Ырымбур тарихынан

Унынсы биш йыллыҡта (1976-1980 йй.) 150 сәнәғәт объекты төҙөлә. Өлкәнең иң ҙур төҙөлөшө булып газ комплексы ҡала. Өсөнсө сиратты сафҡа индереү менән уның ҡеүәте йылына 45 млрд.куб. газ, 1 млн. тоннанан ашыу көкөрт, 2 млн. тоннанан ашыу газ конденсаты тәшкил итә. Ырымбур өлкәһе илдә сығарылған газдың 10 процентын етештерә башлай. Союз магистраль газ үткәргесен сафҡа индереү Ҙур хеҙмәт еңеүе була. Газ химияһы сәнәғәтенең уңышлы үҫеше өсөн ҡояш газы гелий етештереүҙең башланыуы ҙур әһәмиәткә эйә була. Газ комплексында газды комплекслы әҙерләү буйынса 11 ҡоролма булдырыла, уларҙың һәр береһе заманса контроль саралары, технологик процестар менән идара итеүҙе көйләү менән йыһазландырылған ҙур предприятие булып тора, БЫНДА ҡабул ителгән күп кенә техник ҡарарҙар СССР-ҙа тәүге тапҡыр эшләнә һәм индерелә. Унынсы биш йыллыҡ йылдарында Иркә ГРЭС -. һуңғы ике энергоблогы ваҡытынан алда файҙаланыуға тапшырыла. Ырымбур далаларында Ҡеүәте Буйынса Дүрт Днепрогэсҡа тиң энергетик гигант булдырыла. Бынан тыш, охмк-ла 800 универсаль стан, Южуралмашзаводында яңы ҡеүәттәр, ебәк туҡымалар комбинаты файҙаланыуға тапшырыла, Орск трактор прицептары заводы һәм асбест комбинатының ике сираты продукция бирә башлай. Биш йыллыҡ йылдарында 7 миллиард һумға яҡын капитал һалыу үҙләштерелә. Төйлөгән күмер соҡоро төҙөлә.

Ун беренсе биш йыллыҡта (1981-1985 йй.) 129 объект сафҡа индерелә. Улар араһында ОХМК-ла ике электр ҡорос иретеү мейесе, Гай тау-байыҡтырыу комбинатының, Орск трактор прицептары заводының, Гелий заводының, контроль-бүлеү ҡоролмалары заводының, ебәк туҡымалар комбинатының яңы ҡеүәттәре, аяҡ кейеме фабрикаһы һәм башҡалар.

Хатта һуңғы ун икенсе «горбачев» биш йыллығында (1986-1990 йй.) Ырымбурҙың сәнәғәт предприятиеларын, Шул иҫәптән "Южуралникель", Гай тау-байыҡтырыу, Медногорск баҡыр-көкөрт, Орск-Хәлил металлургия комбинаттарын, "Гидропресс" берекмәһен, тегеү фабрикаларын һәм башҡа еңел һәм башҡа предприятиеларҙы реконструкциялау һәм модернизациялау төп бурыс булып тора аҙыҡ-түлек сәнәғәте. Производствоны автоматлаштырыу һәм механизациялау кимәлен күтәреү һәм ҡул эшен ҡыҫҡартыу киҫкен ихтыяж булып тора. Капиталь төҙөлөш программаһы өлкәнең ауыл хужалығында ла тормошҡа ашырыла. Биш йыллыҡта етештереүҙең бөтә үҫеше хеҙмәт етештереүсәнлегенең үҫеше иҫәбенә өлгәшелергә тейеш, ә сеймал, материалдар һәм энергия ихтыяжын ҡәнәғәтләндереүҙең төп сығанағы булып ресурстарҙы һаҡлау тора. Бындай үҫеш яңы быуын ҡорамалдарҙы һәм технологияларҙы киң индереү, техниканы һәм булған технологияны камиллаштырыу, производствоны механизациялау һәм автоматлаштырыу, робот комплекстарын индереү менән тәьмин ителә. Первомайский районында зайкин нефть ятҡылыҡтары төркөмө үҙләштерелә. Ҡаҙағстандың Бердянск һәм Ҡарасағанаҡ газ ятҡылыҡтарын эшкәртеү иҫәбенә йылына 59 миллиард кубометрға тиклем сығарыу үҫеше менән ырымбур газын тәрән эшкәртеү тормошҡа ашырыла. Халыҡ ҡулланыуы тауарҙарын Етештереүҙең Комплекслы программаһын тормошҡа ашырыу өсөн уларҙың сығарылышы 1,3 тапҡырға арта. Аҙыҡ – түлек тармағында Боғоросланда, сорочинскиҙа, Ясныйҙа икмәк заводтары, Орскиҙа макарон цехы һәм Ырымбурҙа кондитер цехы төҙөлә. Һөт һәм сыр етештереү заводтары, ит комбинаттары реконструкциялана һәм киңәйтелә. Артабан биш йыллыҡта транспорт һәм элемтә үҫеш ала. Ырымбур Кинель, Илецк Яйсан йүнәлештәрендә икенсе юл төҙөлөшө тамамлана, Ырымбур Кинель участкаһы электрлаштырыла. Ҡаты япмалы автомобиль юлдары селтәре 2 мең километрға арта. ҠАЛА АТС-тарының һыйҙырышлылығы 72 мең номерға арта, Ырымбурҙа ҡала-ара телефон станцияһы төҙөлөшө тамамлана. Өлкәгә 8 миллиард һум капитал һалыуҙар бүленә, был ун беренсе биш йыллыҡ кимәленән 30 процентҡа күберәк. Төйлөгән күмер соҡороноң икенсе сираты, Орскиҙа яңы ТЭЦ төҙөлә, Һаҡмар ТЭЦ -. киңәйтеү тамамлана. 6 мең километр электр тапшырыу линияһы сафҡа индерелә, улар араһында Иркә ГРЭС-Ы 500 Электр ЛИНИЯҺЫ Ырымбур. Шулай уҡ Ырымбурҙа КамАЗ автоүҙәге, Орск трактор прицептары заводының икенсе сираты, ремонт-технологик ҡорамалдар заводы, 14 автомобиль газ тултырыу станцияһы төҙөлә. Бер үк ваҡытта ырымбурҙа, Орскиҙа, Бузулукта һәм Сорочинскиҙа төҙөлөш индустрияһы һәм йыйылма тимер-бетон заводтары реконструкциялана һәм яңынан йыһазландырыла, Главоренбургстрой һәм Облсельстрой эре панельле йорт төҙөлөшө заводтары тулы ҡеүәтенә сыға. Агросәнәғәттең матди-техник базаһын нығытыуға 2,4 миллиард һум бүленгән. Малсылыҡ фермалары реконструкциялана, Ауыл хужалығы продукцияһы һаҡлағыстары, «Дружба», «Заречный»совхоздарында теплица комбинаттары төҙөлә. Ырымбур ауылы биш йыллыҡта 20 мең трактор, 13 мең автомобиль, 13 мең иген комбайны, башҡа бик күп машиналар һәм ҡорамалдар ала. Интенсификация, игенселектә һәм малсылыҡта фәнни нигеҙләнгән системаларҙы ҡулланыу нигеҙендә иген, бигерәк тә ҡаты һәм көслө бойҙай, тары, картуф һәм йәшелсә етештереү, мал аҙығы етештереү арттырыла. Ауыл хужалығы тулайым продукцияһының уртаса йыллыҡ күләме 14-16% арта. Биш йыллыҡта ырымбурҙар 5 миллион квадрат метр торлаҡ алды, коммуналь хеҙмәтләндереүгә, ҡалаларҙы һәм ауылдарҙы төҙөкләндереүгә сығымдар 1,5 тапҡырға артты. Мәктәпкәсә балалар учреждениелары, дөйөм белем биреү мәктәптәре һәм дауаханалар селтәре үҫә. Халыҡҡа хеҙмәттәрҙе үҫтереү буйынса комплекслы программа тормошҡа ашырыла. Биш йыллыҡта көнкүреш хеҙмәттәре күләме 25 процентҡа арта. Тирә-яҡ мөхитте һаҡлауға ҙур иғтибар бүленә.

Совет власы осоронда Ырымбурҙа бөтәһе 1,2 меңдән ашыу сәнәғәт объекты индерелә (Тихомиров А.Е., Тарихи тикшеренеүҙәр. LAP LAMBERT Academic Publishing, 2014, 175179 б.).

Ырымбурҙа мәғариф учреждениеларының барлыҡҡа килеүе

Ырымбур ерендә тәүге белем биреү учреждениеларының барлыҡҡа килеүе крайҙы үҙләштереү осороноң башланыуы менән тап килә. Башта 1735 йылда Ырымбур Орь йылғаһының Яйыҡҡа (Хәҙерге Орск ҡалаһы) ҡойған ерендә, һуңынан 1741 йылда Красная гора үҙәне янында һалына, хәҙер Бында Һарыҡташ районының Красногор ауылы урынлашҡан. Ике урын да бер нисә сәбәп арҡаһында уңайһыҙ була, шуға күрә 1742 йылда Килгән Ырымбур комиссияһының яңы начальнигы И.И. неплюев өсөнсөһөн һайлай. Ырымбур ҡалаһына хәҙерге урында 1743 йылдың 19 (30) апрелендә нигеҙ һалына. Ырымбурға (Орск) нигеҙ һалынғандан һуң бер йыл үткәс, 1736 йылдың февралендә православие сиркәүенең Юғары идара итеү органы Синод яңы ойошторолған ҡалала собор сиркәүе төҙөү һәм уның эргәһендә славян – латин мәктәптәре булдырыу тураһында ҡарар ҡабул итә. Был Ырымбур крайындағы тәүге мәктәптәр, улар тураһында тарихи сығанаҡтар хәбәр итә. Был ҡарарҙың үтәлеше һәм ҡалала урыҫ һәм урыҫ булмаған халыҡ өсөн айырым мәктәптәр асылыуы Тураһында Ырымбур экспедицияһы начальнигы И.к. Кириловтың Изге Синодҡа еткергән хәбәрҙәренән билдәле.

1744 йылда Ырымбурҙа, ҡалаға нигеҙ һалынғандан һуң икенсе йылда, императрица Елизавета Указы буйынса Сик Буйы Эштәре Экспедицияһында "татар уҡыусылары"мәктәбе эшләй башлай. Ул Ырымбур крайының урыҫ халҡының түбән ҡатламдары өсөн тәғәйенләнгән. Мәктәпкә рус телендә уҡый һәм яҙа белгән 8-17 йәшлек балалар ҡабул ителә, шул уҡ ваҡытта татар телен белгәндәргә өҫтөнлөк бирелә. Уҡытыу күп йәһәттән индивидуаль була. Һәр уҡыусы менән Айырым Сик комиссияһы тәржемәсеһе шөғөлләнә. Ул татар телендә һөйләшергә, уҡырға һәм яҙырға, татар теленән рус теленә телдән тәржемә итергә өйрәтә.

Мәктәп дөйөм белем биреү һәм һөнәри әҙерлек бирә һәм хакимиәттең граждан учреждениеларында канцелярист, писарь, таможня чиновниктары, толмач вазифаларында түбәнге чиновник урынын алыуҙы тәьмин итә. Уның сығарылыш уҡыусылары хәрби хеҙмәттән азат ителә. Был мәктәптең уҡыусыларының береһе Ырымбур крайының билдәле тикшеренеүсеһе П.и. рычковтың улдары була. "Татар уҡыусылары" мәктәбе крайҙа 1818 йылға тиклем уңышлы эшләй.

1745 йылда Ырымбурҙа инженерлыҡ мәктәбе асыла, унда арифметика, геометрия, фортификация һәм инженерлыҡ эше уҡытыла. Ул бер нисә йыл йәшәй, әммә Һуңынан Санкт-Петербургҡа күсерелә.

Ул ваҡытта Ырымбур крайы халҡының байтаҡ өлөшөн һөргөнгә ебәрелгәндәр һәм уларҙың ғаилә ағзалары тәшкил итә. Был Ырымбурға һөргөнгә ебәрелгәндәрҙе ҡатындары һәм балалары менән бергә урынлаштырыу буйынса үҙәкләштерелгән сәйәсәт һөҙөмтәһе була. Крайҙың беренсе губернаторы Иван Иванович Неплюев (16931773 йылдар) Сенатҡа ырымбурҙа Губерна канцелярияһы ведомствоһы аҫтында ата-әсәһе һөргөнгә ебәрелгән балаларҙы уҡытыу һәм аҫрау өсөн мәктәп булдырыу үтенесе менән мөрәжәғәт итә. 1748 йылда Сенат ҡарары менән мәктәп асыла. Унда Ырымбур ҡалаһы районында йәшәгән 7-15 йәшлек һөргөнсө балалары уҡый башлай. Программа рәсәй грамотаһын, таҙа яҙыуҙы, ноталы йырлауҙы, православие динен тотоуҙы, шулай уҡ арифметиканың тәүге өлөштәрен өйрәнеүҙе күҙ уңында тота. Мәктәп бер нисә тиҫтә йыл эшләй. Уны тамамлаусыларҙың һәләттәрен иҫәпкә алып, һуңынан губерна хакимиәте органдарында гражданлыҡ хеҙмәтен үтәүгә йәлеп итәләр.

Дәүләт мәктәптәре менән бер рәттән, Ырымбурҙа был осорҙа бай ата-әсәләрҙең балаларын уҡытыу өсөн шәхси мәктәптәр асыла. Эшлекле иосиф Розе (элекке каторжник) нигеҙ һалған шундай мәктәптәрҙең береһендә ике йыл билдәле рәсәй әҙәбиәтсеһе, шағир һәм драматург Гавриил Романович Державин (1743 -1816 йй.) уҡый.

XVIII быуатта губернаның барлыҡҡа килеүе, бөтә Рәсәйҙәге кеүек үк, бик ҡатмарлы бара. Кәрәкле матди база юҡ, финанс, уҡытыусы кадрҙары етмәй, һәм, бәлки, иң мөһиме – йәмғиәттә, дәүләт менән идара итеү органдарында мәғарифты үҫтереү кәрәклеген аңлау булмағандыр.