёў. Можна сказаць, і для ўсёй нашай вёскі гонар вялікі.

З такой павагай да Шурыка яшчэ ніхто не звяртаўся: «Аляксандр Сямёнавіч!..» У хлопца ўмомант запунсавелі шчокі, прыўзняліся плечы. «Каб чуў бацька, доўга чухаў бы ад задавальнення сваю лысіну», – прамільгнула ў галаве прыемная думка. О, як хацелася яму стаць па-сапраўднаму дарослым, менавіта Аляксандрам Сямёнавічам – без усялякага перабольшвання.

– Адслужу ў арміі – пайду ў інстытут, – прамовіў Шурык, адкрыўшы Івану Васільевічу сваю юнацкую мару.

– Малайчына! Ухваляю тваё рашэнне. І раю, атрымаўшы дыплом, працаваць у мясцовым калгасе: ты мокрынскія палеткі ведаеш з маленства, аграномам будзеш адмысловым…

…У блакітным чэрвеньскім небе плыў, неўпрыкмет падымаючыся над вёскай вышай і вышай, залацісты шар цёплага летняга сонца. Яно прыгравала ўжо так, што хацелася схавацца ў цянёк. І жанчыны, не спыняючы бяседы, перайшлі пад старую разгалістую ліпу, якая расла крыху зводдаль, за крокаў дваццаць ад дзвярэй крамы, – толькі яе густая крона магла цяпер засланіць іх ад гарачых сонечных промняў.

– У людзей языкі на прыдумкі спрытныя, і не дзіўна: здорам добра змазаныя, – асцярожна пачала адступленне ад тэмы гутаркі Ніна.

– У каго сёння той здор ёсць? – запярэчыла ёй Ганна. – Ты забылася, што летась афрыканская чума прайшлася амаль па ўсіх свінакомплексах і сялянскіх хлявах – пабілі-спалілі ледзь не ўсё пагалоўе? Нават дзікоў у лясах перабілі, нідзе ўжо не сустрэнеш. Людзі цяпер баяцца трымаць свіней, рэдка хто рызыкуе: дзе гарантыя, што зараза знішчана і болей не вернецца, што зноў праца не пойдзе кату пад хвост – не прымусяць выкінуць выкармленага парсюка?..

– А з чаго каўбасы, што ў наш магазін прывозяць? Дзе бяруць на іх мяса? З якой жывёлы? Не ведаем, але ж купляем, ямо, – сумна сказала Таіса.

Акурат у гэты момант да кампаніі пакупнікоў далучылася яшчэ адна мокрынская пенсіянерка – Зыкіна. Ніякага сваяцтва са славутай спявачкай у бабулі, карэннай жыхаркі, вядома, не было, і сапраўднае прозвішча іншае, хоць таксама з «песеннай» афарбоўкай, – Зязюля. А вось падабенства яе голасу да голасу царыні рускай народнай песні крышачку ўгадвалася, ды і насамрэч спявала яна прыгожа, з нейкай непаўторнай, невычэрпнай душэўнай шчырасцю і бязмежнай адданасцю мелодыі, таму мокрынскія кабеты падчас сваіх спевак і ўганаравалі Вольку такім зайздросным параўнаннем. Адно, жартуючы, раілі хутчэй крывыя зубы з роту павыкідваць – не пасуюць да вобліку артысткі: «Ты ж – запявала, у першым радзе нашай капэлы стаіш, на канцэрце ў раённым Доме культуры людзі заўважаць – засмяюць. Устаўляй залатыя, блішчастыя…» Волька не крыўдзілася, спакойна адказвала: «На залатыя і маёй гадавой пенсіі не хопіць…» Але да зубнога ўрача ўсё-ткі паехала і на металакераміку грошы сабрала, а мо гарадскія дзеці памаглі, – і, здаецца, перамянілася, павесялела бабуля.

– І ты, Зыкіна, баішся, што малако ад цябе ўцячэ? – няветліва сустрэла Вольку языкастая Моцька. – А навошта, гультайка, сваю кароўку летась збыла? Такога малака, як піла раней, ужо не нап’ешся.

– Каб разумнейшая была, то гэта трэба было зрабіць на пару гадоў раней, – адказала Зыкіна. – Душылася то з сенам, то з саломай, то зелле з поля дзяружкамі цягала, каб толькі пракарміць сваю Рагулю. Свету белага не бачыла, думала, што ніякага зносу мне не будзе, што сіл на два вякі Бог даў. А кубак таго малака не было калі выпіць. Цяпер хоць ёсць час у лес па ягады схадзіць, шкада толькі, што ногі аслабелі, заплятаюцца, як у п’яніцы. Ды і малако ў магазін прывозяць някепскае, не трэба грашыць…

– Хто ж не бачыць, што ты цяпер з раніцы да вечара лынды б’еш?..

– А чаму ты, Ганна, сёння такая звяглівая: няўжо раніцою голымі рукамі за гарачую патэльню ўхапілася? – неспадзявана для Моцькі і астатніх секанула ў адказ Волька.

– Я летам да печы і не падыходжу, а газавы балон яшчэ тыдзень назад выпаліла. Заказала па тэлефоне, ды нешта не вязуць, каб іх завезлі…

– І без тваёй падказкі завязуць ці занясуць куды трэба, калі час настане, – не хацела прайграваць спрэчку Волька.

– Во найшла каса на камень: мабыць, толькі адна Зыкіна табе, Ганна, папярок спяваць умее, – выказала сваё меркаванне-задавальненне Ніна…

…Пасля тэхнікума Шурыкава жыццё пабегла так шпарка, нібы вецер па пустым восеньскім полі. Накіраванне на працу малады спецыяліст атрымаў, як і хацеў, у родны калгас. Старшыня гаспадаркі Васіль Пятровіч Ласько, прызначаючы яго загадчыкам участка ў суседнюю з Мокрынам вёску Станевічы, сказаў:

– Набірайся вопыту, Парулік. Я раблю стаўку на маладыя кадры. Буду і цябе падтрымліваць. Але і нядбайнасці, безгаспадарчасці не дарую. Спадзяюся – не падвядзеш.

– Буду старацца з усіх сіл, я ж камсамолец! – запэўніў яго Шурык.

І, па праўдзе кажучы, узяўся хлопец за справу шчыра, як і належыць спецыялісту-пачаткоўцу, – адразу ж на ўсю сваю моц улёгся ў працу і цягнуў яе, нібы малады конь цяжкі плуг у першай пасля зімы баразне. Ужо праз два тыдні на ранішняй калгаснай планёрцы старшыня пахваліў яго: «Бярыце прыклад з Паруліка: першыя стагі сена з’явіліся ў Станевічах…» Ён не чакаў такіх прыемных слоў – разгубіўся, зачырванеўся, апусціў галаву. А ўнутры душа радавалася, спявала – не меней, як тады, калі прынялі ў камсамол.

Праз месяц далі яму новенькі матацыкл, Іж-56 (вадзіцельскае пасведчанне атрымаў яшчэ ў тэхнікуме), і цяпер толькі пыл за ім курэў: ад світанку да змяркання насіўся загадчык участка па вёсцы – з поля ў амбар, з амбара на ферму, з фермы на луг, з лугу зноў на поле. Свой галоўны клопат Парулік разумеў так: усе працаздольныя жыхары падначаленай яму вёскі з раніцы да вечара павінны завіхацца дзеля агульнай калгаснай мэты – даць болей збожжа, малака і мяса роднай савецкай краіне. І каб ніхто ні грама калгаснага дабра не сцягнуў, не ўкраў – тут ён нікому не спусціць, не даруе.

Яму падабалася пасада: хоць і ў адной вёсцы, але першы чалавек, найбольшы тут начальнік. Вось толькі круціў носам, што брыгадзірам называюць, ведама ж – адсталыя людзі, не разумеюць новага часу. «Не брыгадзір, а загадчык участка!» – папраўляў ён кожны раз каго-небудзь з гэтых, адсталых. Яму вельмі хацелася, каб звярталіся да яго па-даросламу: «Аляксандр Сямёнавіч!» Аднак і горшае можна было пачуць: той-сёй са станевіцкіх мужыкоў пад п’яную руку мог нават абразіць. «Смаркач без’языкі!» – пачуў ён аднойчы і ледзь-ледзь стрымаўся, каб не кінуцца на п’янтоса з кулакамі. А ўсё ж адпомсціў: тыдні са тры не даваў таму каня, каб прывезці з лесу дроў.

А праз паўгода забралі Паруліка ў армію. Акрамя вымаўлення, іншых заган у хлопца не знайшлі. Ваенны камісар раёна падпалкоўнік Пільчык, паціскаючы яму руку пасля медкамісіі, сказаў:

– Ты – дужы, спрытны, адукаваны хлапчына, характарыстыка з калгаса выдатная, такія цяпер у войску і патрэбныя. Каб не вядомая табе праблема, то і да камандзірскіх пагонаў дарос бы, а так званнем радавога прыйдзецца задаволіцца.

Аднак жа памыліўся, недаацаніў яго ваенкам. Радавым Аляксандр Парулік служыў нядоўга: пасля паспяховага заканчэння вучэбкі за пару месяцаў стаў у сваім мотастралковым палку выдатнікам баявой і палітычнай падрыхтоўкі, за бездакорную службу яму прысвоілі званне сяржанта і даверылі камандаваць аддзяленнем. А праз год службы яшчэ і ганаровы кароткатэрміновы адпачынак на дванаццаць сутак у роднае Мокрына атрымаў. Зайшоў падчас пабыўкі ў раённы ваенкамат, каб адзначыцца, – падпалкоўнік пазнаў яго (пэўна, па вымаўленні) і, заўважыўшы сяржанцкую нашыўку, аж прысвіснуў:

– Ого!.. Слаўна служаць землякі!

– Служу Савецкаму Саюзу! – звыкла адрапартаваў сяржант.

Той салдацкі водпуск перавярнуў, перайначыў жыццё Паруліка: нечакана-неспадзявана для сябе ён закахаўся. І што было дзіўным і абсалютна непрадказальным – у сваю былую аднакласніцу Галю Самсончык, з якой вучыўся разам з першага класа да паступлення ў тэхнікум. Дзяўчына пасля сканчэння сярэдняй школы падалася ў медвучылішча на фельчара і часцяком прыязджала на выхадныя дадому. Шурык сустрэў яе на вуліцы, калі вяртаўся з гасцёўкі ад цёткі Зіны, дзе пляменніка, салдаціка-адпускніка, добра-такі пачаставалі, наліўшы яму, як самаму дарагому госцю, аж тры чаркі самагонкі. І цяпер градусы рабілі сваю нябачную справу: у хлопца быў прыўзняты настрой, і нават языку ў роце нібыта нічога не замінала, хоць у людзей нападпітку звычайна бывае наадварот – ён калом стаіць.

Колішняя аднакласніца ішла насустрач яму па замеценай снегам, адзінай у вёсцы вуліцы – толькі ёй было ведама куды і навошта, а Шурыку чамусьці падумалася, што яна наўмысна выйшла з хаты, каб убачыць яго і сказаць яму нешта асаблівае, што дагэтуль ніхто ніколі яму не гаварыў. І ад такой радаснай думкі хлопец увачавідкі асмялеў, пайшоў шпарчэй, ледзь не пабег. Здалёк заўважыў, што дзяўчына наставіла каўнер паліто, зняла з адной рукі пальчатку і пачала церці далонню нос і шчокі: мароз перад Вадохрышчам сапраўды браўся не на жарт. За некалькі крокаў да Галі ён раскінуў ушыркі рукі, усім сваім выглядам паказваючы, што абмінуць яго дзяўчына не зможа. Яна крыху разгубілася, прыпынілася і саступіла ўбок, а Шурык у гэты момант паслізнуўся і паехаў нагамі ўперад – з галавы зляцела шапка, і ён стукнуўся аб прамерзлую сцежку патыліцай.

– Ой! – спалохана ўсклікнула Галя і працягнула яму руку, але Шурык падхапіўся, падняўся так хутка, як і падаў. – Моцна выцяўся? Пакажы сваю галаву…

– Ды не, усё нармальна, – амаль па-вайсковаму адказаў хлопец.

Аднак будучы фельчар на слова не паверыла – правяла рукою па яго галаве.

– Дзе ж нармальна? Кроў за вухам… Пайшлі хутчэй да мяне, трэба кроў абмыць, рану ёдам змазаць і забінтаваць галаву, – настойліва прапанавала Галя.

Шурык не стаў упарціцца і неўзабаве атрымаў кваліфікаваную хуткую дапамогу з цёплых і пяшчотных Галіных рук. Яму вельмі хацелася дакрануцца да іх, нават пацалаваць, але не асмеліўся, стрымаўся: а раптам Галя не зразумее яго жадання, пакрыўдзіцца?

Тады яны доўга сядзелі ў яе бацькоўскай хаце, пілі гарбату з хатнім пячэннем, і яму не хацелася ісці дадому. Адыходзячы, Шурык выдыхнуў нечаканае і для Галі, і для самога сябе:

– Адслужу ў войску, вярнуся ў Мокрына – і пойдзем у сельсавет, распішамся, згуляем вяселле…

– Ух, які шустры!.. Мы з табою і не цалаваліся ні разу, а ты ўжо пра шлюб загаварыў. Табе яшчэ служыць і служыць, як меднаму кацялку, – адпрэчыла словы неспадзяванага кавалера Галя.

– Вось пабачыш – я не жартую!.. – сказаў на развітанне Шурык…

…Зыкіна таксама не з пустой торбай прыйшла: і ў яе была навіна, якую з паўгадзіны таму яна пачула ад паштальёнкі – Марусі Кудлачык. Але Ганна Моцька наляцела на яе, як цёмная хмара сярод яснага дня, і свой аповед Зыкіна вымушана была адкласці, пакуль не адбілася ад нястрыманай, вострай на язык Моцькі. Як толькі Ганна на хвіліну замоўкла, Волька падкінула сваім субяседніцам пытанне, якое апякло іх, нібы гарачай галавешкай:

– І дзе мы цяпер будзем пенсію атрымліваць?

– Як гэта дзе?! Дзе і раней – у клубе.

– Там цяпер толькі мышы бегаюць. Але раз у месяц зайсці туды можна… – загаманілі жанчыны. – А чаму ты пытаеш – дзе?

– Для нас клуб зачыняецца назаўсёды, – прамовіла, адчуўшы важнасць сваёй навіны, Зыкіна. – Сёння наша паштальёнка мне расказала, што ў будынку плануюць рабіць капітальны рамонт, але з іншай мэтай: тут размесціцца новая ўстанова – дом для людзей пажылога ўзросту. У ім будуць жыць састарэлыя, нямоглыя людзі з вёсак нашага раёна. Кажуць, што дом разлічаны на сем чалавек.

– Няма бяды: у летні час пенсію і на вуліцы выдадуць. Вось тут, каля крамы. Ці на любой лаўцы. А зімой у чыёй-небудзь хаце збірацца будзем, – падказала выйсце Таіса Бутласік.

– Можаце і ў мяне свае грошыкі атрымоўваць, хата ў мяне вялікая і цёплая, гаспадар добрую памяць пакінуў, – прапанавала Зыкіна.

– А за арэнду грошы браць будзеш з нас ці з раённага кашалька? – зноў не змаўчала, пацягнула на сябе размову Моцька.

– Толькі з цябе, Ганна. За востры язык. Па капейцы за кожнае слоўца. На ўсё астатняе жыццё зараблю, – жартам адказала Зыкіна…

…Пасля армейскага водпуску Шурык амаль штодзень пісаў Галі лісты – часцей, чым бацькам. Яна ў адказ адпраўляла яму кароткія, але цёплыя, абнадзейлівыя дзявочыя пасланні, ад якіх у хлопца кружылася галава. А ён кожны свой ліст заканчваў лічбай – адлічваў дні да дэмабілізацыі: «засталося 126», «засталося 73», «засталося 12»…