Читать книгу: «Gözqamaşdırıcı zülmət», страница 3

– Yox, bunu bilmirəm, – Rubaşov sakit və quru tərzdə bildirdi.

– Sizin broşüralarınız elə yazılıb, sanki bizim başımıza heç nə gəlməyib, – rəngsiz səslə Rixard iddia etdi, – Bizə qarşı qanlı qırğınlar törətdilər, amma siz qələbə əzmimizi nəticəsiz qəddar döyüşlərə itələyirsiniz. İkinci Dünya Müharibəsinin sonunda da qəzetlərdə bu cür yazırdılar. İnsanlar oxuyub üzümüzə tüpürürlər. Yəqin, bunu siz də anlayırsınız.

Rubaşov çəpəki Rixarda baxdı; o, qabağa əyilərək oturmuş, iti dırnaqlarını dizi üzərində bir-birinə sürtür və qırmızı yumruğuyla buxağını qaşıyırdı. Rubaşov eyni təmkinlə dedi:

– Artıq ikinci dəfədir çalışırsınız ki, hadisələri necə qavradığınızı mənə izah edəsiniz. Xahiş edirəm, bir də belə etməyin.

Rixardın budəfəki soyuq baxışlarında inamsızlıq vardı. Rubaşov davam etdi:

– Partiya qəddar mübarizə aparır. Hərçənd, başqa inqilabi partiyalar bundan da qorxulu döyüş keçiriblər. Bənzər mübarizələrdə həlledici amil yalnız qələbə qazanmağa usanmayan həvəsdir. Partiya döyüşçüləri sırasında zəif iradəli, dayanıqsız və duyğusal insanlara yer yoxdur. Qarışıqlıq yaratmaq istəyən şəxs dərhal düşmənin xeyrinə addım atmış olur. Necəliyindən asılı olmayaraq, subyektiv mülahizələri heç bir həlledici rol oynamır. O, Partiyaya vurduğu ziyana görə məsuliyyət daşıyır.

Rixard yumruğunu çənəsinin altına dirəyib tərpənmədən Rubaşovun gözlərinə baxırdı.

– Mən Partiyaya ziyan vururam? Mən düşmənin xeyrinə addım atıram? Bəlkə, satıldığımı da deyəsiniz? Mən və ya mənim Annim?

– Sizin vərəqələrinizdə, – Rubaşov eyni quru və rəsmi tonla davam etdi, – etiraf etdiyiniz kimi, öz yazdığınız vərəqələrdə belə yazılır:

“Biz tamamilə məğlubiyyət yaşamışıq, biz sınmışıq. Partiya məhv olunub. İndisə yenidən başlamaq üçün gərək siyasətimizə əsaslı dəyişiklik edək…” Bizsə bunu süqutun etirafı adlandırırıq. Bu ab-hava Partiyanın əhvalını pozaraq, onun döyüş əzminə xələl gətirir.

– Bir şeyi bilirəm ki, – Rixard dedi, – insanlara həqiqəti demək lazımdır. Üstəlik, bu həqiqət hamıya məlum ikən. Burda onu gizlətmək sadəcə axmaqlıqdır.

– Bu yaxınlarda yekunlaşmış Partiya Toplantısında, – səs tonunu dəyişməyən Rubaşov bildirdi, – qərara alındı ki, inqilab geriçəkilmə taktikasını saxlasın. Bu da tamamilə məğlub olmaqdan sığortalanmaqdır. Qeyd olundu ki, hazırkı vəziyyətdə strategiyanı dəyişmək xeyrimizə olmaz.

– Bu ki tamamilə cəfəngiyyatdır, – Rixard dedi.

– Belə tonda, – Rubaşov onun sözünü kəsdi, – söhbəti davam etdirə bilmirəm.

Rixard cavab vermədi. Zala alaqaranlıq çökdü, mələk və qadınların cizgiləri dumanlı və bozumtul oldu.

– Üzr istəyirəm, – fasilədən sonra Rixard dilləndi, – Demək istəyirdim ki, yanlışlıq olub. Siz “geriçəkilmə taktikası”nı tətbiq edirsiniz, amma bizimkilərin çoxu məhv edilir. Başınız “doğru strategiya” seçməyə qarışıb, sağ qalanlar isə o qədər qorxublar ki, kütlə şəklində düşmən cəbhəsinə keçirlər. Orada, sərhəddən o yana olan inqilabınız burada heç kimin işinə yaramır.

Alaqaranlıq onun da üzünün rəngini tündləşdirdi. Bir az susub əlavə etdi:

– Sizcə, Anni də “geri çəkilib”? Xahiş edirəm, yoldaş, siz anlamalısınız ki, burada bizi biçirlər, vəhşi heyvan kimi…

Rubaşov sözünü kəsməsə də, Rixard susdu. Alaqaranlıq bir az da ağırlaşdı. Rubaşov əliylə pensne²sini sildi.

– Partiya səhvə yol vermir, – sakitcə dedi, – Səhv ayrı-ayrı insanlarda – məndə, səndə olur, amma Partiyada heç vaxt. Çünki Partiya, əziz yoldaş, təkcə insan qrupu deyil. Partiya tarixi proseslərdə inqilabi ideyanın canlı təzahürüdür. Öz mütləqliyinə dəyişilməz mövqe nümayiş etdirərək bəlli məqsədə doğru can atır. Və yolu üzərindəki hər bir döngədə azmışlar və dönüklərin cəsədi qalır. Tarix səhvsiz və qarşısıalınmazdır. Yalnız Tarixə bəslənilən şərtsiz inam Partiyada qalmaq haqqı qazandırır.

Rixard susurdu. Yumruğunu çənəsi altına dirəyərək, gözlərini qırpmadan Rubaşova baxırdı. Qısa fasilədən sonra Rubaşov bitirdi:

– Siz bizim materialları gizlətmiş, ağzımızı bağlamısınız. Bizim vərəqələrdə hər bir söz yanlışdır, deməli, onlar ziyanlı və öldürücüdür. Yazmısınız ki, “Hərəkat sınmış vəziyyətdədir, ona görə də indi tiraniyanın bütün düşmənləri birləşməlidir”. Əsl yolunu azmaq budur. Partiya məhdud dairələrlə birləşə bilməz. Onlar Hərəkatı istisnasız satanlardır və həmişə buna davam edəcəklər. Onlarla ittifaq bağlayan istənilən şəxs İnqilabı dəfn edir. Deyirsiniz ki, “Evdə yanğın başlayır, hər kəs alovla mübarizə aparmalıdır, əgər burda oturub metodlar haqda mübahisə etsək, ev yanacaq”. Bu da yanlış düşüncədir. Biz yanğına su atırıq, başqaları alova yağ tökür. Ona görə də birləşməmişdən qabaq kimin metodunun doğru olduğu aydınlaşmalıdır. Yanğınsöndürənə soyuq ağıl lazımdır. Qəzəb və çaşğınlıq pis məsləhətçilərdir. Partiyanın kursu dəqiq nizamlanıb, o, dağ yarğanları arasındakı cığıra bənzəyir. Kim sağa və ya sola yanlış addım atsa, dərhal uçuruma yuvarlanar. Yanğın və dağda sabitlik mütləqdir, başın hərləndisə məhv olacaqsan.

Gecənin alaqaranlığı zülmətə çevrilir, Rubaşov artıq Madonnanın əlini görə bilmirdi. İki dəfə xırıltılı zəng çalındı, saat dörddən sonra muzey bağlanırdı. Rubaşov saatına baxdı, yalnız hökmü oxumaq qalırdı, bununla da görüş başa çatmış sayılırdı. Rixard barmaqlarını dizi üstündə birləşdirərək Rubaşova baxırdı.

– Hə, – uzun fasilədən sonra dilləndi, – burada sizinlə mübahisə etməyəcəyəm, – onun səsi yorğun və darıxdırıcıydı, – Burada haqlısınız, nə deyə bilərəm ki?! Dağdakı dar cığırla bağlı da həmçinin… Amma biz onsuz da parçalanmışıq. Sağ qalanlarsa fərarilik edirlər. Bəlkə, bizim o dağdakı cığırımız çox soyuq olub. Başqalarının həm musiqisi, həm biliyi, həm də parlaq tonqalları var qızınmaq üçün. Bəlkə, elə buna görə qalib gəldilər. Biz isə doğru yolda olmağımıza baxmayaraq, uçuruma yuvarlandıq.

Rubaşov susurdu. Bilmək istəyirdi ki, əgər Rixard yenə nəsə demək istəmirsə, yekun hökmü oxusun. Düzdür, hökm əvvəlcədən qərara alınmışdı, amma Rubaşov hələ təmkinlə gözləyirdi.

Qaranlıq Rixardın donub qalmış fiquru üzərinə qara pərdə çəkirdi. O, tamamilə hərəkətsiz oturmuş, geniş çiyinləri salxmış, dırnaqları dizinə dirənmişdi. Rubaşov da tərpənmədən susaraq gözləyirdi. Çənəsi azacıq ağrıyırdı, deyəsən, ağıl dişiydi. Rixard bir az gözləyib soruşdu:

– Hə, indi məni nə gözləyir?

Rubaşov dişinə diliylə toxundu. Barmaqları ilə toxunmaq istədi, amma özünü saxlayıb sakitcə dedi:

– Mənə tapşırılıb sizə xəbər verim ki, Rixard, Mərkəzi Komitənin qərarına əsasən, siz bu andan etibarən Partiyanın üzvü deyilsiniz.

Rixard tərpənmədi, Rubaşov da həmçinin, amma bir neçə dəqiqə sonra ayağa qalxdı. Rixard başını qaldırıb soruşdu:

– Deməli, elə buna görə bura gəlmişdiniz?

– Əsasən, hə, – Rubaşov cavab verdi. Çoxdan getməliydi, amma hələ divanın yanında durub gözləyirdi.

– Bəs mən necə edəcəyəm? – Rixard dedi, – Kino verilən daxmada artıq gecələyə bilmərəm?

Rubaşov yüngül tərəddüdlə cavab verdi:

– Hə, yaxşısı budur, lazım deyil, Rixard.

Amma dərhal da sözlərinə görə peşman oldu, çünki Rixardın onu düzgün anlamasına şübhə edirdi. Oturmuş qara fiqura baxıb yekunlaşdırdı:

– Vaxtdır. Ayrı-ayrı çıxaq. Uğurlar!

Rixard qəddini düzəltsə də, ayağa durmadı. Bu qaranlıqda soyuqlamış və hədəqəsindən çıxmış gözlərin hansı hislər keçirdiyini Rubaşov yalnız təsəvvür edə bilərdi. Hərçənd, gecənin ağır zülməti üzərinə çökmüş bu həyəcanlı işçi onun yaddaşına həmişəlik həkk olundu.

Rubaşov flamand zalından çıxıb eyni cür qaranlıq olan növbətinin də yanından keçəndə ayaqları altındakı parket cırıldayırdı. Pietaya əvvəl-axır vaxt ayırıb baxa bilmədi; Məryəmin qabağa uzanan arıq əlləri – yadında qalan yalnız bu oldu.

Çıxışda bir dəqiqəlik dayandı. Həm üşüyür, həm dişi ağrıyırdı. Rəgi solmuş yun şərfini möhkəmcə boynuna doladı. Küçədə artıq işıqlar yanırdı. Muzeyin qarşısındakı geniş meydan həddindən artıq nəhəng və kimsəsiz görünürdü. Kənarında köhnədən qarağaclar əkilmiş küçədən gurultuyla və zəng çalaraq tramvay gedirdi. “Maraqlıdır, görəsən, burada taksi tapa biləcəyəmmi?” – deyə səkiyə enən Rubaşov düşündü.

Tövşüyərək gələn Rixard sonuncu pillədə ona çatdı və onunla yanaşı addımlamağa başladı. Rubaşov sanki yanındakına fikir vermirmiş kimi sakit və sabit addımlarla irəliləyirdi. Rixard Rubaşova nisbətən hündür və bədənli idi, amma indi qısa görünmək üçün bir az əyilmiş, addımlarını yaxınlaşdırmışdı. Cəsarətini toplayıb soruşdu:

– Deyə bilərsinizmi, mən dostumun yanında gecələyə biləcəyimi soruşanda, sizin “yaxşısı budur, lazım deyil” cavabınız xəbərdarlıq idi?

Rubaşov boş taksi görüb səkinin kənarına gəldi. Rixard isə onun arxasında dayandı.

– Nə lazım idisə, hamısını sizə çatdırdım, – deyən Rubaşov əlini qaldırdı.

– S-s-siz m-ə-ə-əni dü-ü-üşmən ela-a-an edirs-i-i-z? Yold-a-aş, bel-ə-ə olmaz a-a-xı, yolda-a-aş!

Taksi əvvəl yüngülcə əyləci basdı, amma çatmağa hələ on beş addım qalırdı. Rixard Rubaşovun üzünə baxırdı, bir az da əyilib onun paltarının qolundan möhkəm yapışdı. Rubaşov alnında Rixardın isti və nəmli nəfəsini hiss etdi.

– Onla-a-ar ki məni yandıraca-a-aqlar, o-o-o canava-a-arlar, mən ki Partiyaa-a-nın düşməni de-e-eyiləm, yolda-a-aş!

Maşın dayandı, açıq bilinirdi ki, sürücü son sözləri eşitdi. Onu yola salmağın mənası yox idi. Qarşıda axın tərəfdə və lap yaxınlıqda polis dayanmışdı. Dəri palto geyinmiş qoca sürücü heç bir maraq kəsb etməyən nəzərlərini Rubaşova dikmişdi.

– Vağzala, zəhmət olmasa, – Rubaşov dedi.

Sürücü oturacağın kürəkliyinə söykənərək Rubaşov minən arxa qapını örtdü. Rixard hələ də səkinin tinində papağı əlində dayanmışdı, hülqumu asta-asta tərpənirdi. Maşın yerindən tərpənib sürət yığdı və polis istiqamətinə gedib yanından keçdi. Rubaşov çevrilib baxmadı, amma bilirdi ki, Rixard səkinin tinində dayanıb maşının işıqlarına baxır.

Onlar mərkəzi küçə ilə gedirdilər. Sürücü sağ əlini qaldırıb hər an sərnişini görmək üçün arxa oturacağa baxan güzgünü düzəltdi. Rubaşov şəhəri yaxşı tanımırdı, ona görə də hara getdiklərini dəqiqləşdirə bilmirdi. Arabir şəhərkənarı yollardan keçirdilər, sonra işıqlandırılmış böyük siferblatı olan vağzal göründü.

Buradakı taksilərdə sayğac yox idi, Rubaşov maşından ehmalca düşüb sürücüdən soruşdu:

– Borcum nə qədərdir?

– Heç nə qədər, – sürücü cavab verdi. Onun qoca qırışmış sifəti vardı. Əvvəllər heç harada görüşməmişdilər, buna əmin idi. Sürücü əlindəki dəsmalı cibinə qoydu.

– Sizin kimiləri havayı aparırıq, – deyib əl əyləcindən yapışdı. Qəfildən venaları şişmiş, çirkli və dırnaqları uzanmış qoca əlini Rubaşova uzatdı, utancaq sifətlə:

– Uğurlar arzulayıram, – deyib sakitcə əlavə etdi, – Əgər sizin gənc dostunuza hansısa kömək lazım olsa, unutmayın, mənim daimi dayanacaq yerim muzeyin qarşısıdır. Düzgünlük üçün nömrəmi ona verin.

Rubaşov gördü ki, sağda dirəyin yanında dayanmış yükdaşıyan onlara baxır. O, özünə tərəf uzanmış əli sıxmadı, sadəcə neçə qəpiksə basıb susqun halda vağzal binasına sarı getdi.

Qatarı bir saat sonra yola düşməliydi. O, bufetdə bərbad kofe içdi, dişləri möhkəm ağrıyırdı. Qatarda xeyli tez yata bildi və yuxusuna girdi ki, qaçır, arxasınca isə paravoz düşüb. Paravozu taksi sürücüsüylə Rixard idarə edirdi. Rubaşovu əzmək istəyirdilər, çünki onlarla hesablaşmamışdı. Təkərlər tükürpədici səs çıxarır, paravoz yaxınlaşır, ayaqları isə Rubaşovun sözlərinə baxmırdı. Oyananda alnından soyuq tər axırdı, sərnişinlərsə ona təəccüblə baxırdılar. Qatar düşmən ölkəsində şütüyür, pəncərədən səssiz gecə uzanırdı. Rixardın taleyi öz həllini gözləyir, dişlər isə dözülməz dərəcədə ağrıyırdı. Bir həftə sonra Rubaşovu həbs etdilər.

10

Rubaşov alnını şüşəyə dirəyib aşağıya – həbsxana həyətinə baxdı. Otaqda var-gəl etməkdən ayaqları ağrıyır, başı fırlanırdı. Saatı on ikiyə on beş dəqiqə işləmişi göstərirdi, Pietanı isə saat səkkiz radələrində xatırlamışdı, deməli, dörd saata yaxın fasiləsiz gəzişmişdi. Amma bundan zərrə qədər də təəccüblənmədi, tənhaların gündüz qarabasmaları və ağ divarların hipnotik ziyanlarından xəbəri vardı. Gənc partiyalı, bərbərin şagirdi bir dəfə Rubaşova danışmışdı ki, təkadamlıq kameranın ona xüsusilə çətin görünən ikinci ilində cəmi beş addım uzunluğu olan kamerada fasiləsiz yeddi saat ərzində səkkiz kilometrlik var-gəl etmiş və özünə gəlməyincə ayağının parçalanaraq qan içində olduğunun fərqinə varmamışdı.

“Hələ tezdir” – Rubaşov düşündü, keçən dəfə yalnız bir neçə həftəlik təkadamlıq kamera rejimindən sonra onda qarabasmalar başlamışdı. Bir qəribəliyin də fərqinə vardı – ona nəyəsə görə keçmiş görünürdü; bildiyinə görə, məhbusluqda tənha olanlara əsasən gələcək həyatlarıyla bağlı qarabasmalar gəlir və əgər keçmişi xatırlasalar belə, o da “həqiqətdə necə idi” kimi yox, “necə ola bilərdi” tərzində olur. Maraqlıdır, şəxsi mühakiməsi ona hələ çoxmu sürprizlər hazırlayıb? Təcrübəsindən bilirdi ki, ölüm təhlükəsi insan psixikasını qaçılmaz olaraq yükləyir və ona qəribə davranışlar təlqin edir – təxminən, yaxın maqnit dalğasının kompas əqrəbini şövqə gətirdiyi kimi.

Yaxın səma qar yağacağından xəbər verirdi. Həyətdəki təmizlənmiş dar cığırda bir cüt məhbus gedirdi. Biri Rubaşovun pəncərəsinə baxdı, görünür, onun həbs xəbəri bütün həbsxanaya yayılmışdı. Budur, üst dodağı partlamış, sarımtıl sifətli cəfakeş adam yenə də yuxarı baxdı və möhkəmcə yay plaşına büründü. Bir az yaşlı görünən iknci məhbus gəzintiyə həbsxana adyalında çıxmışdı. Onlar öz aralarında danışmırdılar, təxminən on dəqiqə sonra gəzinti bitdi. Kəmərində tapança qabı olan mühafizəçi onları Rubaşovla üz-üzə dayanmış korpusa aparanda, dodağı çapıqlı məhbus çevrilib bir dəfə də onun pəncərəsinə baxdı. Rubaşovun özünü görə bilmədi, çünki həyətdən həbsxana kameralarının pəncərələri qara görünürdü, amma məhbusun baxışları qəribə şəkildə diqqətli idi. “Mən səni görürəm” – Rubaşov düşündü, – “amma tanımıram, sən isə məni görmürsən, lakin tanıyırsan”. O, yatacağa oturub astaca 402-cinin divarına taqqıldatdı:

– Gəzintidəki kimdir?

Düzdür, qorxurdu ki, 402-ci ondan inciyib cavab verməsin, amma qonşusu dəymə-düşər deyilmiş:

– Siyasilər, – dərhal da cavab verdi.

Rubaşov təəccübləndi, Çapıq Dodaq daha çox məişət cinayətkarına bənzəyirdi.

– Sizin kimi? – 402-cidən soruşdu.

– Yox, sizin kimi, – deyə cavab verdi və yəqin ki, oğrun-oğrun qımışdı. İknci ifadə bir az ucadan səsləndi, yəqin, zabit onu monoklla taqqıldadırdı.

– Çapıq Dodaq mənim qonşum 400-cüdür, dünən gecə ona yenə işgəncə verdilər.

Rubaşov pensnesini əliylə sildi, amma gözünə taxmadı. Bir az düşünüb “nəyə görə” əvəzinə taqqıldatdı.

– Necə?

– Buxar vannası, – deyə 402-ci cavab verib susdu.

Rubaşovu – sonuncu həbsi xaric – az döyməmişdilər, amma əlavə metodlar barədə indi eşidirdi. Bilirdi ki, güclü insan gözlənilən hər bir əzaba dözməyi bacarar, məsələn, cərrahiyyə əməliyyatını narkozsuz etdirmək və ya dişi keyidicisiz çıxarmaq. O ağrılara ki öz gücünü səhvsiz hesablamaq üçün öncədən hazırlaşmırsan, o ağrılar ki gözlənilməyəndir, bax, onlar dözülməz olur. Ən pisi isə soyuq qorxudur, nə edirsən, et, düzələn deyil.

– Günahı nədir?

– Siyasi yayınma, – 402-ci sakitcə cavab verdi.

Rubaşov pensnesini silib gözünə taxdı, siqaret qutusunu götürdü. Cəmi iki ədəd siqareti qalmışdı.

– Bəs sizdə vəziyyət necədir? – qonşusundan soruşdu.

– Pis deyil, –həmsöhbəti taqqıldadıb susdu.

Rubaşov çiynini çəkib ayağa durdu, sonuncu siqaretini də alışdırıb kamerada gəzişməyə başladı. Nə qədər qəribə olsa da, dərd etməli olduğu şey indi onu gümrahlaşdırırdı. İztirablı ruh düşkünlüyü gözlənilmədən yoxa çıxmış, beyni aydın düşünməyə başlamış, əsəbləri isə sakitləşmişdi. O, əl, üz və boynunu yuyub ağzını yaxaladı, dəsmalla silindi. Hansısa melodiyanı zümzümə etmək istəyirdi ki, boğazı qovuşdu, öz halına gülməyə başladı – səsi dəhşətli eybəcər çıxırdı. “Əgər Birinci musiqini sevsəydi, – bu yaxınlarda dostlarından biri ona demişdi, – şübhəsiz, səni güllələtdirərdi”.

“Elə bu da güllələnmədir” – deyə Rubaşov düşündüsə də, sözləri özünə nəsə inandırıcı gəlmədi.

Sonuncu siqaretini çəkə-çəkə, bəraət xəttini müəyyənləşdirmək üçün cansıxıcı sorğulamalar barədə düşünməyə başladı. O, özündə tələbəlik illərindəki xüsusilə çətin imtahanlarqabağı həyəcanlı əmniyyəti hiss etdi. “Buxar vannası” işgəncəsi haqda bütün eşitdiklərini xatırlamağa çalışdı. Onunla əlaqəli bütün incəlikləri fikrində təsəvvür etdi, axı, orada fövqəladə heç nə baş vermir. Əsas odur ki, onu gözlənilmədən aparmasınlar. O, nəvaxtsa orada hazırlaşdığı kimi elə burada da hazırlaşa bilər; onu heç nəyin etirafına məcbur edə bilməzlər, yalnız doğru bildiyini deyər. Amma kaş hər şey tez başlaya.

Birdən yenə haradansa yadına qoca taksi sürücüsüylə Rixardın köhnə paravozla onun arxasınca gəldikləri yuxu düşdü, çünki onlarla hesablaşmamışdı. “Hə, hər şeyin hesabını verəcəyim məqam yaxınlaşır” – deyə düşünüb çəpəki gülümsədi.

Siqaret xəbəri olmadan filterə kimi yanmışdı, acı tüstüdən öskürüb kötüyü yerə tulladı. İstədi ayağıyla tapdasın, amma fikrindən yayındı, yerdən götürüb közərən atəşi ovcunun lap bilənginə bitişən yerinə – maviyə çalan iki xəttin arasına basdı. Közü sakitcə əlində saxlayıb saatın əqrəblərinə baxdı, əməliyyat on üç saniyə çəkdi. Özündən razı qaldı, çünki əli bir dəfə də olsun titrəmədi. Siqaret kötüyünü döşəməyə tullayıb kamerada gəzişməyə başladı.

Qapının gözlüyündən dəhliz tərəfdən ona baxan göz göründüyü kimi də qəfildən yoxa çıxdı.

11

Balanderlər məhbuslara nahar gətirdilər, amma Rubaşovun kamerasını yenə nəzərə almadılar. Gözlükdən baxmaq təhqiramiz idi, ona görə də məhbusları gündüz nəylə yemlədiklərini Rubaşov öyrənə bilmədi, amma yeməyin ətri kameraya dolanda ona xeyli iştahaçıcı kimi gəldi.

Ürəyi bulanana qədər siqaret çəkmək istəyirdi. Çəkməyə təcili nəsə tapmalıydı, əks halda, özünü toparlaya bilməzdi, tütün yeməkdən də vacib idi. Nahardan otuz dəqiqə keçmiş Rubaşov qapını döyməyə başladı. Qoca nəzarətçi çox da tələsmirdi, yalnız saat dörddən sonra gəldi.

– Nə lazımdır? – deyə qaşqabaqla soruşdu, o, qapını açıb kameranın girişində dayanmışdı.

– Siqaret almaq istəyirəm.

– Həsxana talonunuz varmı?

– Pulum var, amma müsadirə ediblər.

– Lazım olan vaxtda sizə talon verəcəklər.

– Bəs sizin bu ideal məkanınızda lazım olan vaxt nə vaxt gəlib çıxacaq?

– Rəsmi şikayət edə bilərsiniz.

– Məndən də yaxşı bilirsiniz ki, nə kağızım, nə də qələmim var.

– Elə yazı ləvazimatları əldə etmək üçün də həbsxana talonları lazımdır.

Rubaşov qəzəb içində titrəməyə başladı, nəfəs alması çətinləşdi, amma tez də özünü ələ almağa çalışdı. Nəzarətçi məhbusun bəbəklərinin pensnenin altından qızardığının fərqinə vardı və xatırladı ki, lap yaxın vaxtlaradək bu gözlərdən yayınmaq mümkün deyildi, məhbusun portreti hər tərəfdən asılmışdı. Nəzarətçi ikrahla qocafəndi təbəssüm edib, tələsmədən qapını örtdü.

– Qoca osduraqçı, – dodaqaltı deyinərək Rubaşov çevrilib pəncərəyə yaxınlaşdı.

– Raport yazacağam ki, – qapını kilidləyən nəzarətçi dedi, – vəzifə borcumu yerinə yetirərkən məni təhqir etdiniz.

Rubaşov pensnesini silib gözlədi ki, nəfəsalması bərpa olunsun. Hə, siqaretsiz ona çətin olacaqdı. Bir az gözləyib yatacağa oturdu və qonşusuna taqqıldatdı:

– Bəs sizdə çəkməyə nəsə var?

402-ci azacıq gec cavab verdi:

– Sizə layiq olmayandandır.

Rubaşov astaca pəncərəyə yaxınlaşdı. Bu məhbusu gözündə monokl olan zabit geyimli şəxs kimi təsəvvür edirdi – dəniz kimi mavi gözlərində bəbəkləri soyuqdan qızarmış olmalıydı, yəqin, aralarındakı ağ divara söykənib axmaqcasına gülümsəyirdi. Onun beynində nələr cərəyan edirdi? Ola bilsin, “Al payını!”, ya da “Mənim neçə dostum sənin sayəndə donuz gülləsi yeyib?” – deyə düşünürdü. Rubaşov geniş divara baxdı, hiss etdi ki, divarın qarşı tərəfində bir zabit dayanıb, az qala, nəfəsini də duydu… Rubaşov neçə zabit öldürmüşdü? Artıq sayını da xatırlaya bilmirdi. Axı bu, lap çoxdan, Vətəndaş Müharibəsi vaxtı baş vermişdi… Yenə də nə qədər? Səksən, yoxsa yüz? O vaxtlar tamamilə haqlıydı (Rixardın əhvalatındakı kimi yox), elə indi də eynisini edərdi. Görəsən, əvvəlcədən Birincinin İnqilabı bu hala gətirdiyini bilsəydi, belə edərdimi? Hə, hətta onda da…

– Səninlə, – Rubaşov 402-cinin divarına baxdı və ona elə gəldi ki, acıqca divara tüstü üfürür, – səninlə lap çoxdan haqq-hesabımı çürütmüşəm. Tamamilə. Burada mənim haqq-hesabımı İnqilab özü ödəyib… Hə, indi səni nə göynədir?

Kamera yenə taqqıltı səsləriylə doldu. Rubaşov yatacağa yaxın durdu.

– …aret göndərirəm.

Sonra qonşusu qapını döyməyə başladı. Rubaşov nəfəsini çəkib gözlədi. Bir neçə dəqiqə sonra hərəkət səsi gəldi, qonşu kameraya nəzarətçi yaxınlaşırdı. Qapı açılmadı.

– Nə lazımdır, – gözlükdən soruşdu.

Rubaşov cavabı tuta bilmədi, hərçənd, 402-cinin səsini eşitməyi çox istəyirdi, amma qəsdən ucadan danışan nəzarətçinin səsini eşitdi:

– İcazə yoxdur!

Yenə qısa fasilə, ardınca ciyiltili səs:

– Raport verəcəm ki, vəzifə borcumu yerinə yetirərkən məni təhqir etmisiniz.

Sonra uzunboğaz çəkmələrin bir-birinə sürtünmə səsi gəldi.

Zabit bir az gözləyib taqqıldatdı:

– Onlar sizə xüsusi nəzarət edirlər.

Rubaşov qonşusuna cavab vermədi. Siqaret havasının darıxdırıcılığını dəf etmək üçün kameranı addımla ölçməyə başladı. 402-ci öz minnətdarlığını çatdırdı. “Mən elə indi də eynisini edərdim, – Rubaşov öz-özünə dedi, – Onda tamamilə haqlı idim. Bəlkə, heç onunla da hesablaşmamışam? Bəlkə, tamamilə haqlı olaraq da hesablaşmaq lazım gələcək?”

Nikotin yanğısı getdikcə güclənir, damarlarında qan çətinliklə dövr edirdi. Rubaşov narahatlıqla kamera boyu gəzişəndə hiss etdi ki, dodaqları titrəməyə başlayır.

Haqq işinə görə hesab ödəyəcəkdimi? O, öz həqiqətinə əmin idi, bu əmniyyəti şüuru da təsdiqləyirdi, məgər bunun başqa ölçü vahidi də var?

Bəlkə, başqa ölçü vahidinə görə, məhz öz həqiqətinə əminliyi insanı ikiqat hesab verməyə məcbur edir – həm özünün, həm də nə etdiyini bilməyənlərin yerinə?

Qəfildən nəsə yadına düşmüş kimi pəncərədən üçüncü döşəmə örtüyünün üstündə dayandı. Bu nəydi? Dini çərənləmə tutması? Fərqinə vardı ki, səsli düşünür, hərçənd, qarşısını ala bilməyib:

– Hər şeyin haqq-hesabını çəkəcəyəm, – dedi.

Bu anda həbsi ərzində ilk dəfə onu əsl qorxu bürüdü. O, qeyri-ixtiyari əlini cibinə aparıb siqaret tapmaq istədi. Yox idi. Yatacağın divarı yenə cana gəldi:

– Çapıq Dodaq sizə salam göndərir.

Gözlərinin qarşısında yuxarı baxan çapıq dodaqlı sarımtıl sima canlandı. Qorxu soyuq rahatlıqla əvəz olundu.

– Onun soyadı necədir, – Rubaşov soruşdu.

– Adını demədi, sadəcə sizə salam göndərdi, – taqqıldadan 402-ci susdu.

12

Getdikcə özünü lap pis hiss edən Rubaşov əsəbiləşirdi. Üst çənəsi zoqquldayır, göz sinirləriylə əlaqəli olan dişi ağrıyırdı. Ona bir dəfə də olsun yemək verməmişdilər, amma xətri yemək istəmirdi. Fikirlərini cəmləməyə çalışırdı, amma qəribə ürəkbulanma, üşütmənin titrəyişi və damarlarda qanın ağır təkanları müvəqqəti məntiq zəncirini dağıdırdı. Beynində yalnız bu iki ifadə təkrarlanırdı: “təcili siqaret tapmalıyam” və “indi hər şeylə dəqiq hesablaşacağam”.

Onu əvvəlki kimi xatirələr boğurdu, kar səslərlə yarısilinmiş simalar vızıltıyla, bulud kimi düzülüb xor yaradırdılar, nə vaxt bu xoru saxlayıb hansısa obrazı tutmaq istəyəndə, özü xəstəhal olurdu, bütün keçmişi ona qanlı yarasına qarışmış irin kimi görünürdü. Partiyanın yaranması, Hərəkatın inkişafı – onun başqa keçmişi yox idi, bu günü də, sabahı da Partiya və Hərəkatla bağlıydı, keçmişi də onlarda təzahür edirdi. Amma keçmiş nədənsə indi şübhə doğurmağa başlamışdı. Partiyanın canlı, sevimli əti iyrənc xoraya çevrilmişdi. Qəddar müqəddəs məbəd – bu mümkündürmü? Yüksək məqsədlərə bu cür dəyişilməz yollarla nə vaxt və harada getmişdilər? Əgər o həqiqətdirsə, əgər Partiya Tarixin əzmini nümayiş etdirirsə, onda Tarixin özü də qəddardır.

Rubaşov fikir verdi ki, rütubət ağ divarlarda sarımtıl ləkələr buraxıb. Adyalı götürüb çiyninə ataraq addımlarını yeyinlətdi, qapı ilə pəncərə arasında gəzişməyə başladı. Üşütməsi səngimirdi. Başının içində uğultular vardı, səslər kəsilmirdi. Anlaya bilmirdi ki, onları eşidir, yoxsa hallüsinasiyalar başlayıb. “Bunlar dişimə görədir, – öz-özünə deyirdi, – gərək sabah həkimə gedim”. İndi sadəcə vaxtı yoxdu, Partiyanın qəddar kursunu mümkün qədər tez müəyyənləşdirmək lazım idi. Bizim prinsiplərimiz, şübhəsiz, doğrudur, bəs nəyə görə Partiya dalana dirəndi? Təşkilat qəddar xəstəliyə yoluxdu. Dəqiq elmi üsulları sınaqdan keçirərkən biz xəstəliyi məhdudlaşdırıb müalicə vasitələrini tətbiq etdik – cərrahi müdaxilə. Hərçənd, şəfaverici neştərimiz müntəzəm olaraq yeni xoralar yaradır. Dirçəlişimiz təmiz və aydındır, bizi sevmək lazımdır. Amma nifrət edirlər. Nəyə görə bizə qorxu və qəzəblə yanaşırlar?

Biz həqiqəti deyəndə niyə yalan kimi görünür? Nəyə görə müjdələdiyimiz azadlığın səsini məhbusluğun səssiz lənəti batırır? Niyə yeni həyatı elan edərkən Yer üzünü cəsədlə doldururuq? Parlaq gələcək barədə söhbətlərimizi nəyə görə həmişə təhdidlə bitiririk?

Üşütməsi davam edirdi. Təsəvvürünə köhnə fotoşəkil gəlirdi – Partiyanın Birinci Qurultayının nümayəndələri. Onlar uzun masada oturub; bəziləri masaya dirsəklənib, bəziləri isə əllərini dizi üzərində saxlayıb. Hamısı tərpənməz, saqqallı, çox ciddi görkəmdə əyləşib fotoaparatın obyektivinə baxır. Hər birinin başı üzərində soyadlarının rəqəmləriylə nömrələnmiş halqalar var. Hamı əvəzolunmaz vacib şəxs kimi görünür, yalnız hələ ovaxtlar Qoca adlandırılan dazbaş Katibin tatarvari qıyıq gözləri hiyləgər-özündənrazılıqla irişir. Onun sağ tərəfində Rubaşov oturub. Dördkünc bədən quruluşunda olan Birinci masanın lap o başında itib-batıb. Onlar əyalət intelligentlərini xatırladaraq tarixin ən dahiyanə İnqilabını hazırlayırdılar. Sıraları məhduddu, yeni rəngarəngliyin bir ovuc düşüncə adamı – filosof sui-qəsdçilər. Anadangəlmə ticarətçilər mehmanxanaları tanıdığı kimi, onlar da Avropa həbsxanalarını tanıyırdı. Onlar hakimiyyətçiliyi birdəfəlik dağıtmaq üçün hakimiyyətə gəlmək istəyirdilər. Onlar dünyanı öz tabeçiliyinə salmaq istəyirdilər ki, insanları tabeçilikdən qurtarsınlar. Bütün düşüncələri əmələ çevrildi, bütün arzuları həyata keçdi. Bəs indi haradadır o yeni filosoflar? Dünyanı dəyişən müdrik beyinləri mükafat olaraq donuz gülləsi qazandı. Bəziləri asılmaqla edam edildi, bəziləri güllələndi. Cəmi iki, ya da üç nəfər sağ qalıb ki, onlar da evsiz-eşiksiz və gücsüzdürlər. Hə, bir də Birinci. Hə, o!

Siqaretə qarşı asılılığı bədənindən soyuq gizilti kimi keçirdi. Tez-tez özünün də xəbəri olmadan qırıq-qırıq görüntülərdə Belçikanın bir şəhərindəki ağzında qəlyan tutmuş çiyni əyri Körpə Levini görür, dəniz limanının yaxınlığını – benzin və çürümüş dəniz yosunlarının qoxusunu hiss edir, yuxarı mərtəbələrinə dəmir pilləkənlər qalxan, pəncərələrində şikardan qayıtmış liman fahişələrinin səhər yuduqları alt paltarları asılmış evlər arasındakı dar, dolama küçələri keçirdi. Rubaşov bu şəhərə Rixardla görüşündən iki il sonra gəlmişdi. Onlar heç nə sübut edə bilmədilər. Tutulduğu vaxt az qala kar olmuşdu, sorğulamalarda dişlərini çıxarmışdılar, gözündən pensnesini götürmədiyinə görə az qala kor olmuşdu, amma yenə də heç nəyi etiraf etməmişdi. O, susmuş və yalan danışmışdı – ağıllı və inandırıcı. Təkadamlıq kameranı addımlarıyla ölçmüş, işgəncə zamanı ağrıdan üzünü əlləriylə tutmuşdu. Ölümcül qoxsa da, hər şeyi inkar etmişdi. Huşunu itirmiş, üstünə tökülən suyun köməyilə özünə gəlmiş, çəkməyə siqaret istəmiş və yenə yalan danışmışdı. Onu heç vaxt əzabverən cəlladların nifrəti təəccübləndirmirdi, çünki təbiətən onları anlayırdı. Diktaturanın hüquq-mühafizə orqanları yerində sayırdı, Rubaşovdan heç bir etiraf eşitməmiş, heç nəyi sübut edə bilməmişdilər. Dəlil çatışmazlığından onu buraxmış, təyyarə ilə İnqilabda Qələbə çalan Vətəninə göndərmişdilər, burada isə orkestrla qarşılanmışdı. O, çoxsaylı təbriklər almış, mitinq və paradlarda iştirak etmişdi. Nadir hallarda, yalnız xüsusi təntənəli mərasimlərdə onun yanında Birinci də peyda olurdu.

Uzun illər xarici ölkələrdə yaşadı, qayıdanda isə xeyli dəyişikliklə qarşılaşdı. Artıq fotoşəkildə əks olunmuş saqqallı filosofların yarısı yox idi. Hətta onların soyadları da qadağan olunmuş, yalnız lənətlənmiş kimi anılırdı. Təkcə vaxtında ölmüş qıyıqgözlü, keçəl qoca bu aqibətdən yayına bilmişdi. Onu Tanrı-Ata adlandırmışdılar ki, Birinci-Oğlunu elan edə bilsinlər, hərçənd, Qocanın vəsiyyətnaməsini Birincinin dəyişməsi mövzusunda güclü şayiələr gəzirdi. Şəkildəki filosofların sağ qalanları inanılmaz dərəcədə dəyişilmişdilər; saqqallarını kəsmiş, qocalmış, kədərli abırsızlığa köklənmişdilər. Amma Birinci onlardan öz qartal baxışını əsirgəmir, zamanla növbəti qurbanını caynağına keçirirdi. Qalanları acizliklə sinələrini döyür, xorla günahlarından tövbə edirdilər.

Evində heç iki həftə yaşamamış Rubaşov xahiş etdi ki, ona ölkə xaricində hansısa iş tapşırsınlar. “Çox tez toparlandınız” – tütün tüstüsü əhatəsində Birinci ona dedi. Onlar iyirmi ildir Partiyanı birgə idarə etmələrinə baxmayaraq, bir-birinə “siz” deyə müraciət edirdilər. Birincinin başı üzərində Qocanın portreti asılırdı, haçansa onun yanında saqqallı filosofların da şəkli vardı, amma indi yox idi. Onların söhbəti uzun çəkmədi, Rubaşov gedəndə isə Birinci qalxıb qəribə və aydınca süni gürünən təntənə ilə onun əlini sıxdı. Rubaşov tez-tez bu təntənəli əlsıxmanın, Birincinin gözlərindəki istehzalı, iblisanə-müdrik kinayənin nə manaya gəldiyi barədə düşünürdü. Hələ də qoltuq ağacıyla gəzən Rubaşov çətinliklə otağın qapısına çatdı, Birincinin onu yola salmaq fikri yox idi. Səhər Rubaşov Belçikaya getdi. Gəmiyə minib bir az sakitləşəndən sonra, yeni tapşırığı haqda düşünməyə başladı. Limanda onu ilk baxışdan xoşuna gələn, Partiyanın yükdaşımada işləyən nümayəndəsi Körpə Levi qarşıladı. O, Rubaşova liman və şəhərin dar dalanlı küçələrini elə qürurla təqdim edirdi ki, sanki onları özü tikib. Onu burada hamı tanıyırdı – yükboşaldanlar, matroslar, fahişələr – hər kəs onunla badə toqquşdurmaq istəyirdi, o isə bütün bunlara cavab verməyi bacarırdı. Onlar bazar meydanına çatanda polis nəfəri ona şən halda göz vurur, fransız dilini bilməyən dənizçilər dostcasına onun kürəyinə şappıldadırdılar. Bütün bunlar Rubaşova möcüzə kimi gəlirdi. Heç bir nifrətdən söhbət gedə bilməzdi, Körpə Leviyə hörmət edir, onu sevirdilər. Bu şəhərdəki yükdaşıma şöbəsinin ideal təşkilatlanması Rubaşovu heyran etdi, təəssüf ki, heç harada bu cür müdafiə olunan birləşmiş qrup rastına çıxmamışdı.