Жалған

Тарау X

Саткын аяқты Чыныгының үзеңгіге салғанда, өз кежеуілдердің ортасында келген ханның жебесі оның бүйіріне қадалды.

Оқыс аурудан аһлап, Жұлдыз Толқынды сүзіп қалды да Бүркітті тізесімен қысты шығар. Олар тоқтап қалды.

– Не болды? – Сіңлісі бұрылды да қорқып сұрады: – Бұл аға ма?..

Жұлдыз Толқынды оқыс құшақтап алды да Азаттың ер-тоқымына лақтырды. Оның жылқысын қылыштың жалпағымен соғып, кері айналдырды. Артта Толқын айғайлап жіберді…

Оларға тез жақындап, Жұлдыз ханның қайта садақтың жайын тартатынын көрді. Оның қолы жылдамырақ болды. Ханға жақындаған кежеуілдердің жаны түршікті – жебе дәл көзге дарыды.

Оларды ханның төлеңгіттері тар шеңбермен қоршап алды. Жұлдыз бірнеше жауынгерді алдаспанмен қатал шауып кесті де, Бүркіттен асылып шығып тұрып, анданы көтеріп алды. Сынған сүйектері оқыс ауырлықтан сытырлады, көзінде қараңғы түсті. Ол Саткынды алдынан қойды да, Бүркітке ешкімді жақындатпай, жиынды бұзып-жарып өтті. Шығарды қалқам…

Жұлдыз, қуғыннан атыспен қорғанып, бұрылды. Оның жебелерінен адамдар жылқы тұяқтарының астына құлап түсе берді. Желаяқ, демалған Бүркіт, желдей, қырандай оларды өзенге айдап әкетті. Жағасына жеткен кезде қатты құтылып кетті. Куә өзені әдеттегідей суын алаңсыз алып кетіп жүр. Жұлдыз анданы Бүркіттің мойнына байлады да секіріп түсті. Ханның төлеңгіттері жақындады…

– Ха! – Жұлдыз жылқыны сауырдан ақырын соқты.

Бүркіт бағынып суық суға секірді. Оның соңынан Жұлдыз да сүңгіп кетті. Өзі құтылуына сенген жоқ – қысқы ағыннан өту үшін тым әлсіз болып кетті. Ең бастысы, қуғынды Толқыннан алып кетіп, Бүркітті қорғай алды да, мүмкін анданы да бір жерге айдап әкеледі, мейірімді кісілер табылады. Ал зынданда азып-тозудан шашалуы, туған өзенде тоңып сүмірею де бәрібір жақсырақ.

Бірақ аспан басқаша шешті. Толқын оны жағаға шығарғанда өзенді аман-есен жүзіп өткен Бүркіт, ессіздікке ұрынуға ерік бермей, Жұлдызды иіскеледі. Ол әрең-әрең жылқыға мінді де, шаршағандықтан басын анданың кеудесіне қойып, жүрек дүрсілін естіді. Тірі…

Ханның жауынгерлері, мұзды өзенді жүзіп өтпей, оларды қалдырды. Ешкім жоқ екеніне көзі жеткенде, Жұлдыз, шайқамау үшін, Бүркітті жорғалатты. Биенің өзі де жорғалауға жиі көшті, сондықтан бұл оны қиналтқан жоқ. Жұлдыз анданың бүйірінен шығып тұрған жебені сынды да, ұшын қалдырып, қан аққан жараны өз жедейдің жеңмен таңды. Суық леп еседі, бірақ қыс әлі әбден орныған жоқ та мұздай судан соң да жеңсіз сапар шыныққан дала тұрушыға қорқынышты емес. Оған қоса, қалай суық болмаса да, олар еркін ғой! Қазір, жанға бататын қала ауырлықтан соң, Жұлдыз даланың байтақ жазығын бұрыннан да анығырақ сезді. Бұл жерде дем алғаны қандай жеңіл, тыныштығы неткен. Дала түнде де қараңғы болған жоқ. Айдың нәзік, бозғылт жарығы кеңістікті қоршап алды. Кейде Жұлдыз Бүркіттің арқасынан секіріп түсіп, жанында жүгірді. Биенің жүкті жеңілдету, жылыну да буып тастаған ауыруға әдеттену үшін. Қалай болса да ол олардың артынан жүретін қауіп туралы бір сәтке де ұмытқан жоқ. Шағын құтқаратын орман нуға жеткен кезде бие байқарлық шаршап кетті.

Жұлдыздың жаны орманды жақтырмады, бірақ оны оның жаулары да жек көреді. Жұлдыз жерге секіріп түсті де жылқыны сипады. Қолын оның мойнына қойып, Бүркітті қырау басқан ағаштардың көлеңкесінің астына ертіп апарды. Таң алды ай жарықта бұлақ жарқырай бастады. Жұлдыз Саткынды жылқынан ақырын түсірді де, бар күшін жинап, қолына алды. Бие, басын көңілді шайқап, бұлаққа еңкейді. Оның қасына Жұлдыз да өз жүгімен сарғайып түскен жапырақтарға түсті. Анданың ыстық еріндерін сулады. Ол қатты қыза бастады, Жұлдыз оның дірілдегенін сезді. Жан-жаққа қарап, ол білгендей, қанды жақсы тоқтататын қар қаптаған қырықбуынды байқады. Жұлдыз мынау жарамен не істегенін білмей, жебенің ұшын суырып алудың керегеніне сенді. Бұны ол оянғанша істеуге шешті. Қанға боялған таңғышты жазып алып та алдын ала басқа жеңді тістеп үзіп, белбеуінен пышақты алды. Терлеп, Жұлдыз іске кірісті. Жүзі жараға кірген кезде Саткын селк ете түсті. Жұлдыз оны сол қолымен жібермей ұстап, жебе ұшын ойып алды. Қан қайта мөлт ете қалғанда Жұлдыз шөпті жараға екі қолмен басты да таңғышты байлады. Анданың еріннен азапты ыңқылы шығып кетті. Сосын от жақты да жараның бетін сүртті.

Бүркіт шауып кетті де олар екеулері-ақ қалды. Жұлдыз оның үзіп-үзіп тыныстауын тыңдап та еріксіз онымен бірге селк етіп, оның жанында отырды. Бұл әбден қиын болып қалғанда, ол оның қолын алып, маңдайын тигізді.

– Тайма, анда… Бір жылқыны, бір тағдырын, бір қайғыны, бір жанды бөлуге – ант беремін, есіңде ме?..

Жұлдыз сағыныш пен торығуны тыю үшін тістерін қысты. Соңғы күндері ада-гүде ауырумен толды, және мынау сынған сүйектерден едәуір бетер. Әлемге ағындай күн сәулесі қаптап кетті.

Жұлдыз қоянды атып түсірді. Енді ғана қарның ашқанын қаншалықты қатты екенін түсінді. Жұлдыз аз-аздап есін жинады, ал Саткын әлі оянуға асыққан жоқ. Сәске түс басталды, ал ол осылай қанша уақыт отырғанын өзі де айта алмады. Ақырында ол шипагер ұйқыға батты да анданың жанында созылып жатты.

Оны оятқан жылқы дүбірі. Жұлдыз атып түсті де, анданы өзімен тасалап, садақты жұлып алды. Бірақ жақындаған жасақ сесті көрінбегендіктен жұбанды. Олардың басшысының оған таныс болғанын таңғалып түсінді. Қадала қарап, ақырында бұның анау Әлібек-батырдың қонағы екенін аңғарды.

– Сен не істеп жүрсің бұл жерде?

Ол күле бастады:

– Сендер мұнда не істеп жүрсіңдер деп мен сұрасам дұрысырақ болады! Бұл біздің иелігіміз.

– Олай болса, мен кетемін. Бірақ ол жараланған…

– Мен сендерді қуып тұрған жоқпын, – оның сөзін бөліп деді жігіт. – Қонақтарды қуып шығаруы біздің әдетімізде емес. Екеуі де жүріңдер.

– Оны алыңдаршы, – өз дегенінде тұрып деді Жұлдыз. – Ал мен бара берейін, жылқым бар. Мені күтіп тұр.

– Қиын емес болса, аялдай тұршы.

Біраздан кейін, басылмаған ауыруды көрсетпеуге тырысып, Жұлдыз түрегелді.

– Не үшін?

– Ең болмаса сендерге не болып кеткенін білу үшін. – Жігіт оған сұраулы жүзбен қарады. – Тұтқындарға барған жоқсыңдар ма?

“Барып та басып өттік. Мені”, – ашулы ойлап, соның орнына Жұлдыз шаршап сұрады:

– Ал қонақтарыңды сұрастырып жалықтыруы әдетіңізде ме?

Жігіттің сапарластары аттардан түсіп, Саткынды абайлап көтерді.

– Ең болмағанда жауап берші – өзіңді таулық деп неге атадың?

– Атадым деп саған кім айтты? – таңғалды, андаға қарап та ойлап: “Қалай үлгереді мынау?”

– Ешкім. Өзім түсіндім.

– Қалай?

– Оп-оңай. – Күлді. – Таулық болуға үшін тым ақшырайлысың. Сөйлеуің де басқа, таулы емес. Таулықтар “оо” бір тыныспен айтады, ал сендер, дала тұрушылар, тоқтап қаласыңдар. Шалбардың балағын да сыртқа саласың. Ал жалған айтсаң, сен де далабөрісің. Дұрыс па?

– Дұрыс түсіңдің, – ызамен мойындады Жұлдыз. Ол олардың сөйленісте аталды ғой, дөрекірек сөйлеуге де тырысты. Бәрі бекер… – Сен болсаң ше кімсің? Сені таныстырған жоқ сияқты.

– Мен, байқап тұрсаң, тоғайшымын. Атым Жуас. Немене, барасың ба?

Жұлдыз оның өтірігін ашқаннан ұялды. Сондықтан зауықсыз келісті.

– Сен айтып тұрған жылқың қайда?

Дауыста әжуаны сезіп, Қарақшы күйгелектеді. Ысқырып жіберді. Торы бие кенет шауып келгенде орман тұрушылар аң-таң болып кетті. Іштей дәсерлеп, Жұлдыз Бүркітке үндемей мінді. Олардың жылқыларын даладағылармен теңеуге бола ма!

Жолға шыққан соң, Жуас оған екі шапанды берді.

– Біреу жылқыңа, екіншісі саған.

Бас изеп, Жұлдыз, шомылудан кейін Бүркітті ойлап уайымдап, шоқтығын жапты. Екінші шапанды алған жоқ, бірақ Жуас оны оның иығына жаба салды да жүрісін жеделдетті. Далабөрі ашуланды да оны қуып жетуге даярланып, айныды. Суық оны жеңді.

Қалың ағаштардың астынан өткенде, Жұлдызды көзінен дереу бұтақ салып жіберді. Сөгіп, ол Жуастың көңілін өзіне аударды. Ақкөңіл күліп, ол тоқтап қалды да жылқыны оның қасына жүргізді.

– Үйреншікті емес пе?

Жұлдыз басын шайқады. Оның сөйлескінің келмейтінін түсінбей шығар, Жуас:

– Иә-ә, дала тұрушылардың жағдайы ормандарымызда нашар боп кетеді ғой.

– Олай болса, неге әрдайым қарсылықсыз берілесіңдер? – шыдай алмай, мысқылдады Жұлдыз.

Мүлдем ренжімей не ашуланбай, Жуас жауап қайтарды:

– Қан төккіміз келмейді. Соғыстың қандай игі мақсаттары болмаса да, олар өмірлерге тұрмайды.

– Бірақ абырой, кек бар ғой… – Ол төгілген қанды елестеткендей қолына қарады.

– Абырой үшін өмірге қауіп төндіруге ақылсыздық. Ал кек алып, жеңілдік келмейді.

Жұлдыз, не әлемде болғанын білмей ме ол, не бәле оны айналып жүре берді деп ойлап, оған бұрылды.

– Сенің жөн емес. Өз жерін қорғауға керек. Өзінді де…

– Жау мықтылау болса – не үшін? Бәрібір бағынасың, ал балаларың бұл ретте әскери аттар тұяқтарының астында қаза табады.

Жұлдыз бұл таластың оларды ешқайда жеткізбейтінін түсінді.

– Өзінің бала көп пе?

– Әбден жоқ. – Ол шат басын шайқады. – Неге, білесің бе? Біз шапқын жасамаймыз.

– Және, әрине, бай тұрасыңдар.

– Отбасың жақын болса байлық не үшін керек?

Жұлдыз Толқын мен Саткын туралы ойлап кетті де жүрегі сыздай бастады. Ханның керуендеріне қастық ойламаса, барлығы басқаша болар еді. Сіңліні ұрлап кетпес, Саткын қазір көрші ер-тоқымда бүйірдегі жарамен жатқан жоқ болар еді.

Жуас қалайша түсініп, оның ойын сезді. Ақырын сұрады:

– Жасаған іске өкінуде қандай пайда бар?

Жұлдыз оған қарады. Жақсы жігіт, ақжарқын, ашық, жанында ашуы жоқ. Оның ішінде бірдеңе айтылмаған, басылмаған оған ұмтылды.

– Жасаған іс көпті алып қойса, пайда бар.

Сол кезде олардың тұрағына жетті. Тоғайшылар бай емес өмір сүреді. Орман ауылы таулықтардың не оның туған ауылынан ерекшелемейді. Не бары таулықтар тас сайларда, далабөрілер дала жазықта орналастырса, тоғайшылардың үйлерінің арасында биік ағаштар көрінеді. Адамдар да жер-жерде бірдей – жай, сәл шаршап кеткен және жылы шырайлы. Бірдеңе өзінікі емес, жат сезілсе де, Жұлдыз оны арқанмен ұстауға тырыспайтын адамдарға шаттана қарады. Оған қоса, ол атажұртты аңсауға баяғыда әдеттенді.

Саткынды Жуастың үйіне жатқызды, Жұлдызды да сол жерге алып келді.

– Мен саған тәуіптерді қалдырамын, олар сенің сүйектерің емдеп жазады.

– Сен қалай?..

– Отырғанда сен сәл-сәл тыржидың.

Жұлдыз қайта бұл кісінің алғырлығына таңғалды. Жуастың сөйтіп ол туралы тағы не аңғарғанын кім біле алады. Жұлдыз да солай істей алса, Саткын оны алдап кетпес еді…

Оған жаңа киімді берді де таңып байлады. Саткынды да емдеді. Тірі қалады деп айтты. Жұлдыз ақырында жерде не зынданның еденде емес, жұмсақ киізде, бұрынғыдай анданың жанында керіліп жатты. Бірақ ол дегбір тұтып жата алмады да Жуасты іздеуге барды.

Оны тапқан кезде ол аң аулауда табылған олжаны бөлген. Бір кезде оларға бет-аузы кір-қожалақ бала келіп, жараланған таулық оянып жатыр деп айтты. Жұлдыз Жуастың артта қалғанын байқамай, киіз үйге беттеді.

Анда жалаң-жүлаң төсекте дөңбекшіді. Емшілер оны қоршап топырлады. Жұлдыз неліктен ол оянуын кейінге қалдырады деп үміттеніп, аулақ тұрды.

– Анда… – ойламай шақырды Саткын.

Ол үндемей қатар отырды. Тобыр өзімен-өзі тарап кетті.

– Мен өлемін бе?

– Жоқ.

– Сен солай… мені жұбандыру үшін айтасың.

Жұлдыз мысқылдауға оқталса да, ол толық есін жиғанша оны жүктемеуге керек екенін білді.

– Көзіме қара. – Анданың өз шаршаған қарауын оған көтергенін күтті. – Сен тірі қаласың. Жалған сөйлеп отырмын ба?

– Ал мен… адамдардың сондай жарадан қаза тапқанын көрдім.

Жұлдыз оның өмір сүруге тілегенін мен ажалдан қорыққанын білді.

– Олар жарадан емес, ішіне қоңыздары кіріп… олардың бауырын жеп қойғанынан өлген, – ә дегенде ойлап тапты ол.

Анда қырылдап мырс етті де байқарлықтай тынышталды. Қазір оған дәл сол керек болды. Жұлдыз оның қайта ұйықтап кететінін күтті, бірақ Саткын кенет тістеніп деді:

– Қаза болғандарға күлуге дұрыс емес.

– Әсіресе өзің де оларға қосыла жаздасаң.

Анда кенет томсырайды.

– Неге мені құтқардың?

– Жебенің сорайып тұрғанын байқадым, енді босқа кете алмайды ғой. Жақындап, ұстадым, ал ұшқа сен жабысып кеттің. Уақыт болған жоқ та сені маған өзіммен бірге алуға тура келді.

Саткын, айтқанын түсінуге тырысып, оған мағынасыз көзқараспен тесіле қарады. Бірақ оның көзі алдында барлығы тұманданып кетті де ол жақсы, сау ұйқыға түсті. Жұлдыздың иығы босады. Маңызды әңгімесі кейінге қалады.

Бұталардан зорға өтіп, ол ақырында орманнан шықты. Қатты жел бірден арқадан соғып, қарлы құйынды көтерді де даланың үстінен шауып өтті. Барлықтары аман қалды да хан өлтірген, бірақ бірдеңе бәрібір жанын жейді. Соңғы жылдары баябандағы көшіп жүруі сияқты өтті – әдеттегідей, өз кезегімен. Ал енді ол өзеннің қасында, қарсы жағасындағы қарайған бостыққа қарап тұр сияқты. Бұл оған таныс екен. Көп жыл бұрын, бөпе сіңлісін алып қашқанда да бұны кездесті. Дәл сол өзен Саткын манаптың қызметіне барғанда да оның алдына жатты. Бірақ сол кездерде барлығы тайыздау, оңайша болды. Енді ше? Анда бұрын түсініп, үсті-үстіне кеңірек өсетін өзендерден қарғып өтуге үйренді сияқты. Алыс артқа бұрылып, Жұлдыз әрқашан жақын болғанды көрген жоқ. Ол да кетті, анау жағасында қалды. Және кейін қайта алмайсың. Өмір сол ғой шығар – дала мен жолды кесетін тамыр-өзендер.

Жұлдыз екпіндеп алдаспанды алып, қолындағы қылышқа қарады. Оның тайпасының ата қайқы қылышы. Жүзі әлі жау тұрақта төгілген қаннан қызыл сияқты. Жұлдыз өз қателерін кешірмейтін адам санына кірмеген. Бірақ сол кезде өзіне қарсы болғаны сондай, жүзіндегі кескінінен теріс қарады. Тәжім етіп, қылышқа еріндерін тигізді.

– Сенмен қан төкпеуге – ант беремін.

Ойда тағы бір шешімге келді – бұл оның өміріндегі соңғы анты.

Түрегеліп, қадамдарды естіп қалды. Бұл Жуас екен.

– Мені қуып шаршап кеткен жоқсың ба?

– Ал сен қашып шаршаған жоқсың ба? – күліп, жауап қайтарды.

– Мен қашқан жоқпын, – ызаланғаннан деді Жұлдыз. – Ауада тыныстқым келді.

– Бізде ше, ауа емес, су ма? – ренішсіз сұрады Жуас.

– Сендерде басқа, – селқостанып деді Жұлдыз. – Мен сені қорлауға талпынып тұрған жоқпын, ойлама.

– Мені қорлауға қиын екен, мүмкін емес те айтуға болады. Досың әбден оянды – мен бұны айту үшін келдім.

– Оянды ма? Жақсы. Олай болса мен барайын. Сендер оған жылқыны бересіңдер ғой? Оның аты қашып кетті, бірақ ол қайтарады – соған кепіл боламын.

– Мәселе жылқыларда емес, – құтылып деді Жуас. – Кеңес керек пе? Қал.

– Не үшін?

– Кетсең, оның не айтқанын біле алмайсың. Ал артық білім зиян келтірмейді. Әдетте.

– Біздің не сөйлесу туралы бар екенін қайдан алдың?

– Не, соқырмын ба?

– Олай болса, мен көртышқандай соқырмын, – күңкілдеп деді Жұлдыз.

– Мүмкін солай, – көңілденді Жуас. – Сендер, дала тұрушылар, орманда көзден айырылып, керең болып қаласыңдар – жау келсе де байқамайсыңдар.

Көп уақытта алғашқы рет Жұлдыз күлімсірді де жандағы жарықшағы бітеле бастады.

Саткын шынтақтап төсекте жатты. Жүдеген беті қызарып кетті. Ол жараға тигізіп, білінер-білінбес селк ете түсті. Жылдыздың көлеңкесі оның бетіне түскен кезде, төмен қарады.

– Мен кешіріңді сұрамаймын, – тыныш деді ол.

– Сұрама. Абыройың қазір ғана оянды ма?

– Қазір ғана? – қайталап сұрады Саткын.

– Енді сен өз тайпаның жауының табанды жалауға жүгірген кезде ол табылған жоқ қой.

– Айтпа солай, анда, – бетін тыржитып, деді Саткын.

– Не, солай емес пе? Сен мені саттың – бола берсің. Бірақ сен өз халқың да саттың.

– Олар менің сатқындығымнан күйзелген жоқ.

Жұлдыз көңілсіз күлді.

– Күйзелді ме күйзелген жоқ па әңгіме мынада емес. Сен өзінді бастың, дұшпан жағына өтіп кеттің. Ал енді сен онда ораласың…

Жылдыз одан қашықтап тұрды. Тұлғасы арттағы күн сәулесінен күңгірттенді.

– Мен бұны тілеген жоқпын. – Саткынның дауысы дірілдеді. – Мен Каракчының сен екенін білмедім. – Анда үндемеді де ол жалғастырды: – Ал содан кейін мен сені ұзын жолмен апардым. Мен сұрағанда мойындасаң, мен…

– Бәрібір соны істер едің, – тыныш бітірді Жұлдыз. – Қойшы, анда, мен сені білемін ғой. Менің мойындамайтындығын сен білдің. Өзінің алдында ақталғың келді ғана. Болды.

Саткын жауап қайтарған жоқ. Киіз үйдің жайлы күңгірттігі ауырлады, тас боп оларға асылды. Оған қарамай, түршіктіретін сағынышқа шыдай алмай, Жұлдыз қатар отырды.

– Сен ұмыта аласың ба? – сыбырлап сұрады Саткын.

Дала тұрушылар қайтымы тез адамдар екен. Көп батырлар ұрыстан соң ғана жақсы дос болды. Бірақ қазір сол емес.

– Жоқ, анда. Бір рет жыланды басқан адам тауға баруға абайлайды.

– Мен жыланмын ба? – ащы деді Саткын.

Жылдыз саусақтарын шашқа салды.

– Жылқы құйрықтарын сен кестің, анда, мен емес.

Көшпенділерде жылқы құйрықтарын кесу достықтың аяқталуын білдірді. Саткын бұны білді.

– Олай болса, неге құтқардың мені? – көтеріліңкіреп, қабағын жиырды, кеңсірікте тыртыс пайда болды.

– Айттым ғой мен саған.

– Шындап сұрап отырмын ғой.

Ақырындатып, жай ғана жауап берді:

– Мен ант бердім, анда.

Бұрылмай, Жұлдыз түрегелді.

– Қош бол.

– Қош бол, анда.

Оның соңынан пердесі түскен соң Саткын бетін қолымен басты.

Тоғайдың шетінде Жұлдыз шауып жетіп келген Бүркітке мінді. Жуас соғатын желден бүркеніп тұрды.

– Барлық істегеніне рақмет.

– Біз тағы да көрісеміз. – Жымиып, уәде берді Жуас.

Жұлдыз қыйқулап жіберді де жылқы сіңліне қарай ала жөнелді.

Эпилог

Етік астында еріген қардан қалған шалшықтар шылпылдайды. Жұмсарған мұзды қабат арасынан шөп пен гүлдер өтіп өсті, сирек ағаштарда бүршіктері көктеді. Алаңсыз шырылдауы құстар оралды деген хабарды жайды. Боранды қыс ақырында әлсіреп, көктемге орын берді.

Таулықтардың ауылында Наурызды тойлады. Қатырудан шаршап кеткен жұрт мерекеге қуанып, ойындарды ұйымдастырды. Балуандар жеңіс айқаймен қарсыластарын құлатты, салт аттылар, тымақтарды ұрып жығып, қайқу салды. Бәйгеде шабатын жылқылар дүбірмен зырлап өтіп жүр. Жас ғашық жандар алтыбақанды тұрғызды.

Бір жұп үйлену тойын ұйымдастырды. Дастарқанды қоршап қонақтар, ас-шайды асап жеп та кейде қарқылдап күле бастап, орын-орнына отырды. Қасында балалар ойнап жүр. Ал басында айыққан Саткын мен оның Қарлығаш атты қалындығы отыр.

Кеше Толқынға одан шақырту келді. Бұның оған қалай маңызды екенін біліп, әпкесі рұқсат берді. Бере алмайсың ба оған? Азат үйіне ұмтылған жоқ. Неге екені түсінікті – әке мен ағасы оны әлі кешірген жоқ. Ал сіңліні жалғыз жібере алмай, онымен баруға тура келді.

Жұлдыз алыстан ағасымен қатар отыратын Толқынға қарай тұрды. Саткын, бірдеңе айтып, Толқынды ерке құшақтады. Оның Қарлығаш-Чабалекей келіні әдемі кішкентай келіншегі екен. Биік сәукеленің астынан құқыл маңдайына қара бұрымы түсіп жатыр. Бірақ Жұлдызға бұдан гөрі оның Саткынға қандай махаббатпен қарайтыны маңызды болды. Саткынның өзі шынында да бақытты боп көрінді де Жұлдыз адал қуанды.

Толқын тойдың соңына дейін отырған жоқ. Саткынның оны қалуға иландыруы Жұлдыздың көзіне түспей қалған жоқ. Бірақ сіңлісі оны құшақтап ғана, әпкесіне аяңдады. Жұлдыз олардың Толқын екеуі анау жолы кездескенін есіне түсірді.

Бүркіт өзі сіңліне алып келді. Олардың келбеттері ақырында көрінгенде, жерге түсті де оған қарай барды. Әпкесі, ол үшін қорқынышы жіберіп, оны құшақтаған кезде Толқын жолдың ортасында тоқтап қалды. Жұлдыз сіңліңнің оның иығына бетін тығып, тыныш жылағанын сезді.

– Не болды саған? – үреймен сұрады

– Маңызы жоқ, ол артта екен. – Жұлдыздың дауысы қарлығып қалды. – Ақырында мен түсіндім…

– Саткын-аға қайда?

– Тірі, қорықпа. Бірақ ол жараланған, сондықтан мен оны достарда қалдырдым.

Олардың арасында ауыр үнсіздік тұра қалды, тек қысқы жел гүлейді.

– Толқын, мені тыңдашы, – ақыры бастады Жұлдыз. – Сен барлығын білесің шығар…

– Білемін.

– Сен мені кешіре аласың ба?

Жұлдыз әдеттегідей ештеңе түсіндірген жоқ. Неге қарақшылық туралы айтқан жоқ не әкесі туралы біле тұра айтпады. Толқын бәрін былай да түсінді.

– Сен мені тастап кеттің. Қайтадан.

– Мен саған қауіп төндіре алмадым, Толқын.

– Бірақ өзіне төндірдің ғой! Мен сеннен неге қымбатырақпын?

Жұлдыз күле бастады.

– Себебі менің соңымнан тек қана сен қаласың. Сен, Бүркіт пен, мүмкін, Саткын. Әзір сендер амансыңдар мен ажалдан қорықпаймын.

Толқын әдеттегідей әндетіп, оған жақындаған кезде Жұлдыз бұл әңгімесін есіне түсірді.

– Үйге барамыз ба?

Жұлдыз басын изеді. Толқын Азаттың жылқысына мінді де олар жолға шықты.

– Не туралы сөйлестіңдер?

– Ол “Сендер қазір қайда тұрасыңдар” деп сұрады.

Қыстың басында олар таулықтарға соға кетіп, киіз үйді үнсіз жинады да кетті. Енді олар – Толқын, Азат пен Жұлдыз – әзірше жеке тұрады.

– Сен не дедің?

– Өзімізбен өзі деп.

Жұлдыз ойға шомды.

– Толқын, тілесең, сен онымен бірге қала аласың ғой. Ол айықты, не тілесең де бере алады…

– Мен білемін.

Жылқылар жылынған жерді басып ырғақты жүрді.

– Жуас қайда екен? Оны көптен бері көрген жоқпын, – кенет үнсіздікті үзіп деді Толқын. – Сендер соншама жиі кездесесіңдер ғой.

Емеурінінен аңғарып, Жұлдыз көзін алартты да оны бүйіріне ақырын итеріп жіберді.

– Бір-екі рет жүздестік. Енді не?

Сіңлі сақылдап күлді де шоқыраққа жөнелді. Жұлдыз оны құа бастады. Дене жаралары жазылды. Енді жан ауруы да, сіңлінің күлкімен, әнмен және долы желмен кетіп, артта, жылқы тұяқтарының ізілерде қалды. Ал алдында шетсіз кең даланың туған жазирасы ашылды.