Ырымбур тарихынан

Ырымбур сәнәғәтен үҫтереү

ЫРЫМБУР крайы XX быуат башында крәҫтиән хужалығына хас тотороҡһоҙ уңыш менән игенселек районы була. Сәнәғәт, башлыса, тимер юл оҫтаханалары, тирмәндәр һәм ваҡ предприятиеларҙан тора. Үҙендә бик күп ҡиммәтле ҡаҙылмалар йәшерелгән өлкәнең ер аҫты тормошҡа ашырылмай ҡала. Граждандар һуғышы һәм ваҡиғалар (1917-1920 йй.) край иҡтисадын емереклектәр һәм артта ҡалыу упҡынына алып китә. XX быуаттың 20-30-сы йылдары ырымбурҙарҙың фиҙаҡәр хеҙмәте менән тулылана.

"XX быуаттың 30-сы йылдары аҙағына Ырымбур (1938 йылдан Чкаловск) өлкәһендә 400-ҙән ашыу яңы сәнәғәт предприятиеһы төҙөлә. 1940 йылда край сәнәғәте 1913 йылға ҡарағанда 8,7 тапҡырға күберәк продукция етештерә, 30-сы йылдар башына ҡарағанда 6,4 тапҡырға күберәк.яңы сәнәғәт тармаҡтары (машиналар эшләү, металл эшкәртеү, төҫлө металдар етештереү һ. б.) Барлыҡҡа килә һәм үҫеш ала, иҫке тармаҡтар (еңел һәм аҙыҡ-түлек) яңы үҫеш импульсы ала» (Тихомиров А. Е., Сәнәғәт ырымбур. XX быуаттың 20-30-сы йылдарында индустриялаштырыу. "Ridero", Екатеринбург, 2018, 40-41 бб.).

Яңы сәнәғәт райондары край территорияһында формалаша: орск-Хәлил металлургия районы, Быҙаулыҡ-Боғорослан районы, унда нефть һәм газ уңышлы сығарыла, Ырымбур ҡалаһында төптән сәнәғәт үҙгәрештәренә дусар була.

Эшселәр һаны буйынса 1-се урынға машиналар эшләү менән металл эшкәртеү сыға. 40-сы йылдар башына Ырымбурҙы Ҡаҙағстан менән бәйләгән Аҡмулла Карталы тимер юл тармағы төҙөлөшө тамамлана.

Шул уҡ ваҡытта Ырымбурҙың сәнәғәт производствоһының дөйөм үҫеше менән уның структураһында тамырҙан үҙгәртеп ҡороуҙар булмай. Ырымбур элеккесә аграр-индустриаль край булып ҡала һәм колхоз-совхоз системаһы рәүешендәге ауыл хужалығы бында төп хужалыҡ ролен уйнай. 30-сы йылдарҙа төҙөлгән сәнәғәт предприятиелары, нигеҙҙә, ауыл хужалығы сеймалын эшкәртеүгә һәм файҙалы ҡаҙылмалар сығарыуға, уларҙы ташыуға махсуслаша.

Сәнәғәт үҫешенең кире яҡтары: форслы төҙөлөш ашығыс рәүештә, урындағы экологик һәм санитар нормаларҙы иҫәпкә алмайынса, кадрҙарҙың квалификацияһы түбән. Теге йәки был сәбәптәр арҡаһында квалификациялы көстәрҙе юғалтыу һәм компетентһыҙ хеҙмәткәрҙәрҙе йәлеп итеү. Күрһәткестәр артынан ҡыуыу һәм предприятиеларҙы сафҡа индереү сифатһыҙлыҡҡа һәм никахҡа килтерә. Предприятиеларҙа ярыштар күрһәтеү һәм начетничествоға әйләнә.

30-сы йылдар аҙағына Ырымбурҙа 30-ҙан ашыу төрлө етештереү тармағы предприятиелары эшләй, улар төрлө продукция сығара. Бында түбәндәге предприятиелар, заводтар һәм фабрикалар: электр станциялары, торф сығарыу предприятиелары, төҙөлөш, ағас эшкәртеү һәм ағас иретеү өсөн минералдар сығарыу, минераль төҙөлөш материалдары етештереү, кирбес етештереү, стена һәм тышлыҡ материалдары етештереү буйынса предприятиелар, локомотивтар һәм вагондар ремонтлау, сәнәғәт ҡорамалдарын, ауыл хужалығы машиналарын, тракторҙар һәм автомашиналар ремонтлау күрһәтелгән, мебель етештереү, полиграфия, трикотаж, тегеү, аяҡ кейеме етештереү, аҙыҡ-түлек етештереү һ. б.

Орск-Хәлил районында эре сәнәғәт производствоһы үҫешә, бында баҡыр-көкөрт һәм никель комбинаттары сафҡа инә, райондың бөтә предприятиеларын электр энергияһы менән тәьмин итергә тейешле Орск ТЭЦ-строитель төҙөү темптарын тиҙләтеү мөһим әһәмиәткә эйә була.

Төбәктең сәнәғәт базалары яңы һыҙаттар ала, хәҙер Ырымбур сәнәғәт районынан тыш, Индустриаль предприятиелар Орск-Хәлил төбәгендә барлыҡҡа килә, унда тимер һәм төҫлө мәғдәндәр сығарыу, төҫлө металдар етештереү һәм нефть эшкәртеү сәнәғәте, Быҙаулыҡ машиналар эшләү һәм аҙыҡ – түлек етештереү, Боғорослан нефть сәнәғәте бара.

Көньяҡ Урал никель комбинатының һәм баҡыр-көкөрт заводының тәүге сираттары төҙөлә, баҡыр-көкөрт комбинатының Үҙәк электр станцияһында һәм Орск йылылыҡ электр үҙәгендә тәүге агрегаттар эшләй башлай. Өлкәнең аҙыҡ-түлек сәнәғәте орскиҙа Ҙур ит комбинатына эйә, Южуралтяжстрой тресы булдырылған, ул ҙур масштабта сәнәғәт һәм коммуналь-торлаҡ төҙөлөшө алып бара.

Ҡыуандыҡ районында баҡыр-көкөрт комбинатының беренсе сираты файҙаланыуға тапшырыла. Орскиҙа нефть ҡыуыу заводының (Крегингзавод) беренсе сираты эшләй башлай. Завод Эмбанан нефть эшкәртә һәм Гурьев нефть үткәргесенә тоташтырылған. Боғорослан районында садкин асфальтиттары, Аҡбүләк һәм Соль-илецк райондарында һоро күмер, Домбров антрациттары, янар һәүерташтар сығарыу йылдам үҫешә.

«20-се йылдар уртаһына крайҙың 180 предприятиеһының 132 – һе аҡ гвардиясылар һәм уларҙың ҡурсалаусылары тарафынан башланған граждандар һуғышынан һуң тергеҙелә.

Беренсе биш йыллыҡта (1929-1932 йй.) Ырымбурҙа 40-ҡа яҡын сәнәғәт предприятиеһы төҙөлә. Ырымбурҙа шор-ат һәм тегеү фабрикалары эшләй башлай, Ҡатнаш аҙыҡ заводы һәм Орск ит комбинаты төҙөлә башлай.

Икенсе биш йыллыҡ (1933-1937 йй.) йылдарында кирбес сығарыу 5 тапҡырға арта, тәүге продукцияһын ырымбур ҡатнаш аҙыҡ заводы бирә. Күләмле капиталь төҙөлөш өлкәнең көнсығышында йәйелдерелә. 1935 йылдың декабрендә Орск нефть эшкәртеү заводының тәүге ҡеүәттәре сафҡа инә, ТЭЦ, никелькомбинат, металл конструкциялар заводы төҙөлә, Илецк Уральск тимер юл линияһы буйынса хәрәкәт асыла, Илецк тоҙ кәсептәрен реконструкциялау башлана.

Өсөнсө биш йыллыҡта (1938-1941 йй.) Көньяҡ Урал никель комбинаты, Баҡыр Порск баҡыр көкөрт комбинаты, гурьев орск нефть үткәргес торбаһы, Орск домбаровка тимер юл линияһы сафҡа инә, тәүге нефтьте Боғорослан нефть промыслалары бирә. Орск Кандагач, Орск Карталы тимер юлы төҙөлә башлай.

Бөйөк Ватан һуғышы йылдарында Чкаловск өлкәһендә (1938 йылдан 1957 йылға тиклем өлкә исеме) боғорослан куйбышев газ үткәргес торбаһы төҙөлә, Ырымбурҙа электр станцияһы ҡеүәте арттырыла, Орск һәм Медногорск электр станцияларында яңы турбогенераторҙар монтажлана; Орск-Хәлил металлургия комбинаты, ауыр машиналар эшләү заводы һәм башҡа объекттар төҙөлә. Мөһим объекттар төҙөү буйынса заданиеларҙы уңышлы үтәгәне өсөн 1943 йылдың ғинуарында "Южуралтяжстрой" тресы Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены менән бүләкләнә. Бында Советтар Союзының көнбайышынан 90 – дан ашыу эре предприятие күсеп килә, уларҙың 44 – Е Чкаловта, 4 – Е Орскиҙа, 14-Е Бузулукта, 5-Е Медногорскиҙа урынлашҡан.

Дүртенсе биш йыллыҡта (1946-1950 йй.) Орск-Хәлил металлургия комбинаты өсөн мәғдән базаһы әҙерләнә, Орск, Медногорск, Новотроицк ҡалаларында сафҡа индерелгән предприятиеларҙың ҡеүәте арта.

Бишенсе биш йыллыҡта (1951-1955 йй.) орск-Хәлил металлургия комбинатында мартен һәм домен мейестәре, Иркә һыуһаҡлағысы, Ырымбур станок заводында долбежный станоктар цехы, күҙәнәкле бетон заводы һәм "Орскметаллургстрой" тресының тимер-бетон изделиелар заводы төҙөлә, тимер юл участкаһы электрлаштырыла боғорослан-абдулла.

Алтынсы биш йыллыҡта (1956-1960 йй.) Гай тау-байыҡтырыу комбинаты һәм Гай ҡалаһы төҙөлә башлай, охмк-ла яңы домналар һәм мартендар, яңы прокатлау станцияһы төҙөлә, Орск хром берләшмәләре заводы һәм Орск тегеү фабрикаһы продукция бирә башлай.

Ете йыл эсендә (1959-1965 йй.) 118 сәнәғәт объекты сафҡа индерелә, шул иҫәптән Гай тау-байыҡтырыу комбинаты, хром берләшмәләре заводы, ике аглофабрика, ике домна, ете мартен, өс эре панельле йорт төҙөү заводы, яңы рудниктар һәм нефть промыслалары.

Һигеҙенсе биш йыллыҡта (1966-1970 йй.) 122 объект төҙөлә. Был биш йыллыҡ ҙур күләмле капиталь төҙөлөш менән айырылып тора. Төҙөүселәр 2,4 миллиард һумдан ашыу төп фондтарҙы файҙаланыуға тапшырҙы. Улар араһында ОХМК-ла кокс батареяһы һәм 950/800 прокат станының икенсе сираты, "Южуралникель" комбинатында кислород станцияһы блоктары һәм рудниктар, орск төҫлө металдарҙы эшкәртеү заводында яңы ҡеүәттәр, Ырымбур ебәк комбинатының һәм Орск трикотаж фабрикаһының тәүге сираттары, быраулау ҡорамалдары заводында яңы цехтар, ауыр машиналар эшләү. Куйбышев, төҙөлөш һәм аҙыҡ-түлек индустрияһы предприятиелары. Беренсе энергоблоктар Иркә ГРЭС -. һәм Һаҡмар ТЭЦ -. эшләй башлай.

Туғыҙынсы биш йыллыҡ (1971-1975 йылдар) капиталь төҙөлөшө арттырыуҙа яңы ҙур аҙым була. Был иң емешле биш йыллыҡ. 169 сәнәғәт объекты, шул иҫәптән газ эшкәртеү заводының 2 сираты сафҡа индерелә. Газ комплексы төҙөлөшө Масштабы һәм ҡатмарлығы Буйынса ырымбурҙа элек төҙөлгән бөтә объекттарҙан күпкә ҙурыраҡ була. Газ эшкәртеү заводының беренсе сиратын төҙөүҙә иң көсөргәнешле көндәрҙә 24 меңгә яҡын төҙөүсе һәм эксплуататор эшләй. Тәүлегенә 1 миллион һумдан ашыу капитал һалыуҙар үҙләштерелә. 1974 йылдың февралендә газ комплексының беренсе сираты, ә биш йыллыҡтың һуңғы йылында икенсе сираты сафҡа индерелә. Биш йыл эсендә газ сығарыу 80 тапҡырға арта. Был биш йыллыҡта яғыулыҡ-энергетика комплексының башҡа объекттары ла эшләй башлай: Иркә ГРЭС -. 6 энергоблогы, Ҡарғалы ТЭЦ -. энергоблогы, Һаҡмар ТЭЦ-на яңы турбина. Ырымбур Александров Гай, Ырымбур куйбышев газ үткәргестәре төҙөлә. 1974 йылдың июнендә Софияла (Болгария) Иҡтисади Үҙ-ара Ярҙам Советы сессияһында СЭВ-та ҡатнашыусы илдәрҙең хөкүмәт башлыҡтары хеҙмәттәшлек һәм Ырымбур газ конденсаты ятҡылығын үҙләштереү һәм ырымбур ссср-ҘЫҢ Көнбайыш сиге магистраль газ үткәргесен төҙөү тураһында Генераль килешеүгә ҡул ҡуя. Сэв – Тың Икенсе төҙөлөшөндә Лә Эштәр Йәйелдерелә. Биш йыллыҡта өлкә индустрияһы башҡа сәнәғәт тармаҡтарының яңы ҡеүәттәре менән тулылана. Буруктальск никель комбинатының металлургия цехы, Орск-Халиловск металлургия комбинатында ваҡытынан алда файҙаланыуға тапшырылған дүртенсе домна мейесе, ебәк комбинатының иләү цехы һәм башҡалар продукция бирә башлай. 1973 йылда Орскиҙа трактор прицептары заводы төҙөлә башлай. Был биш йыллыҡта төҙөлөш матди базаһы камиллаштырыла. Төҙөлөш материалдары сәнәғәте продукцияһын Һәм Ырымбур өлкәһе предприятиеларында сығарылған төҙөлөш индустрияһын файҙаланыу өлөшө төҙөлөш-монтаж эштәренең дөйөм күләмендә 24 процентҡа яҡын тәшкил итә. Төҙөлөш материалдары сәнәғәте предприятиелары коллективтары етештереү масштабын арттырыуға һәм эштең төп техник-иҡтисади күрһәткестәрен яҡшыртыуға өлгәшә. Биш йыл эсендә етештереү күләме 44,9 процентҡа арта. Фонд ҡоралланыуы 16,4 процентҡа, электр ҡоралланыуы 14 процентҡа, хеҙмәт механизацияһы 12,3 процентҡа, хеҙмәт етештереүсәнлеге 35,4 процентҡа арта.