Amerika faciəsi

Mister Qrifits qardaşı oğlunun taleyinə ürəkdən yan-dığını o saat açıb demək istəmirdi: o hələ bir müddət göz-ləmək, Klayda aid planını arvadı və oğlu ilə bərabər mü-zakirə etmək istəyirdi. Lakin indi bu barədə danışmaq üçün əlverişli fürsət düşdüyünü görüb, məsələnin bu cür başla-masına sevindi: Klaydın Qilbertə oxşaması onu çox heyrətə salmışdı və o öz qardaşı oğluna bir az kömək etmək istəyir-di.

Qilbert atasının sözlərini əsəbi bir halda dinlədi, missis Qrifits həmişə oğlunun tərəfini saxladığı üçün indi Qilbertlə yanaşı olaraq nə qan qohumlarından, nə də yadlardan heç bir rəqib görmək istəmirdi, lakin Mayra ilə Bella dərhal ata-larının planları ilə maraqlandılar. Demək onların Qrifits familiyalı, Qilbertlə həmyaşıd, gözəl həm də atalarının dedi-yinə görə olduqca tərbiyəli və nəzakətli əmiləri oğlu vardır! Bu həm Mayranın, həm də Bellanın xoşuna gəldi. Lakin mis-sis Qrifits Qilbertin tutulduğunu görərək, bu xəbərdən çox da şad olmadı. Bu əmioğlunun zahir olması, görünür Qilber-tin xoşuna gəlməyəcək, lakin ərinin nüfuzuna və zəkasına hörmət bəslədiyi üçün ana hələlik bu barədə heç bir söz de-məyib susdu. Bella isə susa bilmədi.

– Atacan, sən onu fabrikdə işə düzəldəcəksənmi? – de-yə qız səsləndi. – Oy, bu necə yaxşı olar. Yəqin bizim başqa əmioğluların hamısından qəşəngdir.

– Bella! – deyə missis Qrifits məzəmmətlə qızına baxdı, Mayra isə bir neçə il bundan əvvəl Vermonqdan onları ziya-rətə gələn yöndəmsiz böyük əmiləri və onun oğlunu xatırla-yaraq, çox mənalı bir halda gülümsədi. Qilbert son dərəcə acıqlanıb ürəyində bütün bu plan əleyhinə bir üsyan duydu. O, atasını başa düşə bilmirdi.

– Biz onsuzda bizim fabrikdə işləyib öyrənmək istə-yən adamları heç vax rədd etmirik, – deyə o sərt bir səslə qeyd etdi.

– Yox, rədd etmişik, – deyə atası etiraz etdi, – ancaq əlbəttə ki, əmi uşaqlarını və qohumlarımızı rədd etməmişik. Bundan başqa məncə o, ağıllı oğlandır, özünə görə hissiyyatı var. Qohumlarımızdan birinə buraya gəlib öz bacarığını gös-tərməsi üçün imkan versək, bunun bizə nə ziyanı ola bilər? Başa düşmürəm, nə üçün başqaları kimi biz onu da fabriki-mizdə işə götürə bilmərik?

– Mən isə başa düşürəm, Qil istəmir ki, Likurq şəhə-rində Qrifits familiyalı və üstəlik ona oxşayan ikinci bir gənc də meydana çıxsın! – deyə Bella hiyləgərcəsinə qeyd etdi, in-di o, daima bacısını tənqid edən qardaşından heyif almağa çalışırdı.

– Bu nə cəfəngiyyatdır! – deyə Qilbert əsəbi bir halda cavab verdi. – Heç olmasa ömründə bir dəfə ağıllı bir söz da-nışaydın. Onun familiyasının, yaxud mənə oxşayıb-oxşama-dığının mənim üçün nə əhəmiyyəti var? – Qilbert artıq ciddi olaraq acıqlanmışdı.

– Qilbert! – deyə missis Qrifits məzəmmətlə səsləndi. – Sən bacınla nə cür danışırsan!

– İndi ki, onun üstündə burada ehtiraslar bu cür qı-zışır, mən o gənc üçün heç bir şey etməyəcəyəm, – deyə mis-ter Qrifits sözə qarışdı. Ancaq onun atası heç vaxt işgüzarlıq cəhətdən bacarıqlı adam olmamışdır, buna görə mən Klay-dın bir vaxt imkan tapıb həyatda özünə bir mövqe qazanaca-ğına şübhə ilə baxıram (atasının bu adı belə sadə və dostanə çəkməsi Qilberti büsbütün sarsıtdı). Mən ona buraya gəl-məsini sadəcə ona görə təklif etdim ki, həyatda ilk addım atmasına bir az kömək etmək istədim. Ancaq ondan bir şey çıxacaq və ya çıxmayacaq, bu barədə heç bir söz deyə bilmə-rəm. Bəlkə o burada işləməyi bacaracaqdır, bəlkə də işin öh-dəsindən gələ bilməyəcəkdir. İşin öhdəsindən gələ bilməsə… – mister Qrifits sözünü əllərinin hərəkəti ilə tamamladı və sanki bu hərəkəti ilə: “bacarmasa, təbiidir ki, biz ondan ya-xamızı qurtararıq” demək istədi.

– Nə eybi var, məncə bu sənin tərəfindən çox alicənab bir hərəkətdir, – deyə missis Qrifits iltifatla və diplomatik bir incəliklə qeyd etdi. – Ümid edirəm ki, o, sınaqdan müvəffə-qiyyətlə çıxacaqdır. Amma bunu da deməliyəm ki, – deyə mister Qrifits mənalı bir surətdə əlavə etdi, – o, mənim fab-rikimdə işlədiyi müddətdə, yalnız mənim qardaşım oğlu ol-duğu üçün başqa xidmətçilərdən fərqli olaraq ona xüsusi bir münasibət göstərilməsini mən heç istəmirəm. O buraya əy-lənmək üçün yox, işləmək üçün gəlir. Nə qədər ki, o burada, fabrikdə imtahan verəcək, siz onunla heç bir yaxın əlaqəyə girməməlisiniz. Buna heç bir şəkildə yol vermək olmaz. Mə-nə elə gəlir ki, o sırtıq adamlardan deyil və heç vaxt xam xəyala düşüb onu burada özümüzə tay-tuş bir adam kimi qəbul edəcəyimizi ağlına gətirməz. Bu çox axmaq bir iş olardı. Sonralar o doğrudan da ləyaqətli olduğunu, öz başını saxlamağı bacardığını, qabağa dürtülməyib öz yerini bildiyi-ni sübut etsə və onda biriniz ona bir az diqqət göstərmək is-təsə, – nə eybi var, o zaman baxarıq… Ancaq o zaman!

Missis Trüsdeylin köməkçisi olan Amanda, süfrədən naharın qalıqlarını yığışdıraraq, stol üzərinə çərəz düzdü. Mister Qrifits nadir hallarda şirin yeyərdi və adətən, süfrə başında yad adam olmayanda, nahardan sonra kitabxanaya çəkilib balaca stolda mühafizə olunan bank və birja bülleten-lərini gözdən keçirərdi; bu gün də o belə etdi. Stolunu kəna-ra çəkib ayağa qalxdı. Arvadından və uşaqlarından üzr istə-yərək yemək otağı ilə bitişik olan kitabxanaya keçdi. Ai-lənin qalan üzvləri isə çərəz yeməyə başladılar.

– Mən, bizim bu əmioğlunun nə cür bir adam oldu-ğunu görmək istərdim, – deyə Mayra sözə başladı. – Sən ne-cə, ana?

– Mən də. Ümid edirəm ki, o atanızın ümidlərini doğ-rultmağa çalışacaqdır. O bunu etməsə, bu onun tərəfindən bir nankorluq olardı.

– Mən başa düşə bilmirəm, – deyə Qilbert söhbətə qa-rışdı. – Biz burada, öz yerli adamlarımıza güclə iş tapdığımız halda, nə üçün kənardan buraya işçi çağırmalıyıq. Bundan başqa onun bura gəlməmişdən əvvəl sadəcə bir otel işçisi olduğunu bilsələr görün burda nə cür söz-söhbət başlaya-caqdır.

– Hardan biləcəklər? – deyə Mayra soruşdu.

– Nə cür biləcəklər? Biz onun özü haqqında danış-mağına necə mane ola bilərik? Gərək onda biz onu xüsusi olaraq bu barədə xəbərdar edək! Ancaq onu orada görənlər-dən birisi buraya gəlib çıxa bilər. – Qilbertin gözlərində kinli bir od alışıb-yandı. – Amma mən ümid edirəm ki, o ağzını boş qoyub bu barədə danışmaz. Hər halda onun əvvəllər kim olduğu bilinsə, biz bundan heç bir yaxşı şey qazanma-yacağıq.

– Mən isə bu fikirdəyəm ki, o, Allen əminin oğlanları kimi cansıxıcı bir gənc deyildir. Məncə Allen əminin oğlan-ları dünyanın ən maraqsız gəncləridir.

– Bella, – deyə missis Qrifits yenə də qızını saxladı.

III FƏSİL

Semyuel Qrifitsin Çikaqo şəhərində “Yunion Liq” klu-bunda rast gəldiyi Klayd, artıq üç il əvvəl Kanzas-Siti şəhə-rindən baş götürüb qaçmış gənc deyildi. İndi onun iyirmi yaşı tamam olmuşdu: o daha da boy atmış, çox da olmasa, yenə də əvvəlkinə nisbətən bir qədər möhkəmlənmiş və əl-bəttə, indi daha artıq həyati təcrübə qazanmışdı. Kanzas-Si-tidəki evlərini və qulluğunu buraxıb qaçdıqdan sonra o bir çox ağır çətinliklərə rast gəlmişdi: o təhqiredici ağır işlərdə çalışmağın, yad evlərin miskin bucaqlarına sığınıb yaşama-ğın, heç bir yaxın adamın və dostun olmadan, həyatda tək-başına özünə bir gün ağlamağın nə demək olduğunu anla-mışdı. Yavaş-yavaş onda öz qüvvələrinə müəyyən inam his-si, lazım olanda adamların ürəyinə yol tapmaq və nəzakət göstərmək qabiliyyəti inkişaf etmişdi, halbuki üç il əvvəl heç kəs onun belə şeylərə qabil olduğunu söyləyə bilməzdi. İndi o, “Qrin-Devidson” otelində işlədiyi zamanlarda olduğu ki-mi şıq geyinib-kecinmirdi, lakin bunun əvəzində indi onda, dərhal gözə çarpmasa da, hər halda çox yaxşı təsir buraxan nəcib ədalar və vərdişlər əmələ gəlmişdi. Ən başlıcası bu idi ki, o daha ehtiyatlı və daha təmkinli olmuşdu. Yük vaqonun-da Kanzas-Sitidən qaçan əvvəlki Klaydı indiki Klayddan fərqləndirən məhz bu idi. O, Kanzas-Sitidən qaçaraq başını saxlamaq üçün hər cür hiylə və kələklərə əl atmağa məcbur olduğu zamandan artıq anlamışdı ki, onun gələcəyi yalnız özündən asılıdır. İndi o birdəfəlik belə bir qənaətə gəlmişdi ki, qohumları heç bir şeylə ona kömək edə bilməyəcəklər. Onlar hamısı – anası, atası və Esta – son dərəcə qeyri-işgüzar və həddindən artıq kasıb idilər.

Lakin eyni zamanda ailəsinin keçirdiyi bütün çətinliklə-rə baxmayaraq, indi o ürəkdən bağlandığı adamların, xüsu-silə anasının ta uşaqlıqdan bəri vərdiş etdiyi doğma ev həya-tının, – qardaşının, bacılarının, hətta Estanın həsrətini çəkir-di; indi Klayd yaxşı başa düşürdü ki, Esta da eynilə onun ki-mi öz iradəsindən asılı olmayan təsadüflərə qurban getmiş-dir. Tez-tez o əzab dolu ağrılar içərisində keçmişini xatırla-yırdı: anası ilə rəftarı, Kanzas-Sitidə başladığı müstəqil həya-tının necə birdən-birə alt-üst olduğunu, Qortenziya Briqsi əlindən alan taleyin ona necə amansız bir zərbə endirdiyini xəyalından keçirirdi… O zamandan bəri o nə qədər əzab və işgəncə çəkmiş və yəqin ki, anasına, həmçinin Estaya daima bir ürək dərdi olmuşdur.

Kanzas-Sitidən qaçandan iki gün sonra o Sent-Luisə gə-lib çıxmışdır; lakin yolun yarısında iki konduktor onu giz-ləndiyi yük vaqonundan atıb çıxartmışdı. Dumanlı bir qış səhərində o döyülmüş və qulaqları tutulmuş bir halda Kan-zas-Sitidən yüz mil uzaqda qar üzərində sərilib qalmışdı; konduktorlar onu döyüb bayıra atarkən, eyni zamanda qo-lundan saatını açmış, əynindən isti paltosunu çıxartmışdılar. Sent-Luisə şəhərində o, Kanzasda çıxan “Star” qəzetini alıb oxumuş və ən pis, ən qorxulu fikirlərinin bir həqarətə çev-rildiyini görmüşdü. Qəzet, birinci səhifədə böyük sərlövhə altında baş verən hadisənin müfəssəl təsvirinə sütun yarım həsr etmişdi: Kanzasda məşhur olan çox zəngin bir ailənin on bir yaşlı qızı maşın altında qalıb öldürülmüşdü (qız yıxı-lıb maşının çarxları altında əzilmiş və bir saat sonra ölmüş-dü); Sparser ilə miss Sayp isə həbs edilmişlər və indi xəstə-xanada yatırdılar, onların sağalmasını gözləyən bir polis yanlarında oturub növbə çəkirdi. Gözəl və bahalı avtomobil çox bərk xəsarətə uğramışdı, maşın sahibinin yanında xid-mət edən Sparserin atası, səfil oğlunun bu cinayətkar hərə-kətindən son dərəcə qəzəblənmiş və başını itirmişdi.

Məsələnin ən pis cəhəti o idi ki, artıq oğurluqda və adam öldürməkdə ittiham edilən bədbəxt Sparser, şübhəsiz ki, bu fəlakətdə öz günahını azaltmaq məqsədilə, nəinki bu səfərin bütün iştirakçılarının adını çəkmiş və onların hansı oteldə işlədiklərini açıb söyləmiş, eyni zamanda belə ifadə vermişdi ki, onlar hamısı baş verən hadisə üçün onunla bə-rabər eyni dərəcədə müqəssirdilər, çünki onun iradəsinin əleyhinə olaraq onlar Sparseri maşını bərkdən sürməyə məc-bur etmişlər. Klayd bu sözlərin tamamilə ədalətli olduğunu öz-özünə etiraf etdi. Oteldə isə mister Skuayrs polisə və qə-zetlərə onun əli altında xidmət edən gənclərin ata-analarının adlarını və onların ev adreslərini xəbər vermişdi.

Bu ən ağır bir zərbə idi. Sonra qəzetdə, öz oğullarının hərəkətlərindən xəbər tutan ataların necə sarsıldıqları təsvir olunmuşdu.

Tomun anası missis Reterer ağlamış və demişdi ki, onun oğlu yaxşı uşaqdır və yəqin ki, o heç bir pis şey etmək fikrində olmamışdır, – anası buna tamamilə əmindir. Öz oğ-lu Oskarı ürəkdən sevən, artıq yaşı ötmüş bir qadın olan missis Xeqland demişdi ki, onun oğlu – dünyanın ən namus-lu, ən nəcib gənclərindən biridir və yəqin ki, onu içirdib kef-ləndiriblər.

Qrifitslərin evində isə, “Star” qəzetinin yazdığına görə ananın bu xəbərdən rəngi qaçmış, o bir qorxu və pərişanlıq içərisində əllərini ovuşduraraq, yerində donub qalmış və sanki bütün bunların nə demək olduğunu ağlına sığışdıra bilməmişdi: ana oğlunun belə bir gəzintidə iştirak etdiyinə inana bilməmiş, ortalıqda nə isə bir anlaşmazlıq baş verdiyi-ni və oğlunun tezliklə evə qayıdıb, hər bir şeyi izah edəcəyi-ni söyləmişdi.

Lakin Klayd evə qayıtmamışdı. Bundan sonra o artıq bu əhvalat haqqında heç bir şey eşitmədi, çünki həm polis, həm də anası qarşısında duyduğu qorxu hissi o qədər qüvvətli idi ki, (o anasının sonsuz məyusluq dolu kədərli gözlərindən qorxurdu) o bir neçə ay evə məktub belə yazmadı. Çox sonra o bir dəfə evə məktub yazaraq, sağ-salamat olduğunu bildir-di və anasının ondan nigaran qalmamasını xahiş etdi, lakin bu məktubunda o nə öz yeni adını yazmış, nə də adresini göstərmişdi.

O, iş tapmaq üçün şəhərbəşəhər gəzirdi: Sent-Luisdə, Teoriyada Çikaqoda, Miluokidə olmuşdu. O, restoronlarda qab-qacaq yuyur, kiçik vecsiz bir aptekdə soda suyu satır, ayaqqabı mağazasında və baqqal dükanında xidmətçi və-zifəsində çalışır, bir sözlə – qabağına çıxan hər bir işdən ya-pışırdı, lakin heç bir yerdə bəxti gətirmirdi: çünki ya ona haqq hesab verib işdən çıxarırlar, yaxud özü işi xoşlamayıb çıxıb gedirdi. Bir dəfə o öz qazancından qənaət edərək, bir qədər pul yığıb, anasına on dollar – daha sonra isə beş dollar göndərdi. İl yarım keçəndən sonra o bu qərara gəldi ki, eh-timal ki, artıq onu axtarmırlar və baş verən cinayətdə onun iştirakı ya unudulmuş, yaxud da çox əhəmiyyətsiz hesab edildiyi üçün, artıq təqiblərə və axtarışlara son qoyulmuş-dur. Sonra Çikaqo şəhərində özünə iş tapıb, bir qədər yaxşı qazanmağa başladıqda, (o, evlərə mal daşıyan furqonda sü-rücü vəzifəsində çalışır və həftədə on beş dollar alırdı) o ana-sına məktub yazmağı qərara aldı: indi o yaxşı bir iş yeri tap-mağını və öz həqiqi adını gizlətsə də, artıq çoxdan özünü yaxşı apardığını anasına xəbər verə bilərdi. O, şəhərin qərb hissəsində, Polina-Strit küçəsində bir evdə çarpayı kirayə edib yaşayırdı. Klayd məhz bu zaman anasına aşağıdakı məktubu yazıb göndərdi.

“Əziz ana!

Bilmirəm, siz hələ də Kanzas-Siti şəhərində yaşayırsı-nızmı? Xahiş edirəm, indi harda və necə yaşadığınız barədə mənə məktub yazasınız. Mən sizin haqqınızda hər şeyi bil-mək və öz başıma gələnləri sizə nağıl etmək istəyirəm. And içirəm ki, ana əgər sən istəsən, mən böyük bir sevinclə həmi-şə sənə məktub yazacağam. Mən burada tamamilə tək yaşa-yıram. Lakin sən hər halda ehtiyatlı ol və mənim harada olduğumu heç kəsə açıb demə. Bunun çox pis nəticələri ola bilər, halbuki mən çoxdan bəri yeni bir həyat sürmək arzusu ilə yaşayıram və indi, təzəcə yaxşı bir işə düzəlmişəm. İnan ki, ana, mən heç bir pis iş etməmişəm, orada qəzetlər nə ya-zırsa yazsın, mən heç bir pis hərəkət etməmişəm – mən an-caq yoldaşlarıma qoşulub şəhər kənarına seyrə getmişdim. Lakin mən müqəssir olmadığım bir iş üçün cəza alacağım-dan qorxdum. O zaman mən sadəcə evə qayıda bilmədim. Mən heç müqəssir deyiləm, ancaq sənin və atamın bu barədə nə fikirləşdiyinizdən qorxdum. Məni gəzintiyə dəvət etmiş-dilər, mən də onlara qoşulub getmişdim, ancaq Sparser de-mişdir ki, guya mən ondan maşın gətirməsini xahiş etmişəm və geriyə qayıdarkən maşını bərkdən sürməyə məcbur etmi-şəm, bunlar hamısı yalandır o özü maşını gətirib bizim ha-mımızı gəzməyə dəvət etmişdi. Bəlkə də o qızı maşın altında qoyduğumuz üçün hamımız müqəssirik, lakin biz axı bunu qəsdən etməmişik. Bu hadisə birdən-birə, qəfildən baş ver-mişdi. Mən buna ürəkdən yanır, təəssüf edirəm. Mənim uc-batımdan sən nə qədər dərd çəkdin: özüdə mənim köməyi-mə möhtac olduğun bir zamanda! Bunu düşündükcə məni dəhşət alır! Lakin buna baxmayaraq, mən yenə də ümid edi-rəm ki, sən məni bağışlayacaqsan, anacan, – deyilmi? Mən sizin hamınızın necə dolandığınızı bilmək istəyirəm. Esta, Culiya, Frenk və atam necədirlər? Siz indi hardasınız və nə edirsiniz? Sən özün bilirsən ki, mən səni nə qədər sevirəm, anacan. İndi mən çox şey görüb, çox şey öyrənmişəm və bəzi şeyləri daha yaxşı başa düşürəm. Mən həyatda müvəffə-qiyyət qazanmaq, nə isə bir şeyə nail olmaq istəyirəm. Ümid edirəm ki, bəxtim gətirəcəkdir. İndi mən yaxşı bir iş tapmı-şam, doğrudur, Kanzas-Sitidəki qulluğumdan yaxşı deyil və tamamilə başqa növlü bir şeydir, lakin yenə də çox abırlı bir işdir. Lakin mən daha yaxşı bir yer tapmağa çalışıram. Artıq mehmanxanada işləmək istəmirəm. Mehmanxanalardakı iş, mənim kimi adamlar üçün əlverişli deyil. Məncə, bu qədər yuxarıya dırmaşmaq lazım deyil. Görürsənmi, indi mən ar-tıq ağıllanmışam. İşlədiyim yerdə məndən razıdırlar, lakin mən daha yaxşı bir mövqe qazanmağa çalışıram. Bundan əlavə, mən o qədər də çox qazanmıram – qazandığım ancaq ən zəruri şeylərə, otaq kirayəsinə, yeməyə və paltarıma güc-lə çatır. Buna baxmayaraq mən qənaət edib bir az pul yığma-ğa çalışıram, bir peşə öyrənmək üçün daha əlverişli iş tap-maq istəyirəm. Bizim zəmanədə hər bir adam bir peşə sahibi olmalıdır, indi mən bunu yaxşı başa düşürəm.

Anacan, mənə ətraflı məktub yaz, mən sizin necə ya-şadığınızı və nə etdiyinizi bilmək istəyirəm. Frenkə, Culiya-ya, atam və Estaya, əgər onlar hələ də sənin yanında yaşayır-larsa, – məndən salam de! Mən səni yenə əvvəlki kimi se-virəm və ümid edirəm ki, az da olsa səndə məni sevirsən. Doğrudur, məktubun altında öz həqiqi adımı yazmıram, bəl-kə bu hələlik qorxuludur (o zamandan, yəni Kanzas-Sitidən qaçdığım gündən öz həqiqi familiyamdan istifadə etməmi-şəm). Məktubu başqa adla imzalayıram, lakin ümid edirəm ki, tezliklə bu addan əl çəkərək yenə də öz həqiqi familiyamı daşıyacağam. Mən bunu elə indi etmək istərdim. Lakin hələ-lik qorxuram. Mənə məktub yazmaq istəsən, Çikaqo şəhəri-nə, poçtaya, Harri Tenetin adına göndərə bilərsən.

Tezliklə səndən cavab gözləyirəm. Məktubu bu adla imzalayıram ki, nə sizin nə də özümün başıma yeni bir bəla açmayım, yəqin ki, məni başa düşürsən? Lakin elə ki, bu əh-valatın bitib qurtarmış olduğuna əmin oldum, onda, əlbəttə yenə də öz həqiqi adımı və familiyamı daşıyacağam.

Səni sevən oğlun”.

İmza əvəzinə o bir cızıq çəkib altından “Kim olduğumu sən özün bilirsən” sözlərini yazaraq məktubu yola saldı.

Anası oğlunun harada olduğunu bilməyərək, bütün bu müddət ərzində onun nigarançılığını çəkdiyi üçün Klayd tezliklə ondan cavab aldı; konvertin üzərində Denver şəhəri poçtasının möhürünü görərək Klayd çox heyrət etdi. Çünki o anasının hələ də Kanzas-Siti şəhərində yaşadığını güman edirdi.

“Əziz oğlum!

Səndən məktub alıb sağ-salamat olduğunu öyrəndikdə çox heyrət etdim və hədsiz dərəcədə sevindim. Mən daima həm ümid edir, həm də dua edirdim ki, sən Allahın qoydu-ğu düz və doğru yola gəlib çıxasan, – bu səni müvəffəqiyyə-tə, səadətə aparıb çıxara bilən yeganə yoldur. Mənim arzum yalnız bu idi ki, Allahın köməkliyi ilə səndən bir xəbər tu-taydım, sənin sağ-salamat olduğunu, namusla işləyib, na-musla yaşadığını öyrənəydim. İndi budur, Allah mənim dualarımı eşitdi. Mən bilirdim ki, o mənim dualarımı eşidə-cəkdir. Çox şükür olsun Allaha, o qadir və adildir.

Mən sənin başına gələn o dəhşətli bədbəxtlik üçün özü-nü və bizi bu qədər iztirab və rüsvayçılıq içində qoyduğun üçün təkcə sənin özünü günahlı saymıram, çünki çox yaxşı bilirəm ki, iblis bizim hamımızı Allahın bütün fağır bəndələ-rini, xüsusilə sənin kimi tifil uşaqları tez yoldan çıxarıb az-dırır. Oğlum, əgər sən bilsəydin ki, iblisin toruna düşmə-mək üçün nə qədər özünü gözləməli və ehtiyatlı olmalısan! Axı sənin qarşında uzun bir həyat yolu durmuşdur. Sən mə-nim nəsihətlərimi yadında saxlayacaqsanmı, əziz uşaqları-mın ağlına və ürəklərinə həkk etməyə çalışdığım xilaskarı-mız həzrəti İsanın təliminə sadiq qalacaqsanmı? Daima sayıq və ehtiyatlı olacaqsanmı? Sən ayaq saxlayıb daima bizimlə bərabər olan, bizi ağır və daşlıq yollardan keçirərək göylər-dəki səltənətə doğru aparan, yerdəki bu fani həyatımızda tə-səvvür edə bildiyimizdən daha gözəl bir aləmə doğru çağı-ran tanrımızın səsinə qulaq verəcəksənmi? Mənə söz ver ki, oğlum, sən daima uşaqlıqda aldığın tərbiyəyə və təlimə uy-ğun olaraq hərəkət edəcəksən və daima yadında saxlayacaq-san ki, qüvvət yalnız ədalətdədir. Mənim əziz oğlum, heç vaxt heç bir zaman, kim sənə təklif edərsə etsin, şəraba yaxın düşmə! İblis məhz burada, bu məsələdə öz hökmünü gös-tərir və həmişə məhz bu sahədə zəif insanlara qalib gəlir. Tez-tez sənə dediyim bu sözləri daima yadında saxla: “şə-rab – aldadıcıdır, içmək – dəliliyə qapılmaq deməkdir, kim aldanarsa – demək o aqil deyildir”. İndi mən ən hərarətli du-alarımda yalnız bunu arzu edirəm ki, hər dəfə nəfsin səni yoldan çıxartdıqda bu sözlər qulaqlarında səslənsin, çünki mən bu qənaətdəyəm ki, o dəhşətli bədbəxtliyin həqiqi baisi yalnız şərab olmuşdur.

O zaman mən sənin üstündə çox iztirab çəkdim, Klayd, və bütün bunlar, mən Estaya görə ağır, müsibətli günlər ke-çirdiyim bir zamanda baş verdi. Mən az qaldım Estanı həmi-şəlik itirim. O, olduqca pis vəziyyətdə idi. Yazıq qız, işlətdiyi günah ona çox baha tamam oldu. Biz çoxlu borca düşdük, sonra isə borclarımızı ödəmək üçün uzun zaman işləməyə məcbur olduq. Lakin indi, nəhayət, biz borclarımızı verib qurtarmışıq və işlərimiz də əvvəlki kimi o qədər də pis deyil.

Məktubdan gördüyün kimi indi biz Denver şəhərində yaşayırıq. Burada bizim xüsusi missiyamız var: bu missiya böyük bir evdə yerləşir, belə ki, burada bizim hamımıza yer çatışır, və biz bir neçə otağı kirayəyə veririk, – bu işlə Esta məşğul olur. Yeri gəlmişkən deyim ki, indi onun familiyası Niksondur. Onun çox qəşəng balaca bir oğlu var, mən və atan ona baxanda sənin körpəliyini xatırlayırıq. Uşaq öz də-cəllikləri ilə sənə o qədər oxşayır ki, elə bil sən yenidən kör-pə bir uşaq olub bizim yanımıza qayıtmısan. Bu bizə bir qə-dər təskinlik verir.

Frenk ilə Culiya çox böyümüşlər və indi mənə yaxşı kö-mək edirlər. Frenk evlərə qəzet paylayır və bir qədər qaza-nır, bu da bizə bir köməkdir. Esta istəyir ki, onlar hər ikisi, nə qədər ki, qüvvəmiz çatır, məktəbdə oxumağa davam et-sinlər.

Atan özünü çox da yaxşı hiss etmir, lakin bu təbiidir, axı o artıq gənc deyildir. Buna baxmayaraq o da əlindən gələni etməkdədir.

Mən çox şadam ki, Klayd, sən həyatda özün üçün yaxşı bir mövqe qazanmağa çalışırsan. Dünən axşam biz atanla bərabər yenə də sənin Likurq şəhərində yaşayan əmin Sem-yuel Qrifits haqqında danışırdıq: o çox zəngin adamdır, sən ona məktub yazıb sənə bir iş verməsini xahiş etsəydin, bir peşə öyrənmək üçün ondan iş istəsəydin, məncə o sənə kö-mək etməkdən boyun qaçırmazdı. Axı necə olsa sən onun doğma qardaşı oğlusan. Özün bilirsən ki, onun Likurq şəhə-rində yaxalıq hazırlayan böyük fabriki vardır və deyilənə görə çox zəngin adamdır. Nə üçün sən ona məktub yazıb kö-mək istəmirsən? Mənə elə gəlir ki, o sənin üçün bir iş düzəl-də bilər və belə olduqda sən gələcəkdə daha da artıq yüksələ bilərsən. Ona məktub yazsan nə cavab aldığını mənə xəbər ver.

Klayd, mən istəyirəm ki, sən özün barədə bizə tez-tez yazasan. Xahiş edirəm, necə dolandığın haqqında ətraflı məktub yazasan. Mən səndən məktub gözləyəcəyəm. Biz ha-mımız, əlbəttə, səni əvvəlki kimi sevirik və həmişə öz məs-ləhətlərimizlə sənə kömək etməyə hazırıq. Biz hamımız sənə ürəkdən müvəffəqiyyətlər arzu edirik, həmçinin arzu edirik ki, sən həmişə yaxşı bir oğlan olasan, namuslu və təmiz bir həyat sürəsən. Həmişə yadında saxla, oğlum: insan öz ruhu-nu məhv etdikdən sonra bütün dünyaya sahib olsa belə bu-nun heç bir faydası yoxdur.

Mənə məktub yaz, Klayd və yadında saxla ki, ananın məhəbbəti həmişə səninlədir, həmişə sənə rəhbərlik edir və Allahın naminə həmişə həqiqi yola hidayət edir.

Səni sevən anan”.

Beləliklə, Klayd hələ əmisi Semyuel ilə görüşməzdən çox əvvəl, əmisi və onun fabriki haqqında düşünməyə baş-ladı. Eyni zamanda o, ailəsinin artıq keçmişdəki kimi böyük ehtiyac içərisində olmadığını və indi daha yaxşı yaşadığını öyrənib ürəyində böyük bir yüngüllük hiss etdi: görünür bu yeni missiya, nə isə otel kimi bir şeylə və yaxud kirayəyə ve-rilən mebelli otaqlarla bağlıdır.

Anasından məktub aldığı gündən iki ay keçmişdi və Klayd hər gün öz-özünə dərhal nə isə bir şey etmək lazım gəldiyini söyləyirdi. Bir dəfə o xidmət etdiyi mağazadan, Cekson bulvarındakı “Yunion Liq” klubunda düşmüş gəlmə bir adama, içində qalstuk və cib dəsmalları olan bir bağlama aparmalı oldu.

Klayd kluba girərkən birdən-birə klub xidmətçisi for-ması geymiş Reterer ilə üz-üzə gəldi. Retererin buradakı və-zifəsi kluba gələn adamlara məlumat vermək və baqajı qəbul etməkdən ibarət idi. İlk anlar onlar bir-birini tanıya bilmə-dilər. Nəhayət, birinci olaraq Reterer özünə gəldi.

– Klayd! – deyə o yoldaşının qolundan tutub qışqırdı və dərhal ehtiyat gözləyib səsini alçaldaraq sevinclə əlavə etdi. – İşə bax! Gör necə görüşdük. Bağlamanı buraya qoy! Sən hardan gəlib buraya çıxdın?

Yoldaşından az həyəcanlanmamış Klayd dedi:

– Gör kimi görürəm! Tom, sənsənmi? İşlərin necədir? Sən burada işləyirsən?

Bu dəqiqə Klayd kimi Reterer də, onları bir-birinə bağ-layan o ələmli sirri unudaraq əlavə etdi:

– Elədir, burada işləyirəm. Demək olar ki, bir ildir, bur-dayam. – Sonra o, dərhal Klaydın qolundan dartaraq, ona susmasını işarə etdi və bir az əvvəl Klayd içəri girərkən söh-bət etdiyi oğlanın bu danışığı eşitməməsi üçün tələsik dostu-nu kənara çəkdi.

– Şş… Yavaş! – deyə o, sözünə davam etdi. Mən bura-da öz familiyamla işləyirəm, lakin heç kəs mənim Kanzas-Sitidən olduğumu bilməməlidi, başa düşürsənmi? Hamı elə bilir ki, mən Klivlenddən gəlmişəm.

Reterer bir daha səmimiyyətlə Klaydın əlini sıxdı və dostunu başdan-ayağa gözdən keçirdi. Hələ də həyəcan ke-çirən Klayd dedi:

– Bəli, əlbəttə. Başa düşürəm belə yaxşıdır. Mən çox şa-dam ki, sən məni tanıdın.

Mənim adım isə indi Tenetdir. Harri Tenet, yadında saxla! – İndi onlar keçmişi xatırlayaraq sevinc içində gülüm-səyirdilər. Bu zaman Reterer Klaydın əynində evlərə mal da-şıyan xidmətçi paltarını gördü.

– Evlərə mal daşıyırsan? – deyə o soruşdu. – Çox məzə-lidir. Klayd – o furqon sürücüsü! İşə bir bax! Yox, bu məni lap birtəhər elədi. Nə üçün sən belə bir işdən yapışmısan? – Lakin o dərhal Klaydın üzünə baxıb, hazırkı vəziyyəti haq-qında bu söhbətin dostu üçün nə qədər ağır olduğunuanla-dı.

Klayd qısaca cavab verdi: “Mənim özümün bu işə ürə-yim yatmır”. Reterer əlavə etdi:

– Qulaq as, Klayd, biz görüşməli və hər barədə ətraflı danışmalıyıq. Sən harada işləyirsən? (Klayd öz adresini ver-di). Çox yaxşı. Mən saat altıda işdən azad oluram, sən işini qurtarandan sonra gələrəm yanına. İstəyirsən gəl belə edək… Yaxşısı budur Rendolf-Strit küçəsindəki “Enriçi” kafesində görüşək. Yaxşımı? Saat yeddidə gələ bilərsənmi? Mən saat altıda işdən azad oluram, istəsən saat yeddidə oraya gələ bi-lərəm.

Klayd razılıq işarəsi olaraq şad bir halda başını tərpət-di: o Retererə rast gəldiyi üçün böyük bir sevinc içində idi.

Sonra o, furqonun qozlasında oturaraq yenə malları da-şımağa başladı, lakin günün axırınadək yalnız axşamkı gö-rüşü düşündü. Saat altının yarısında o furqonu gətirib töv-lədə açdı, sonra şəhərin qərb hissəsindəki pansionlu, ucuz qiymətli mebelli otağına gəldi, istirahət günlərinə məxsus kostyumunu geyinib cəld “Enriçi” kafesinə doğru yönəldi. O, tində dayanıb bir dəqiqə gözləməli idi, Reterer gəlib çıxdı; çox şad və mehriban görünürdü və əvvəlkinə nisbətən daha yaxşı geyinmişdi.

– Bilsən səni gördüyüm üçün nə qədər şadam, dos-tum, – deyə Reterer sözə başladı. – Bilirsənmi, Kanzas-Si-tidən qaçdığım o gündən bəri bizim dəstədən rast gəldiyim ilk adam sənsən. Gör iş necə gətirdi. Bacın mənə kağız yaz-mışdı ki, heç kəs, nə Xiqbi nə Xeqland və nə də sənin barən-də heç bir şey bilmir. Sparserə isə bir il həbs kəsmişlər, eşit-misənmi? Çox pis əhvalatdır. Özü də qızı maşın altında qo-yub öldürdüyündən çox o biri məsələyə görə, – özgənin ma-şınını götürüb sürücü hüququ olmadan maşını sürdüyünə və polisin fitini eşidib maşını saxlamadığına görə ona belə bir cəza veriblər. Bilirsənmi, (burada Reterer çox mənalı bir halda səsini aşağı saldı), əgər ələ keçsəydik, bizim hamımı-zın başına belə bir iş gələcəkdi. Amma o vaxt mən yaman qorxuya düşmüşdüm. O saat oradan çıxıb getdim. Lap da-banıma tüpürüb qaçdım! – Reterer yenə də gülürdü, lakin bu dəfə o artıq bir qədər əsəbi bir gülüşlə gülürdü. – Yadın-dadırmı, biz Sparseri öz qızı ilə bərabər maşında qoyub qaç-dıq, çox pis əhvalat idi! Ancaq biz nə edə bilərdik? Gözümüz görə-görə özümüzü polisin çəngəlinə verə bilməzdik ki? Hə, o qızın adı nə idi?… yadıma düşdü, Lora Sayp. Sən elə tez aradan əkilmişdin ki, mən heç xəbər tutmadım. Sənin gəz-diyin o qız, Briqs də, çox tez yox olmuşdu. Yoxsa sən onu evlərinə ötürməyə getmişdin?

Klayd başını buladı.

– Yox, mən onu ötürmədim, – deyə o etiraf etdi.

– Bəs sən hara yox olmuşdun? – deyə Reterer soruş-du. Klayd izahat verdi. O, başına gələnlərin hamısını bütün təfsilatı ilə nağıl etdikdən sonra Reterer yenidən danışmağa başladı.

– Demək sən bilmirsən ki, həmən Qortenziya Briqs, o hadisədən sonra bir oğlana qoşulub Nyu-Yorka əkilmişdir? Luizanın dediyinə görə onun qoşulub qaçdığı oğlan tütün mağazasında satıcı vəzifəsində işləyirmiş. Qortenziya yola düşməmişdən əvvəl Luiza onu təzə xəz jaketində və başqa bəzək-düzək içərisində görmüşdür. (Klayd sanki bir ağrı duyaraq üz-gözünü turşutdu). Ancaq sən yaman axmaq idin. O qızın dalından əl çəkmirdin. O sənin haqqında heç düşünmürdü, ümumiyyətlə o heç kim haqqında düşünmür-dü. Sən isə, məncə ona, yaman bənd olmuşdun, elədirmi? – Reterer məzəli bir şəkildə üz-gözünü qırışdıraraq köhnə vər-dişi üzrə Klayda sataşıb, dirsəyilə onu dürtmələdi.

Sonra Reterer dostuna öz başına gələnləri danışdı. Onun başına gələnlər, Klaydın gördüklərindən fərqli ola-raq, macəralarla dolu deyildi; o keçirdiyi həyəcan və tale-yindən artıq, göstərdyi inad və cəsarətdən, öz səadət və ba-carığına bəslədiyi inam hissindən danışırdı. Nəhayət, Rete-rer indiki işini “çəngəlinə keçirmişdi”, çünki onun işlətdiyi ibarəyə görə, Çikaqo şəhərində həmişə bir şey ələ keçirmək mümkündür.

Beləliklə, o indi burada “quzu kimi sakit” yaşayır və heç kəs onu heç bir şeydə günahlandırıb məzəmmət edə bilməz.

Reterer dərhal izah etməyə başladı ki, indi bu saat “Yu-nion-Liq”də işləməyə yer yoxdur, lakin Klayd istəyirsə, o, klubun işlər müdiri mister Xeyli ilə danışa bilər, bəlkə mister Xeyli harada boş yer olduğunu öyrənə bildi, o zaman Klayd daha yaxşı bir yer tapıb işə düzələ bilər.

– Özü də bu qədər məyus olmaq lazım deyil.

Reterer söhbətin axırında Klayda ürək-dirək verdi.

– Bundan heç bir şey çıxmaz.

Klaydı ruhlandıran bu söhbətdən sonra, Klayd hələ öz qulluğundan çıxıb əsl familiyası ilə buradakı otellərin birin-də işə girmək barəsində fikirləşərkən “Yunion Liq” klubun-da işləyən xidmətçilərdən biri ona evə kiçik bir məktub gətirdi. Məktubda yazılmışdı: “Sabah səhər “Böyük Şimal” otelinə gedib, orada mister Laytol ilə danışarsan. Orada boş yer var. Hərçənd ki, çox da yaxşı bir yer deyil, amma sonra daha yaxşı bir yer tapmaq asan olacaqdır”.

Klayd məktubu oxuyan kimi telefon edib öz rəisinə xə-bər verdi ki, xəstələnmişdir, ona görə bu gün işə çıxa bil-məyəcəkdir; sonra ən yaxşı kostyumunu geyib məktubda göstərilən otelə getdi. Burada o təqdim etdiyi tövsiyənamə-lər haqqında işə qəbul olundu. Öz həqiqi familiyası ilə işə girdiyi üçün ürəyində böyük bir yüngüllük hiss etdi. O, ay-da iyirmi beş dollar maaş alacağı və bundan əlavə oteldə ha-vayı nahar edəcəyi üçün təzə işindən xüsusilə razı idi. Doğ-rudur, xəbər tutub öyrəndiyinə görə burada çay pulları həf-tədə on dollardan artıq olmayacaqdı, lakin bununla belə o özünə təskinlik verirdi ki, yemək-içməyini də hesablasa bu-rada, bu vaxtadək aldığından daha çox qazanacaqdır. Belə bir yerdə işləmək furqon sürməkdən asan idi. Klaydı nara-hat edən yalnız bu idi ki, o yenə də otellərdə xidmət etməyə başlayırdı. Onu tanıyıb həbs edə bilərdilər.