Жалған

– Мен бұны әркашан түсінетін болдым. Бір де айтқан сөзім бар ма?

Толқынның бетінен көңілді сәулесі ғайып болды, ол ойға шомып көзін сығырайтты. Дегені рас, айтқан жоқ. Мүмкін, Толқын болмаса Жұлдыз ауылды баяғыда тастап кетер еді екендігін түсінеді. Оның әпкесі ұялды. Жұлдыз Толқынның қиналып жалтақтағанын байқады.

– Бізден басқа мұнда ешкім жоқ екені есіңде ме?

– Иә…

Сіңлі зауықсыз көзін Бүркіттің шоқтығына түсірді.

– Мен саған бұны айтқан болғанмын, және тағы да қайталамын – мен анау түнде ешкімді көрген жоқпын. Сен елестеттің.

– Мүмкін солай.

Жұлдыз сіңліннің қорқынышын жоя алмайтынын түсінді. Бірнеше жыл бұрын Толқын оның бір аруақ туралы еске түсіреуінен азапталғанын мойындады. Әлі бөпе кезіндегі тұтқындар қаласынан қашуынан қалған жалғыз есінде сақтағаны. Бірақ Жұлдыз ана күні ешкімді көрген жоқ деп ант бере алады. Шынында айтқанда, аруақтар туралы ойлаған да жоқ. Бір кездессе де, тұтқындардың жауынгері емес болса бәрі жақсы. Бұл қорқыныш болмаса, Жұлдыз таулықтардан баяғыда көшіп, жеке тұрар еді.

– Толқын, біз Саткын екеуіміз кетеміз.

– Немене? – Толқын жылқыны баяулаттып, әпкеңе тесіле қарады.

– Таңда біз кетеміз.

– Жаңа ғана оралдыңдар ғой!

– Жедел жұмыс туды, бару керек. Әй, ол мен үшін емес қой!

Толқын, не айтқанын таба алмай, ренжіп ернін емерді да бұртия қалды. Жұлдыз еріксіз күлімсіреді. Дәл кішкентай кезіндей.

– Алғашқы қар түскен кезде ораламыз. Уәде беремін.

Толқын үндемей отыр.

– Мен саған әп-әдемі сырғалар әкеп беремін. Тілейсің бе? – Толқынды оған бұрылған арқасына нұқып, бітістіріп сұрады Жұлдыз.

– Олар маған керек жоқ.

– Қалай керек жоқ?! – Жұлдыз қолын соқты. – Азат Сырға салуда саған не кигіздіреді?

– Қалай… Сен мұны қайдан алдың? – Сіңлі Жұлдызды итеріп жіберді. – Ол маған бие басына мүйіздей керек.

Толқын күлкіні тыю үшін теріс бұрылды. Бір рет балалықта Жұлдыз сіңліне ол оның өтірік айтқанын қалай түсінеді деп “ұлы сырын” ашты – Толқын күлкісіз жалған сөйлей алмайды. Бұдан сіңлі әпкесінен өз шексіз оңбағандықтарды бүркемелеп, әрдайым бетін тығатын болды.

– Абайла.

– Неге? Сен бір уақыттары ғашық болдың ба, Жұлдыз?

– Болдым. Жақсы жігіт болды. Түс біткен кезде оның жоғалып кеткені қынжыларлық.

– Түу, Жұлдыз, қалжыңсыз сұрап отырмын ғой.

– Күлетін кім? Керісінше. Толқын, не дейтінімді тыңдашы. Сен ата-анашымыз туралы жиі сұра бердің, бірақ мен саған жауап берген жоқпын. Олай болса, қазір айтамын. Әкем келген кезден бұрын, анашымыз тіректер арасында туып өсті. Мен туғаннан соң, ол басқа әйелдерін алды да жақын арада анашымыз туралы ұмытып кетті. Сосын далабөрілерге тұтқындар шабуыл жасады. Анашымыздың ері бізді қорғауға шыққан жоқ… Анашымыз тұтқынға түсті. Оны сенің әкесіне олжа ретінде берді.

Толқын үндемей отырды. Жұлдыз оймен өзінді ұрсады. Өзінің ішінде соншалық жыл бойы өсетін ғадауат дәнін сіңліне не үшін таратты?

– Ол далабөріні сүйген ме білмеймін. Ол оны сүйетін болды ма білмеймін. Бірақ солай бола береді, анашымыз жалғыз-ақ болған жоқ. Ол сені өз үйіне шақырған кезде сенің отбасыңда солай болмағанына көзін толық жетсің.

– Мүмкін, ол мүлдем шақырмайды. – Толқын иығын жұлды.

– Көреміз.

Оралған кезде, жеті қараңғы түн болды. Бүркіт далаға шауып кетті, ал Толқын мен Жұлдыз екеулері түннің қалғанына ұйықтауға жатып қалды. Толқын балаша әпкеңе жабысты. Саткын келген жоқ.

Тарау III

Атқа мініп, Саткын жылтыр бүйірін өкшесімен итерді. Сапардың алдында ата-анасына соға кеткен жоқ. Әр күннен Саткынға олармен сөйлесуге көптен-көп қиын болып тұр. Жай, әрқашан кедей болып олар оның басқалардан жоғарылауға ұмтылысын түсінбейді. Өз әңгімелерімен папа энемен бірге оны артқа тартып жүрді. Ал өткен өмір артта, тек көмескі есті қалдыратын, өткенді әбден алып кететін желді күтуде қалу керек. Өз балалық борышын ол өтеді – кәрілікті қамтамасыз етті.

Жылдызды таң атуда, ол киіз үйден тыныш шыққан кезде кездесті. Далада, тау бөктердің қасында күтеді деп айтты. Жарайды, бола берсің. Саткын анданың, мүмкіндік болса, аилды тастап кетудің ұмтылысын түсінеді, әрине. Жұрт Жылдызды жақсы көрмейді, ол да оларға ұмтылмайды. Қасқыр қоймен бірге дос болмайтындай анда да адамдармен сыйыса алмайды. Ұрыспайды, төбелеспейді (ешқашан дерлік), сондай кұрметке төмен түспейді. Тәкаппар, тіпті менменшіл, бірбеткей. Сондайлар кісілерге ұнамайды.

Далаға шықты. Күн жаңа ғана көкжиектен қалқып шықты, алыс емес өзен өз көкшіл суын айдап әкетіп жүр. Жақынырақ келіп, шөпте жататын анданы көрді.

– Қайырлы таң, Жылдыз, – шат айғайлап шақырды.

Күн көзіне жылынған Жылдыз зауықсыз шынтақтап көтеріліңкіреп, бауырына сығырайтып қарады.

– Ұзақ уақыт жүрсің ғой, анда. Немене, Толқынмен бірге жасырын сөз байласып болдыңдар ма?

– Дәл уақытта келетін көшпендіні тауып көр. Жаяу барасың ба? Әлде құйрығымызды ұстап жүгіресің бе? Олай қайтсең де, қалай да кешігеміз.

– Мүмкін, барамын. Бәрібір сенің салт атты жүруден мен жақсырақ жаяу жүремін, – мысқылдап деді анда, түрегеліп.

Саткын жауап бергенше, ол ащы ысқырып жіберді. Оларға торы бие Бүркүт шауып келді. Адам мен жылқы, қуанып, бір-біріне қарсы келді.

– Сен оны қайдан тауып алдың? – аң-таң сұрады Саткын.

– Айтқан жоқпын ба саған? – оның қарауын түсініп, еске түсірді, создырды: – Ә-ә, шынында… Тауып алдым деп дұрыс айттың, анда. Бүркіт түлкі апанына түсіп, аяғын мертіктіріп алды. Сөйтіп таптым, емдедім. Енді міне, борышты төлеп тасып жүр мені. – Жылдыз балаша шаттықпен жылқы шоқтығын сипады.

– Сен емдей алмайсың, тек жарымжан етесің деп ойладым.

Жылдыз үлкен, аңның сияқты тістерін көрсетіп, ақкөңіл ыржиды. Бала шағында аң аулауда Саткын саусағын зақымдап алды. Қазір есіне түсіру күлкілі екен, ал анау кезде қарауға қорқынышты болды. Толкун көзін алақандармен жабып, қанына қара алмай, теріс қарады. Бейшара аңшының өзі, тасқа отырып та ауру саусағын ілгері көтеріп, өлімін елестеткен болды. Тек Жылдыз ғана сабырлы ерсілі-қарсылы жүріп, саусағын қалай ұстау керек білімді түрмен кеңестерін берген. Ақыр аяғында, шыдай алмады, өзі емдей бастады. Үйге оралудың орнына бірдеме шөптерді жинай, баса бастады… Жалпы айтқанда, кешке саусақ әбден ісіп кетті, ал Саткын бұдан андаға сондай нәрселерді сеніп тапсырған жоқ.

Жылдыз Бүркүттің арқасына зымырап, байтақ даланы оның толық билікті қожасыдай көз салып байқады.

– Есіңде ме, анда?.. Барлығы ана күндей.

Саткын үндемей басын изеді, оған жақынырақ келді. Күбө дариясы, аил жақында, жайылымдағы жылқылар кісінеп жүр, көкжиекте таңсәрі көрініп та жарықта ай ақырын сөніп тұр. Ант сөздері қазіргідей құлақта естіліп тұр: “бір жылқыны, бір тағдырды, бір қайғыны, бір жанды бөлуге – ант беремін”. Тек онда көктем болды, бір өзен болса да мекені басқа, жайлауда аттар мен биелердің арасында құлыншақтар ойнақ салып жүрген, дала құлпырды. Ал қазір күз – гүлдер нәзік бастарын иді, соңғы жылы күндерден қыстың иісі шығып тұр. Саткын да басқа. Қолда бұрын болмаған күші сезінеді, астында ат пысқыртып, тізгінді жұлып тұр, қылыш белбеуін ауырттады. Тамақ мен ойындардан маңыздылау қам пайда болды, анау бәрі қазіргі күндей қалады деп ойлаған жеңілдік жоқ енді жүректе. Өзгерістің ауруын білеп, оның алдында бой ұсынуы Саткынды анағұрлым кейінірек күтіп тұрды.

Анда да басқа. Саткын бұны есінде сақтау керек. Оның көңілді ашықтыққа, ойламай, жылқыны бергеніне қарамай… Жылдар өтті, оларды қайтара алмайсың. Барлығы кезі жеткенде өзгереді, ең жақын адамдар да ерекшелігі емес. Әсіресе анда сияқты.

Олар үндемей жолға шықты. Кенет анда айғайлап жіберді:

– Құлап түспей, салт жүре аласың ба әлі, көрейік! Шу!

Бүркүт, аяғын шапшынырақ басып, желіске көшті. Саткын атты осып жіберген кезде, бие желістен шоқыраққа салды. О шіркін, сөйтіп, қатты жүріп бара жатқаны қандай күшті! Манаптың елшісі бұны ұмытып кеткен сияқты. Оны жан-жаққа кездіріп жіберсе де, ойлары бәрібір одан да алыста. Ол Жылдызды жетіп ұстаған сияқты кезде анда кенет, мазақтап, қаттырақ жылдамданды. Ақыры астындағы аты ентігіп дем ала бастағанда Саткын тізгінді қысқартып ұстады. Чыныгы алғыспен тоқтап қалды да, шөпті жұлып, басын төмен салбыратты.

– Анда, тоқта! Болды, сен жеңдің!

Бұл уақыт бойы жүгіретін ат болды, ал Саткын одан ешбір кем емес шаршап кетті. Жымыңдап, Жылдыз тек қана тізесін мен дауысын қолданып, жылқыны бұрылды да қайтты.

– Атыма ер-тоқымы бөгет жасады, сондықтан жеңіліп қалдық, – деді Саткын.

Анда астындағы жылқыдан қаттырақ пысқырды.

– Жақсы жылқың! Сыйлайсың ба, анда? – қалжындап сұрады Саткын. Бұның әзіл екенін түсініп, Жылдыз шат дыбыс берді:

– Кешір, анда, бірақ мен Бүркітті қаттырақ жақсы көремін. – Жылқы жалын сипап, бірдеңе деп кішкентай құлаққа сыбыр етті.

– Туған сіңліннен гөрі жылқыны еркелетесің ғой, – кінәсіз деді Саткын.

Жылдыз, қабағын түйіп, зауықсыз айтты:

– Сендер үшеулерінен маған мәселелерді әкелмейтін Бүркіт қана. Және Толқын жылқы емес, мені тасып жүрмейді. Мен мініп көрдім – ол рұқсат бермейді.

Өз қалжынына күлеп, анда тыныш тілмен сырт еткізді де Бүркүт баяу әрі қарай жүрді. Саткынның астындағы ат оның соңынан барды.

– Бұл жайдарылық қайдан келген, анда? Толкуннан ақыры кеткенінен ме?

Ол қарқылдап күлді, бірақ бұл жолы анда оған қосылған жоқ.

– Не қайғы болып қалды ма? – жай жауап берді де қалды. Аспанға қарап, сұрады: – Тұтқындарға қанша күннің ішінде жетеміз?

– Бір апта, мүмкін. Асықпай жүрсек. Саған не үшін?

– Мен Толқынға алғашқы қар түскен кезде ораламыз деп уәде бердім.

– Кешіксең, ештеңе болып қалмайды ғой. Әлдеқашан бала емес қой, түсінеді, – ұмытшақтанып деді Саткын, өз ойға шомып.

Жылқылар, дариянан алыстап, жүре берді.

Азат белбеуін ретке келдірді. Әлгіде әскерге қосылды – әне, қылышты, найзаны мен садақты бере салды. Оның, қара сүйектің ұлының, басқа арманы бола да алмайды. Бірнеше апта бұрын жорықтан қайтты… Бұдан бұрын туған үйден соншама алыс болған жоқ, әлемнің қандай үлкен екенін, онда қанша адам тұратын түсінді. Атпен шабуға, саптағы жолдастарының сабырлы күшін сезуге жақсы болды. Бірақ өлтіруі оған неліктен қуанышты әкелген жоқ. Басқа жауынгерлер алаудың қасында өз тыртықтарымен, олардың қолынан өліп қалған адамдардың санымен мақтанатын абыройлық болған жоқ. Жорық өз батылдығымен не ұлы қолбасшылармен атағы шықпайтын илбээсиндер деген тайпа қарсы шыққан. Жеңіс жеңіл болды. Әскер өз еңбек үшін марапатталған болды. Азат жауынгерлердің аилдың күймелі шандарға, табындарға, әйелдерге мен құндыларға айуанша бас салғанын есіне түсірді. Алайда жауынгерлерге көп қалатыны рас. Бірақ ненің – өз өмірінің айырбасқа. Азат өлімнен қорқамайды. Мүмкін, жастықтан әлде қарсылықтың қажырлы болмайтынын түсінгеннен. Бірақ әрине тірі қалғанына үшін аспанға риза болды. Оның өмірі тек қана басталды ғой, оны шанда жоғалтуға ақылды бола ма, және не үшін?

Азат белбеуін шешті. Ауыр қару жерге күрс етіп құлады. Әйтсе де, үйрену керек болады шығар. Енді ол сөйтіп соғысқа әрқашан қатысады ғой.

Серуенге шықты. Күн әскер жолға шыққан кездей шыжып тұрмайды, күз өз заңды басқаруна кірісті, дала шөбін мен ағаштағы жапырақтарды әр жорықтан артық алтындады. Үйде қалай тамаша! Жауынгерлер олжа үшін ұрыспайды, жараланғандардың айқайы мен ыңқылы естілмейді, әскери аттардың тұяқтары көтеретін лас жоқ. Ал мұнда, жылқылар кісінеді, дария шулайды, жел гүлейді, кішкентай балалар асық ойнайды, қыздар күліп жүр. Қыздардың күлкіне құлақ қойып, Азат қайта ол туралы ойлады. Ана сәттей көз алдында оның сымбатты тұлғасы, жерге жететін көкшіл-қара шашы, томпақ еріндерінің жымиысы, қараторы бет шұңқыры мен үлкен, ботадай ұзын кірпіктерімен, көзі. Оларға сөйтіп күн бойы қарар едім. Қандай сұлу!.. Азат бұл ойды анау сәттегі нағыз бақытты қайта сезу үшін баурына басты. Оны не билеп кетті? Толкун қасында болған кезде ол өзін бақылай алмайды. Әрине, оны ұрлап кетуге ойы да болған жоқ. Күң керек болса, илбээсиннің қыздардың бірін алар еді. Қылжақтағысы келді, бірақ қорқытты. Және қандай мықты екен! Өз айбарлы эжесіне тартқан шығар. Толкун оны жорықтан қарсы алмаса, Азат өзін өзі осындай ерікті ұстамаған болар еді. Туған ағасы оның оралғанына соншама қуанған жоқ сияқты. Ал Толкун оның тірі екенін көріп, күлді, қатты, қалтқысыз. Олардың достығын ұмытқан жоқ.

Кенет ол тыныш ән салуды естіді. Қалай өзі білмей, ол бірден Толкунды таныды. Ол әдеттегідей басын жоғары көтеріп, өзен жағасында жүрді. Өз жаққа долы қарауларды байқамайды сияқты. Азат оның эжесін астыртын жақтырмады. Оны жек көретін өзгелермен бірдей себебінен емес, Толкунның өмірін бұзғанына үшін. Мүмкін, оның солай қиқарланған, құрметсіз түрін көрсетуге өз итермесі бар, бірақ ол бұнын барлығының Толкунның басына төгіліп кеткенін түсінбей ме? Оған бәрібір, ол алыста… Азат өзін қайырып тастады. Бұл оған қатысты емес, болса да, Толкун Кезбе Жылдыз туралы жаман айтқанын ұнатпайды. Азат оның сезімдерін құрметтеуге міндетті. Толкунды бездіруге оның еш тілегі жоқ.

Оны қуып жеткен кезде, Толкун аспаннан көз аударды да оған қарады. Күлімсіреді. Азат өзіннің жауынгер сияқты емес, жас келіншек тәрізді ұятты қызарып кеткенін сезді. Өзінді байыпты болуға мәжбүр етсе де, жүзінде кең күлкі өзімен өзі пайда болып тұр. Онымен сөйлесуге соншама қиын қашан болып қалды?

– Сәлемет пе.

– Сәлем. Жалғыз боп жүрсің бе?

– Әдеттегідей, – Толкун иығын қиқаң еткізді. – Сен де қосыл. Бірге жұмыссыз жүреміз. Әйтпесе қолың бос емес пе?

– Жоқ-жоқ, – тым тез шығар деді Азат. Ішінде жұмыс оған құлап түссе де бәрібір оның қасына тұрар еді деп жақсы білген. Екеулеп үндемей жүр. Кенет Толкун өкінішпен деді:

– Сенің менмен бірге қыдырғаны жақсы емес.

– Неге? – даусын көтере жаздап сұрады Азат.

– Адамдар не ойлай бастайды? – Толкун бейқам бұрымды иықтан асып алды да Азаттың тынысы тарылды.

– Не қаласа соны ойласың. Мен енді жауынгермін, кәрі әйелдерден қорқамаймын. – Кеудесін ілгері керді.

Толкун оның көзіне үңіле қарады.

– Жорықта болғанына қуаныштысың ба?

Ол ештеңе жаман айтуға тырыспаса да, бұл сөзінен Азаттың барлық сенушілігі жоғалып кетті.

– Айтуға қиын… Тағы қайтейін?

Бұл тура сөздердің ауыздан шығып кеткенін байқаған жоқ. Оның көзінде ержүрек баатыр болып көрінуге қалай қалады!..

Толкун қайта күлімсірді.

– Бұл іс саған ұнамаса, неге басқасын таппайсың?

– Қандай? Әкем сияқты, өмір бойы қиды тасып, қойды бағуға ма?

Толкун тыныштала қалды.

– Олай болса, – ол тұрды. – Жауынгер мені қуып жете ала ма?

Қыз күлді де жүгіре бастады. Азат оның артынан ерді. Толкун оған (қайта) су бүркіді де киіз үйлерге жүгіріп бет алды. Ол бір бақташының ерттеулі атты жүйрік айналып шыққан кезде ұзын шапанның астында қараторы аяғы жалт етті. Толкун күшті жүгіріп жүр, тез, Азат оны қуып жете алмаған да. Қыз шалшықтан жеңіл аса секірді, ал жигит сырғанап, арқасына құлап кетті. Толкунның бет шұңқырды мен көңілді әжімді жүзі оған еңкейді.

– Еһ сен, айғырсың! Тұр.

Толкун оны қолынан тартты. Олардың көздері кездесті, қыз алғашқы рет қызарып кетті де көзін жасырды. Кенет олардың панасында барпылы естілді, тіпті шақыра бастаған сияқты. Азат бұралып қарайын дегенде Толкун оның бетін алақанына алды.

– Керек жоқ, Азат, бұл мені… Бола берсің.

Азат тілегін зауықсыз орындады. Оны бұдан арашалағым қалай келеді, бірақ мен не істей аламын? Кісіні өлтіруге болады, оның сөзімен ше не істейсің?

Әрі қарай байсалды, аяңдап жүрді. Жиынды көріп, қарауға жақындады. Жомокчу домбырасын алды деп шықты. Барлықтармен бірге жерге отырды. Аңызшы ән сала бастады. Жомок ұлы хан-жаулаушы туралы болды. Бөтен жерлерге кіріп, әр жолында жататын халықты бағындырып алды. Жыл бойы туған аилға қайтпаған, әйел мен балаларды көрмеген болды. Бір күні үп-үлкен, сұлу бұйымдармен толы тас сарайды тапты. Бірақ хан да, оның жауынгерлердің не тұтқындардың бірі де, адам үшін ең бағалы құндылықты ешкім көрсете алмаған. Хан әр жалған құжатты шындықтан белгілеп бере алатын сияқты атақты зергерді шақырта жіберді. Зергерді әкелген соң хан оған ең қымбат нәрсесі не сұраған кезде шебер деді: “Саған, ұлы хан, ең қымбат нәрсе жоқ мұнда. Сен үйде болмаған уақытта аилыңа жаулар шабуыл жасап, тұтқындарды алып кетті де ханның отбасын өлтіріп тастады”.

Азат үнсіз ықыласпен отырған-ды. Өйткені аңызшының даналықтың алдында өз жолындағының аилдарды жайпап жоқ қылайтын ең айбарлы баатыр да иіледі ғой. Кенет Толкун оның құлағына еңкейіп, сыбыр етті:

– Анау зергер болған жоқ қой дейм.

Қыз мырс етті. Азат не өзі білмей күбірлеп, Толкунның иығына сенімсіздікпен басын қойды. Әуелі Толкун бөгеліп қалды да Азат оны ұялтқанын аяды. Бірақ одан кейін қыз оның тарбиған шашына самайымен жайлап, шаршап сияқты жабысты. Кенеттен кернеп кеткен, сондай өткінші бақыттан ештеңе туралы ойламай, Азат көзін жұмды.

Тарау IV

Кеш түсті, күн бұлтқа батты. Әлдеқашан күңгірттеген аспан жарымда ай пайда болды. Ол соншама анық сирек көрініп тұр. Күнсұлу Айсұлуға қалдырған тыртықтарға қарап, Жұлдыз бұл аңызды анасы айтқан кезі туралы ойлады. Анағұрлым кейінірек ол бұл оқиғасын сіңліне айтып берді. Бұны, Толқынның қорыққан бетін есіне түсіріп, Жұлдыз жымиды. Оның да әпкесі осылай істейді деп ойлады шығар. Өсіп кетті Толқын… Жұлдыздың балалық шағы болған жоқ. Ал Толқынның ол болу үшін әпкесі не істеді?..

– Ертең жел болмайды.

Саткын оттағы қураған бұтақтарды аударып та күнге қарап отырды. Ер жеткен анда, кеңді, сүйегі шығыңқы бетте сақалы мен мұрты көрінді. Жазық маңдайы, сабырлы қимылдары арқылы оның жай, көпті көрген жауынгер болғанын сезілді, бірақ көзінде істі өзінше өзгерте алатын өкілдің қу ұшқыны қайта-қайта жылтылдайды. Ол келгенде Жұлдыз таңданды. Әрі қарай осылай, тек бір сәтке кездеседі деп ойлады. Біресе Саткын жорықта, біресе ол аң аулауда. Өзендегі су тәрізді жылдар өтіп кетті, ол ойлана да үлгерген жоқ. Адамдар бір-бірін алмастырып жүр, ертеден таныс адамдар кеткен болды, жаңа табылған кісілер кездесіп, қайта жоғалтты. Жолдастар да табылды. Бірақ анда алғашқы да ең жақын болған, ал соңдықтан ерекше қымбат. Бірақ анда түк болмағандай-ақ өзі келеді деп Жұлдыз күтпеген. Ұмытылғандардың солай жеңіл еске қайта түскенін де, бала шақ туралы, ол біткен кезде болғанын тиіспей, әңгімелескенін соншама оңай болады деп те күтпеген. Анда өсіп кетті, көп мақсатқа жетті. Бір рет, екінші манап оны батылдығы үшін мақтады. Енді әне – жүзбасы, елші. Иықты бай секілді өмір сүреді. Осындай адам бұралқы аңшының, күңнің қызының андасы бола алмайды. Толқын туралы ұмытқан жоқ, аға мен қарындас андалардан едәуір жиі кездеседі. Бұл жылдар бойы оларды елеусіз жіппен байлаған Толқын шығар.

– Енді жаз емес қой, ыстық емес. Бізге жел не үшін?

Бауыр үндемей басын изеді де, орнынан тұрып, даланы көз жіберіп қарады.

– Қара, анда.

Жұлдыз ол көрсеткен жаққа қарады. Олар жан-жақта не болғанын жақсы көрінетін төбесінің үстінде отырды. Күн ұйқыға жататын жақта әлі күн жанып тұр. Қарсы жақта ше қара түнек тұрған.

– Адам өмірі да сондай.

– Караңғы өткен шақ және жарқын келешек? – қызықсыз болжады Жұлдыз.

– Біреулерде керісінше, ал біреулерде өткен шақ та болашақ та қараңғы болып түскен.

Жұлдыз оның кімге көздегенін түсінді. Пысқырды.

– Әңгімелермен бос емес ауыз аз тамақ ішеді. Ұйықтайтын уақыт болды, жолға ерте шығамыз.

– Сен арбаға жегулі ат тәріздісің, өткен уақиғаның жүгін тасып жүрсің. Құлат оны, анда, артына қарамай жеңіл жүгір.

Жұлдыз андасына көздің астымен қарады. Бұл ақыл айтатын әдетті ол қайдан алды екен?

– Мен сенің іші-бауырыңа кірмеймін, анда, сен де жанымды еркіне қойшы.

– Екеуімізге жан біреу-ақ қана, әлде ұмытып кеттің бе? – Көңілсіз күлді.

– Ұйықтауға жат. Мен күзете тұрамын.

Күрсініп, Саткын ер-тоқымын бас астына қойып, шөпте жантайып жата кетті. Оған қарап, кенет Жұлдыз кеудесінде бірдеңенің шыдатар емес, қозғалып кеткенін сезді. Бірақ сөзге айдара алмай, сезімге ерік беруі келмеді. Жай айтты:

– Мен сағындым, анда. – Алақанымен оның иығын қойып қалды. Түрегелді, анданың жауабын естімеу және қағырлы дала ауамен дем тарту үшін бір жаққа бұрылып кетті. Ақырын ғана олар оның туған қыстауына жақындап жүр…

Таңда аң аулауға шықты. Көкжиектің үстінде таңсәрінің шапағы таралды. Жұлдыз шанда жасырынып отырған Саткынға қарақұйрықты қуды. Бауыр жануарды қайта оған бұрылды. Сол кезде жебе барлығын аяқтады.

Тамақ ішуге отырды. Алау жағып, хош иісті ет кесектерін қуырды да жолға алынған сабаны алып қойды. Жылдыз жалмап тамаққа бас қойды. Ашықпаса да, байқамасаң – асты зорлап алып кетеді сияқты жейді. Сондай әдеттерде Саткын өз жауынгерлердің көбін таныды. Анда олардың бірінің орнына әбден жарап кете алады. Ұзын бойды емес, мықты, арық. Бірақ ыржақтамайтын, ырылдамайтын кезде неліктен сіңліне қатты ұқсай бастайды. Толкун әдемілеу болады шығар, бірақ Саткын Толкуннан әдемілеу ешкімді көрген жоқ.

Жылдыз сүйекті бір жаққа лақтырып тастап, тісті тырнақпен шұқылады. Саткын күлкіні тыя алмады. Анда көзін сығырайтып, мырс етті.

– Немене, қалындықтың орнына жарап кете алмаймын ба?

Тұрып, балақты шапанның етегідей тартып созды да, қысқа, күнмен үйітілген шашын иықтан асып алып, алдыға-артқа ебедейсіз жүріп қайтты.

– Ә? Мені қатын ретінде алар едің бе? Мен үшін қалыңмал берудің керегі жоқ.

– Жоқ, алмар едім, – деді Саткын, күліп.

– Рақмет!

– Андаларға үйленбейді.

– Айтпақшы, үйлену туралы. Қартаясың, анда, жақын арада өлім жетеді, ал жары жоқ. Неге солай?

Ажал жақын арада емес жетеді, әрине, – екеулері де жас. Жары да бар…

– Неге жоқ? Бар.

– Рас па? Бұрын неге айтқан жоқсың? – ренжіп кетті анда.

– Міне солай… Таянычтердің қызын айттырдым. Мен жорықта болдым, өзіммен алмай қалдым, бірақ жақында барамын. – Онымен өз қуанышын шын көңілмен ортақтасты.

– Құттықтаймын! – Жылдыз оны иығынан құшақтап, өзіне тартты, самайларын тигізді. – Аты қалай?

– Чабалекей. – Жарының аты тілден жеңіл, құстай, шығып кетті де сөйтіп ішінде де жеңіл болып қалды. Кірпіктерін айқастырып, оның дөңгелек жүзін, күлкін көрді.

– Еһе, тек әлгіде ғана анда маңқа болып отырды ғой сияқты, ал қазір әне – қалындық!..

– Немене өтірік айтып отырсың! – деді Саткын әзіл-қалжың ашынып.

Жылдыз қарқылдап күлді де оны арқадан қойып жіберді.

– Және тірек қой. Неге, қызық екен?.. – Жартылай-таяныч Жылдыз разы болып күлімсірді. – Тойыңа шақырасың ба?

– Шақырамын.

Олар үндемей қалды. Саткын жар туралы жағымды ойларына шомып кетті, анда – бірдеңе өзінікі. Ақыры дыбысын шығарды:

– Тыңдашы, анда. Дегенмен тайпалар неге араздасып кетті?

Саткын басын жерге салбыратып, түтесі шыққан етігін тартқылады.

– Каракчы. Сен ол туралы білесің ғой шығар?

– Білемін. Енді не? – елегізді анда.

– Ол біздің қоныстардың қасында туткундардың керундерін талап жүр. Міне олар бұл тоолуктар деп ойлап кетті.

– Ә-ә, – ойланып, созып деді Жылдыз. – Тұра тұр, олардың қаласы басқа жақта емес пе?

– Басқа?

– Олардың астанасы күн шығатын жақта емес пе? Болды, не болғанда да. – Беті күреңдене түсті.

– Рас айтасың, – жанжалсыз келісті Саткын. – Бірақ біз астанаға бармаймыз. Оны әлі жеңе алмаймыз.

Жылдыз аздырмасын сілкіді.

– Олай болса, кеттік.

Анда Бүркүтті ысқырып жіберді, Саткын өз атқа жақындады. Тамақтың қалғанын дорбаға салып, жолға аттанды.

Барлық ойлары Азат туралы. Су әкеліп жүр: Азат. Ас пісіріп тұр: Азат. Қазір де, биені сауу кезде оның ыңғайсыз, абыржыған жымиысы мен сәл делдек құлағы ойдан шықпайды. Барлық жергілікті қыздардың жасырын нәпсісі шығар. Мейірімді. Осындай жігіттің басына мініп жүре алсаң да сөз айтпайды. Мұндағы сұлу қыздар солай ойлайды. Бола берсің. Кісі ақымақ болмаса, өз басын айналдыруға ерік бермейді. Ал Азат дәл дегендей нағыз бір ақымақ қой. Бірақ Толқын оны өзіне үшін сақтайтын емес. Ол сондай әйелдерді көрген және олардың бірін болуы келген жоқ.

Толқын бұл ойларды ашуланып жоққа шығарды. Себебі тек қана алданғыш жігіттерге ғашық болып жүретін қыздардың бірін да болуы келген жоқ. Оған Азаттан ештеңе керек емес қой, тек тірі қалсың…

Алайда кешегіден билей жөнелгісі келді. Иығына басын неге қойды? Не айтайын деп? Досша ма? Әлде жай ғана шаршап кетті ме? Толқын өзін-өзі ұстамай, аяғына тік тұрды да дөңгелене билей жөнелді, қуаныштан шыр ете түсті. Бие оғаш адамға селқос қарап, қайта шөп жұла бастады. Ештеңе туралы ойламай, тек қана Азаттың жақын болғанын біліп, оның мықты иығын сезіп, осылай түн бойы отырсақ жақсы болар еді.

Қандай тамаша! Күз келгенде, ауада жер-ананың хош-иісті сыйы сезіліп тұр. Барлығы солып кетіп жүр, бірақ бұл оны мүлдем алаңдатпайды. Күз өтіп кетеді, оның соңынан қыс келеді. Қыста әскерді таратып жібереді. Саткын ауылда қалады, Азат та… Түу! Толқын сүрініп кетіп, аяғына басып тұра алып, көзін көтерді де Азатты көрді. Аузын ашып, қызарып кетті. Ол барлығын көрді!..

– Сәлем, Толкун!

– Қанша тұрсың мұнда? – ашуланып бұрқ етті Толқын, қымызды алып.

– Кешір… – Ол абыржып желкесін қасыды.

Толқын кең пейілмен жұмсарды. Бұрылды, оған тамашалап қарап, кірпіктерін айқастырды.

– Оқасы жоқ. Не істеп жүрсің мұнда?

– Қыдырып жүрмін, – Азат абыржып ұзын қолын жайып тұрып қалып, күлді. – Бұдан басқа не істегенім бар?

– Олай болса, менмен жүр. Қымызға қандырамын. Келе ме?

– Келеді, – ынталана келісті. Кеспекті алды да жанында жүрді.

Оның үйге үндемей бара жатты. Сөйлескені не үшін? Бірақ бұл сөйлемеуі жанға ауыр тимейді, керісінше, оның жақын болғандықтан, жан ән салуға сұранып тұр. Беріліп, Толқын жарқын, зарлы махаббат туралы әндете бастады. Бастапқыда ақырын, күмілжітіп, одан кейін дыбысы күшейді сияқты. Азатқа тез көз салды – күлмей ме? Жоқ, көзін жартылай жаба салып, өз ойына шомып жүр.

Киіз үйге жетті. Азат көпіршітілген қымызды сабаларға бөліп құйды, Толқын түскі асты пісіре бастады. Әдеттегіде құр киіз үй ошақта шыжылдайтын қазанның дыбысқа, екі жас адамның дауыстарға толды. Толқынға қонақ өзіммен бірге үйге бумен шаңыраққа атылған жарық пен шуды әкелді болып көрінді. Тамақ ішуге отырып, Толқын оның әр қимылын елеусіз байқаған-ды, ал Азат бұрылған кезде, далаға қарап тұрған түр көрсетті. О шіркін, аспан бұл адамды осындай сымбатты болып не үшін жасады? Толқын оның ербек-сербек шашқа, дөң мұрынмен дөңгелек бетке көз жүгіртіп өтті. Жақсы жүзі, ашық, оның не ойлағанын әрқашан біле аласың. Осындай сатпайды, бұзық іске ниеттенбейді. Азаттан басқа, Толқын бір-ақ қана жігітті жақын білген – әпкесінің андасы, оның ағасы. Бірақ Саткын әбден басқа адам. Ол манапқа босқа емес қызмет етеді. Саткын өз шын сезімдерін тығып, өз ойын көрсетпей алады. Тек қарындасына қарағанда оның көзі жылына бастайды. Толқын онымен бірге соншама жыл бойы өмір сүрген болмаса, мүмкін, ағасы оны жақсы көрсе ме жоқ па тіпті айтар алмады. Ал Азаттың бетінен барлығысы жақсы көрінеді, қайтсе де, қалай да. Толқын өзіннің оған ұнағанын, Азаттың та оған дәл солай сүйсініп жүргенін дәл аңғарды. Оған оның әдемі екендігін бұрын да айтқан. Бұл дәріп секілді естіле алса да, әпкенің аузынан оның дала шөптей төмен, жансыз дауысымен бұл көбінесе сөгісге ұқсайтын болып естілді. Әйтсе де, Толқын оның түрінің жақсы болғанын білді. Бірақ сұлулық кімге, қашан, қандай жақсылықты әкелген? Керісінше. Бір рет Жұлдыз Толқын анаға тартқан деп айтты…