Ырымбур тарихынан

Ностратик телдәрҙең таралыуы, моғайын, хәҙерге төрҙәге боронғо кешеләрҙең таралыуы һәм уларҙың төрлө ҡәбилә төркөмдәре араһындағы бәйләнештәр аша барғандыр. Көньяҡ-көнсығыш Азияла яҡынса шул уҡ ваҡытта икенсе боронғо тел макроғаиләһе (йәки олоно) барлыҡҡа килгән тип фаразларға нигеҙ бар, уның дифференциацияһы ҡытай – тибет, австроазиат һәм австронезий телдәренең үҫешенә килтергән. Башҡа ғалимдар (шул иҫәптән күп кенә совет тел белгестәре) тел ғаиләләренең барлыҡҡа килеү ваҡыты неолитҡа (яңы таш быуат) һәм археологик периодизацияның бронза быуатына (беҙҙең эраға тиклем 8-2 мең йыл) тап килгән тарихтың һуңғы осорҙары булыуы ихтимал тип иҫәпләй. Был ваҡытта боронғо тел ғаиләләренең барлыҡҡа килеүе күсмә, башлыса малсылыҡ ҡәбиләләренең айырылып сығыуы һәм уларҙың интенсив күсенеүҙәре менән бәйле була, улар тел дифференциацияһы һәм ассимиляцияһы процестарын көсәйтә. Әммә шуны билдәләп үтергә кәрәк: ике ҡараш араһындағы ысын айырмалар ҙур түгел, сөнки төрлө тел ғаиләләре бер үк ваҡытта барлыҡҡа килмәгән һәм бик оҙайлы процесс булған.

Башҡаларҙан алдараҡ, моғайын, телдә һөйләшкән этник берләшмәләр барлыҡҡа килгәндер, улар хәҙерге ваҡытта боронғо ойкумендың периферияһында кешеләр йәшәгән ҡоро ер территорияһында (грек. "эйкео" йәшәү). Был телдәр фонетик составы һәм грамматикаһы менән айырылып тора, йыш ҡына үҙ-ара һиҙелмәйенсә күсеүҙәр барлыҡҡа килтерә, бәлки, боронғо лингвистик өҙлөкһөҙлек дәүеренә барып тоташа. Генеологик классификацияға бик ауыр бирелеүсе бындай телдәргә беҙгә билдәле булған америка индеецтары, «себер палеоазиаттары», австралиялылар, Яңы Гвинея папуастары, бушмендар һәм Готтентоттар, Көнбайыш Африканың ҡайһы бер халыҡтары телдәре ҡарай.

Тәүтормош кешелеге, көнбайыштан (Африканан) көнсығышҡа (Ғәрәбстан ярымутрауы) күсеп, Азияның төпкөлөндә яңы ерҙәрҙе үҙләштерә, боронғо таш быуатта уҡ ике төркөмгә тарҡала: ҡара һәм аҡ. Был меланин, көрән һәм ҡара төҫтәге пигменттарҙың кәмеүе менән бәйле. Һунарсылар һәм йыйыусылар төркөмдәре өсөн, аҙыҡ эҙләп, йәшәү урындарын даими үҙгәртеп тороу, һәм әле лә ха-ға ел кәртәләре, ағастарҙағы торлаҡ йәки ботаҡтарҙан, ҡабыҡтан һәм япраҡтарҙан торған ваҡытлыса өйҙәр рәүешендәге ҡоролмаларҙың примитив формалары хас, был урыҫ фольклорын хәтерләтә, унда Баба-Яга «тауыҡ аяҡтары» (төтөн менән ҡапланған) өйөндә йәшәй.гнили) һәм помелала «оса». Яга, бәрәс кеүек үк, санскрит телендә ҡорбан, ә боронғо рус телендә (чага) әсир. Яга немец һәм швед телендә һунар итергә, ҡыуып ебәрергә, һунарҙы ағыуларға. Ирҙәр варианты егерь (немец теленән охотник). Был һүҙҙәрҙең барыһы ла һинд-европа нигеҙенән килеп сыҡҡан. Яга атамаһының боронғо славян берегини (тәүҙә славяндарҙың христианлыҡҡа тиклемге изге рух-ҡурсалаусылары) Яши (Яги) һүҙенән килеп сығыуы тураһында версия бар, уның исеме уның Кеҫәртке, йәғни Праҙағы иң боронғо ата – бабаның Ата – бабаһы, яга утлы йылғаны, йәғни ер һәм теге донъяларҙы айырған изге сикте һаҡлаған тигәнде аңлата. Был сик һаҡсыһы ҡаты булырға тейеш, шуға Күрә Ягаға кире һыҙаттар бирелә башлай, христианлыҡты ҡабул иткәндән һуң изге Яга образы мәкерле һәм яуыз булып китә, ул урман биләмәләрен контролдә тотҡан һәм кеше менән туҡланған яманатлы сихырсыға әйләнә.

"Хәҙер Иман утрауының Яҡынса Б.э. т. III-IV мең йыллыҡтарҙа уралда булған мегалит мәҙәниәте үҙәге булыуы иҫбатланған. Әйткәндәй, табылдыҡтарҙан сығып, Үҙ ваҡытында Көньяҡ Уралда мамонттар һәм йөнлө носорогтар ғына түгел, ә пантералар ҙа йәшәгән тип әйтергә була. Тимәк, юл аша үткән ҡара бесәй тураһында билдә Көньяҡ Уралда барлыҡҡа килеүе ихтимал. Бындай "бесәйҙе" осратыу бик ҡурҡыныс эш булған, шуға күрә ул йүгереп үткән урынға барырға кәрәкмәгән! Вера утрауының мегалиттарын асыу Урал дольмендарының боронғо булыуын таныуға килтерә. Улар планетала иң боронғолары булып тора. Боронғо донъяла Урал территорияһында мегалиттарҙың, яңы типтағы керамиканың һәм металлургия производствоһының бер үк ваҡытта барлыҡҡа килеүе яҡынса алты мең йыл элек был территорияларға яңы халыҡ – утҡа табыныусы буласаҡ һинд-европалылар килеүе тураһында һөйләй. Вера утрауында Мегалиттар 2003 йылда табылған был дольмендар, менгирҙар, таш сығарыу урындары, борон таштан төҙөлгән торлаҡтар. Боҙлоҡ осоронда урал тауҙары кешеләр өсөн һалҡын диңгеҙҙәр менән уратып алынған ҡоро ер күпере була. Урал-ул төбәк географик яҡтан палеолит осоронан алып көньяҡтан төньяҡҡа күпер булып тора.Бөйөк даланан Арктикаға тиклемге был тау магистрале Евразияның тәүге төпләнеү дәүерендә бик мөһим булып сыға. «Тауҙан күренеп тора»тигәндәре осраҡлы түгел. Бөтә мифологияларҙа ла тауҙар – илаһи сфера. Бынан тыш, бөтә тәүге торлаҡтар мәмерйәләрҙә урынлашҡан (кеше планетаны үҙләштергән, мәмерйә айыуын ҡыуып сығарған). Тауҙар-кешеләр йәшәгән «уялар» өсөн уңайлы урын, тауҙарҙа яҡшы йәшеренергә кәрәк. Урал юл да (бында кәм тигәндә ете «таш юл» ята, өҫтәүенә торлы, тотороҡло) һәм «уялар»тупланмаһы булыуы осраҡлы түгел. Бында, бер яҡтан, интенсив хәрәкәт киҫелеше, икенсе яҡтан, һыйыныу урыны булған. Бында старообрядсылар ҙа, колонизация эҙәрлекләүенән ҡасҡан эҙәрлекләнгән мариҙар ҙа, башҡалар ҙа йәшеренеп торған. Урал метрополия булған, бынан халыҡтар ғаиләһе Скандинавиянан һәм Венгриянан Таймырға һәм Алтайға, бәлки Юкагирға Тиклем Чукоткаға тиклем таралған. Ул дәүерҙең иң боронғо ҡомартҡыһы – Шиғыр идолы, быларҙың барыһын да уға бейеклектән күреп була.

Тап Уралда донъялағы иң боронғо цивилизация барлыҡҡа килә, уның сығыштары шумерҙа, Боронғо Мысырҙа, Һиндостанда, Фарсыла һәм Ҡытайҙа планетаһындағы иң боронғо дәүләттәргә нигеҙ һала. Шуға Күрә Двуречьеға килгән шумерийҙар унда иң бөйөк цивилизацияларҙың береһенә нигеҙ һала, һәм шуның өсөн шумер яҙмаһы «машинанан алла кеүек» барлыҡҡа килә. Шумерҙар үҙҙәренең ата-бабаларын көнсығышта ышаныслы урынлаштыра. Уларҙың эпосының төп геройы Гильгамеш «Барыһын Да Күргән»тип аталһа ла, улар үҙҙәре лә ҡайҙа икәнен аныҡ ҡына белмәйҙәр. Тыуған еренең берҙән – бер билдәһе-тау рельефы. Шумерийҙар телендә «kur» һүҙе тау һәм ил тигән икеләтә мәғәнә һаҡлаған. Хәҙер Был Урал тауҙары тип ышаныс менән әйтергә мөмкин.

"Көньяҡ Урал территорияһындағы 29 боронғо ҡала рәсми танылған: Силәбе өлкәһендә-23, Ырымбур Өлкәһендә – 1, Башҡортостанда – 4, Ҡаҙағстандың Ҡостанай өлкәһендә – 1. Шулай уҡ Савин-1 һәм Турғай геоглифтары Арҡайым – Синташт археологик мәҙәниәте менән үҙ-ара бәйләнеш күҙәтелә (Тихомиров А.Е., Фән раҫлай 26. "Ridero", Екатеринбург, 2023, 5-се бит).