Ырымбур тарихынан

Көньяҡ Урал ҡалалары иле

Бик оҙаҡ ваҡыт Дауамында көньяҡ Урал территорияһында боронғо кешеләрҙең тел берләшмәһе формалаша, һуңынан уларҙы һинд-европалылар шулай тип атай башлай. Был яҡынса б.э. т. 85 мең йыллыҡ, б. э. т. 43 мең йыллыҡта был берләшмә тарҡала башлай, артабан улар көнсығыш тел төркөмөнә (иранлылар, әрмәндәр, тажиктар, һиндтар һ. б.), көнбайыш европа төркөмөнә (гректар, германдар, роман халыҡтары һ. б.), славяндарға (урыҫтар, болгарҙар, поляктар һ. б.), балттарға (прустар, литвалар, латыштар һ. б.). Меңәр йылдар дауамында халыҡтар юҡҡа сыға, барлыҡҡа килә, башҡа этностар, атап әйткәндә, угро-финдар һәм төркиҙәр менән ассимиляциялана.

Элекке берләшмә эҙҙәре бөтә ерҙә лә күренә. Мәҫәлән, славян һәм иран телдәрендә дөйөм һүҙҙәр һәм төшөнсәләр байтаҡ алла, батыр, байлыҡ, хата, бояр, әфәнде, балта, эт һ.б. улар Барыһы ла беҙгә боронғо һинд – европалыларҙан килгән. Был уртаҡлыҡ ҡулланма сәнғәттә лә күренә. Сигеүҙәрҙә, балсыҡ һауыттарҙағы биҙәүестәрҙә бөтә ерҙә лә ромбтар һәм нөктәләр ҡулланыла. Һинд-европалылар йәшәгән райондарҙа мышы һәм болан культы быуаттар буйына һаҡланған, Әммә Иран, Һиндостан һәм Грецияла был хайуандар юҡ. Шулай уҡ ҡайһы бер халыҡ байрамдарына ла ҡағыла мәҫәлән, айыуҙың ҡышҡы йоҡонан уяныуының яҙғы көндәрендә күп халыҡтар үткәргән айыу байрамдарына ла. Былар барыһы ла һинд-европалыларҙың төньяҡ ата-бабаһы эҙҙәре, хәҙерге төньяҡ боҙло океан районында, уларҙың климаты меңәр йылдар элек йылыраҡ булған.

Был халыҡтарҙа дини культтарҙа ла уртаҡлыҡтар күп. Мәҫәлән, славян мәжүси аллаһы Перун йәшен атыусы латыш-литва Перкунисына, һинд Парджаньеһына, Кельт Перкуниаһына оҡшаш. Һәм ул үҙе төп грек аллаһы Зевсты хәтерләтә. Славян мәжүси алиһәһе лада, никах һәм ғаилә ҡурсалаусыһы, грек алиһәһе Лата менән сағыштырыла.

«Цивилизация» төшөнсәһе күп мәғәнәгә эйә, әммә иң мөһиме – үҫеште алға этәрергә ярҙам иткән яңы прогрессив нәмә барлыҡҡа килеүе.

Һәм бына иң боронғо цивилизация эҙҙәрен әкренләп ғалимдар оло Урал сиктәрендә таба. Бөгөнгө көндә билдәле булған иң боронғо бот – Шиғыр бот. Ҙур Шиғыр идолы музей экспонаты планеталағы иң боронғо ағас скульптура тип иҫәпләнә, ғалимдар мәғлүмәттәре буйынса, уның йәше 10 мең йыл тәшкил итә. Шиғыр боттарының ҡиммәте аҡса эквивалентында күҙ алдына ла килтереп булмай. Һис шикһеҙ, бөгөн Был Свердловск өлкәһе һәм Рәсәй территорияһында ғына түгел, ә бөтә планетала иң әһәмиәтле ҡомартҡы.

Вера утрауҙары мегалиттары силәбе өлкәһенең Тургояк күле утрауында (Миасс янында) археологик ҡомартҡылар комплексы (мегалиттар камера кәшәнәһе, дольмендар һәм менгирҙар). Ерҙәге иң боронғо мегалиттар яҡынса 6 мең йыл элек, Б.э. т. IV мең йыллыҡта, йәғни Англияның билдәле Стоунхенджына тиклем (5 мең йыл элек, Б. э. т. III мең йыл) төҙөлгән.

Ҡалалар иле боронғо ҡасабалар, археологтар Тарафынан Көньяҡ Урал территорияһында: Башҡортостанда, РӘСӘЙ ФЕДЕРАЦИЯҺЫНЫҢ Ырымбур һәм Силәбе өлкәләрендә, шулай уҡ Төньяҡ Ҡаҙағстан территорияһында табылған ҡалаларҙың өлгөләре. Ҡалалар диаметры 350 км булған территорияла урынлашҡан.

Бөтә табылған ҡалаларҙы оҡшаш төҙөлөш тибы, ҡала инфраструктураһын ойоштороу, төҙөлөш материалдары, йәшәү ваҡыты, шулай уҡ бер үк топографик логика берләштерә. Ҡаласыҡтар аэрофотоһүрәттәрҙә асыҡ күренә. Һәм тап ошо фотолар ҙур тәьҫир ҡалдыра. 4000 йыл үткәс, ҡалаларҙың ҡалдыҡтары тәбиғи ландшафт, һөрөлгән баҫыуҙар фонында асыҡ күренә. Бындай система-ҡалаларҙы проектлаған һәм булдырған боронғо инженерҙарҙың оҫталығын аңлау килә. Ҡалалар үҙҙәре йәшәү өсөн яраҡлы булған. Беренсенән, улар тышҡы дошмандарҙан һаҡланыу тәьмин итә. Икенсенән, ҡалаларҙа төрлө оҫта кешеләрҙең (шорниктар, көршәкселәр, металлургтар, тимерселәр һ.б.) тормошо һәм эше өсөн биналар эшләнә. Һәр ҡала эсендә ямғыр канализацияһы бар, ул һыуҙы ҡаланан ситтә сығара. Ҡалалар янында ҡәберлектәр ойошторола, хайуандар өсөн загондар төҙөлә. Үҙенсәлеге: ҡомартҡыларҙың йәше, уларҙың иң йәшенә 3700 йәш, был боронғо мысыр пирамидалары менән сағыштырырлыҡ; тораҡ тибы ҡала.

Башлыса кеше эшмәкәрлегенең башҡа эҙҙәрен, ҡурғандарҙы, ҡәберлектәрҙе табалар; ҡалалар стихиялы рәүештә барлыҡҡа килмәгән, ауылдарҙан эволюцияланған, ә шунда уҡ ҡалалар кеүек төҙөлгән; планетала әлегә ошондай ҡала ҡоролошо һәм архитектураһы булған башҡа боронғо торамалар (һәм боронғолар ғына түгел) табылмаған; Шулай Уҡ: Евразия далаларының башҡа мәҙәни ҡатламдарынан айырмаһы; табылған арбаларҙың иң боронғоһо (беҙҙең эраға тиклем 2026 йыл менән даталанған); ул ваҡытта үҫешкән металлургия продукттары; бик камил боронғо гидротехник ҡоролмалар (плотина, быуа, һыу ағыҙыу каналдары (синташта)); боронғо ямғыр канализацияһы (Арҡайым).

Сағыштырма лингвистика һәм тел генеалогик классификацияһын төҙөү этногенез (халыҡтарҙың килеп сығышы) мәсьәләләрен аңлау өсөн бик мөһим. Был проблемаларҙы эшләүҙә антропологтар, этнографтар һәм лингвистарҙан тыш, башҡа күп һөнәрҙәр ғалимдары, шул иҫәптән яҙма ҡомартҡыларҙы өйрәнеүсе тарихсылар, географтар һәм археологтар ҡатнаша, уларҙың тикшеренеү предметы булып боронғо халыҡтарҙың хужалыҡ һәм мәҙәни эшмәкәрлеге ҡалдыҡтары тора.

"Бер нисә тиҫтә мең йыл дауам иткән һәм яҡынса 16-15 мең йыл элек тамамланған һуңғы, йәки өҫкө, палеолит (боронғо таш быуат) осоронда хәҙерге төр кешеләре Азияның байтаҡ өлөшөн (алыҫ төньяҡтан һәм бейек таулы өлкәләрҙән тыш), бөтә Африканы һәм Бөтә Европаны, ул саҡта боҙлоҡтар менән ҡапланған төньяҡ райондарҙан башҡа, ныҡлы үҙләштергән. Шул уҡ дәүерҙә Австралияға Индонезия, Шулай уҡ Америкаға Күсеп ултыралар, Унда Тәүге кешеләр төньяҡ-Көнсығыш Азиянан Беринг боғаҙы аша үтеп инә, элек бында уның урынында муйын булған, Шулай уҡ Көньяҡ Американың Антарктида яғынан кеше йәшәгәнлеге тураһында мәғлүмәттәр бар, элек бында утрауҙар йәки тар утрау муйындары ла булыуы мөмкин. Совет этнографы С. П. тәҡдим Иткән «тәүге тел өҙлөкһөҙлеге» гипотезаһына ярашлы. Толстов, кешелек үҙенең тарихының башында күп һанлы телдәрҙә һөйләшкән, күрәһең, яйлап бер-береһенә күскән һәм дөйөм алғанда берҙәм өҙлөкһөҙ селтәр (тел өҙлөкһөҙлеге) тәшкил иткән (Тихомиров А.Е., 2015 йылғы мәҡәләләр Йыйынтығы, ПоЛиАРТ, Ырымбур, 2016, 18-19 бб.).

С.П. Толстовтың гипотезаһын ситләтелгән раҫлау булып ҡайһы бер илдәрҙә боронғо тел тарҡаулығы эҙҙәренең күптән түгел генә һаҡланып ҡалыуы тора. Мәҫәлән, Австралияла бер нисә йөҙ тел булған, улар араһында аныҡ сиктәрҙе билдәләү еңел булмаған. Н.Н. Миклухо-Маклай Билдәләүенсә, Яңы Гвинея папуастарының һәр ауылының тиерлек үҙ теле булған. Күрше папуас төркөмдәренең телдәре араһында айырмалар бик аҙ була. Әммә алыҫ төркөмдәрҙең телдәре бер-береһенән ныҡ айырыла башлай. С. П. Толстов фекеренсә, тел ғаиләләре бәләкәй коллективтарҙың айырым телдәрен яйлап туплау, уларҙы ер шарының байтаҡ өлкәләрендә йәшәгән эре төркөмдәргә туплау процесында барлыҡҡа килгәндер. Башҡа совет һәм сит ил лингвистары, тел ғаиләләре ғәҙәттә бер телдең үҙ аллы бүленеү процесында барлыҡҡа килгән, тип фаразлай.

Этногенез проблемалары өсөн тел ғаиләләренең барлыҡҡа килеү ваҡыты мәсьәләһе бик мөһим. Ҡайһы бер совет тикшеренеүселәре археологтар һәм этнографтар был ғаиләләрҙең формалашыуы һуңғы палеолит аҙағында йәки мезолитта (урта таш быуат) беҙҙең көндәргә тиклем 137 мең йыл элек башланған булыуы мөмкин тип фаразлай. Был дәүерҙә кешелек таралыу процесында туған телдәр төркөмдәре, бәлки, айырым иң ҙур этник берләшмәләрҙең телдәре бик киң территорияларҙа таралыуы мөмкин булған.

Дания лингвисы X. Педерсен үҙ ваҡытында бер нисә ҙур ғаиләнең телдәренең генетик бәйләнеше тураһында гипотеза тәҡдим итә. Ул был телдәрҙе «ностратик» (лат. noster беҙҙең). Совет лингвисы В.М. Иллич-Свитычтың тикшеренеүҙәре һинд-европа, семит-хамит, урал, алтай һәм ҡайһы бер телдәрҙе ҙур ностратик макроғаиләгә берләштереүҙең фәнни нигеҙлелеген күрһәтә. Был макроғаилә Өҫкө палеолитта Көньяҡ-Көнбайыш Азия һәм уға йәнәш өлкәләр территорияһында барлыҡҡа килгән. Һуңғы вюрм боҙланыуы һәм мезолит климаты йылыныуы сигенгән саҡта Ностратик ҡәбиләләр Азия һәм Европаның киң территорияһына тарала; улар элек унда йәшәгән ҡәбиләләрҙе ҡыҫырыҡлап сығара, ә өлөшләтә ассимиляциялай. Был тарихи процеста ностратик ҡәбиләләр айырым ареалдар барлыҡҡа килтерә, унда айырым тел ғаиләләре формалаша башлай. Уларҙың иң ҙуры – һинд-европа тел берләшмәһе Көньяҡ Урал территорияһында, артабан Алтайҙан Ҡара Диңгеҙ Буйына тиклем Ҙур далала формалаша башлай.

Археологик мәҙәниәттәр сифатында ғалимдар Көньяҡ-Көнбайыш Азиялағы халаф, убейд, чатал-хююк мәҙәниәттәрен Һәм Кавказ Аръяғындағы куро-араксин мәҙәниәттәрен атай. Был ғалимдар фекеренсә, һинд-европалыларҙың икенсел аралыҡ ата-бабаһы Булып Төньяҡ Ҡара Диңгеҙ Буйы тора, унда уларҙың таралыуы б.э. т. III мең йыллыҡҡа ҡарай. һинд-европа ғаиләһе ареалынан көньяҡҡа табан, бәлки, семит-хамит (афразия) тел ғаиләһенең үҙәге барлыҡҡа килгәндер. Һинд – европалыларҙан төньяҡтараҡ картвель телдәре, көнсығыштараҡ дравидия телдәре һөйләшеүселәр йәшәгән. Урал (фин-уғыр һәм самодий) төрки, монгол һәм тунгус-маньчжур телдәренең ата-бабалары хәҙерге Рәсәйҙең төньяҡ-көнсығыш периферияһында урынлашҡан. Был ностратик макроғаиләгә һинд-европа, семит-хамит, йәки афразия, картвель, урал, дравидия, төрки, монгол, тунгус-маньчжур, чукот-камчатка һәм, бәлки, эскимос-алеут тел ғаиләләре ҡарай. Был ҙур макро-ғаилә телдәрендә хәҙер бөтә донъя халҡының 2/3-нән ашыуы һөйләшә.