Sinifdənxaric oxu

SİNİFDƏNXARİC OXU

ƏDƏBİYYAT

İÇİNDƏKİLƏR

Nağıl və rəvayətlər

Ən böyük dövlət (Türk xalq nağılı)      7

Taxta qılınc (Azərbaycan xalq nağılı)      8

Ölən ədalət (Avropa xalq ədəbiyyatından)      13

Uzunçuluq xəstəliyi (Ərəb xalq nağılı)      17

Şirvan qazisi (Azərbaycan xalq nağılı)      18

Dəniz suyu nə üçün duzludur (Yapon nağılı)

(Tərcüməçi: M.Fərziyeva)      24

Müəllif hekayə və nağılları

Nizami Gəncəvi “İskəndərin dirilik suyu

axtarması” (“İskəndərnamədən”)      32

Nizami Gəncəvi “Zalım padşahla düzdanışan kişinin dastanı” (“Sirlər xəzinəsi”ndən)      36

Cəlil Məmmədquluzadə “Yan tütəyi”      39

Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev “Ovçu Qasım”      49

Yusif Vəzir Çəmənzəminli “Əziz”      54

Süleyman Sani Axundov “Qan bulağı”      57

Mikayıl Rzaquluzadə “Qış yuxusu”      63

Mehdi Hüseyn “Hophop”      67

Mirzə İbrahimov “Göyərçinlərim”      92

Mir Cəlal “Gülgəz”      104

Sərhənd “Balaca qara balıq”      115

İsa Muğanna “Qayım qaya”      135

Əli Səmədli “İtirilmiş açar”      140

Zahid Xəlil “Yalançı sözlər”      144

Aqil Abbas “Dolu” (romandan parçalar)      147

Sevinc Nuruqızı “Qızılbaşlar”       159

Dünya yazıçılarının nağıl və hekayələri

Andersen “Kralın təzə libası”

(tərcüməçi: Səkinə Hüseynova)       166

Cek London “Dönük”

(tərcüməçi Cavid Babək)      172

Oskar Uayld “İnfantanın ad günü”

(tərcüməçi: N.Cabbarlı)      192

Tomoyi Nodo, “Tenqunun sehrli plaşı”

(tərcüməçi: N.Cabbarlı)       212

Topelius Zaxarias “Dərzi Finlandiyanı İsveçə

necə tikdi” (tərcüməçi: N.Cabbarlı)       216

NAĞIL VƏ

RƏVAYƏTLƏR

ƏN BÖYÜK DÖVLƏT

(Türk xalq nağılı)

Keçmiş zamanlarda bir cavan oğlan həmişə öz kasıblı-ğından şikayət edərdi.

– Ah, nə yaxşı olardı ki, mənim də böyük bir dövlətim olaydı! Onda mən həmişə deyib-gülüb yaşardım! – deyə o həmişə zarıldayardı.

Bir qoca daşyonan onun evinin yanından keçəndə oğla-nın sözlərini eşidib dedi:

– Sən nədən şikayətlənirsən? Sən ki, böyük dövlət sahi-bisən!

– Mən dövlət sahibiyəm? – deyə oğlan təəccüb elədi. – Bəs hanı?

– Sənin gözlərin. Sən bir gözünün əvəzinə nə almaq is-tərdin? – deyə qoca ondan soruşdu.

– Sən nə danışırsan?! – deyə oğlan təşvişlə ona cavab verdi. – Mən gözümü heç bir xəzinəyə dəyişmərəm.

– Yaxşı, – deyə daşyonan sözünə davam etdi. – Onda gəl əllərini ver kəsilsin. Əvəzinə çoxlu qızıl alarsan!

– Yox, mən əllərimi qızıla satmaram, – deyə oğlan cavab verdi.

Daşyonan dedi:

– İndi görürsən ki, necə dövlətlisən? Bəs nə üçün şika-yətlənirsən? Mənə inan, insan üçün ən böyük dövlət – qüv-və və sağlamlıqdır. Bunları heç bir pulla almaq olmaz!

Qoca bunu deyib öz yoluyla çıxıb getdi.

Taxta qılınc

(Azərbaycan xalq nağılı)

Biri var idi, biri yox idi, bir padşahın bir oğlu, bir də arvadı var idi. Bir gün bu padşah oğlu-nu, vəzirini, vəkilini götürüb qo-şun ilə şikarə çıxır. Xeyli ov elə-dikdən sonra, bir gözəl çəməndə çadır qurub, oturaq edirlər.

Padşahın oğlu həya etdiyin-dən, öz çadırını bir kənarda qu-rur. Padşah oğlunu çox istədi-yindən, tez-tez onu yoxlar. Yenə də qalxıb oğlunu yoxlamağa ge-dir. Gəlib çadıra girdikdə, baxıb görür ki, çadırın dalından bir qızıl ilan içəri girib oğlunu çalmaq üzrədi. Tez padşah başmağının bir tayını su ilə doldurub, ilanın qabağına qoyur. İlan su içir, qayıdır. Padşah oğlunu oyadıb deyir:

– İstəkli oğlum! Çörəyim övsanata keçdi, qalx, burada yatmaq məsləhət deyil.

Padşah əhvalatı ona söyləyərək, oğlu ilə bərabər öz ça-dırına qayıdır. Bir az sonra köçüb şəhərə gedirlər. Bu əhva-latdan bir neçə gün sonra padşahın arvadı bərk naxoşluyur. Oğlunu yanına çağırıb, ona belə bir vəsiyyət edir.

– İstəkli oğlum! Bu xəstəlikdən mən qalxmayacağam, öləcəyəm. Mən öləndən sonra atan gedib başqa arvad ala-caq. O səni yola verməyəcək. Atan ilə sənin aranda zidlik düşəcək. Hətta atan qeyzə gəlib səni öldürmək istəyəcək. Onu bu vəziyyətə çatdırma! Baş götür bir müddət vilayə-tindən çıx, get! Yolda hər kəs ki, sənlə yoldaş oldu, çörəyi yeyəndə, sən öz çörəyini ortaya qoy! Hərgah yoldaşın çörə-yin çox hissəsini sənin qabağına qoysa, onunla yoldaş ol, yox, qabağına qoymasa, onda ondan ayrıl! Bir də yoldaşınla bir çayın kənarına yetişsən, sən ona təklif elə ki, gəl dalıma min, səni sudan keçirdim. Əgər o səni dalına alıb, sudan ke-çirtsə, onda onunla yoldaş ol, yox, sənin dalına minsə, onunla yoldaş olma, tez ondan ayrıl!

Bu sözləri söyləyib ana vəsiyyətlərin tamam eləyir. Oğ-lan ağlayıb ayağa qalxır, anasının əlindən öpüb otaqdan çı-xır.

Bir neçə gündən sonra padşahın arvadı ölür və bir müddətdən sonra, padşah gedib bir arvad alır. Bu təzə ar-vad nanəcib olduğundan, oğlanı yola verməyib hər nə ilə mümkündüsə atası ilə onun arasına zidlik salmağa çalışır. Odur ki, şahzadə anasının vəsiyyətinə əməl edib, baş götü-rür atasının vilayətindən çıxıb gedir.

Eşit, sənə deyim şahzadədən.

Şahzadə yolda – həmin çadır qurduqları yerdə bir cavan oğlana rast gəlir. Oğlan ondan haraya getdiyini soru-şur. Şahzadə:

– Başqa bir vilayətə, – deyib cavab verir.

– Mənim adım Taxta Qılıncdı. Məni özünlə bərabər gö-tür, – deyib cavan oğlan şahzadədən rica eləyir. Xülasə, yol-daş olurlar. Bir qədər yol gedəndən sonra, bir yerdə oturub çörək yemək istəyirlər. Şahzadə bir çörək çıxardıb ortaya qoyur. Oğlan çörəyi kəsib çox hissəsini şahzadənin, az his-səsini öz qabağına qoyur. Oğlan görür ki, anasının vəsiyyət elədiyi kimi, yoldaşlığa layiq bir oğlandı. Çörək yeyib yola düşürlər. Yolda bir çaya yetişirlər. Şahzadə ona təklif eləyir ki, gəl dalıma min, səni sudan keçirdim. Oğlan razı olma-yıb, şahzadəni dalına alıb sudan keçirir. Bir müddət keçən-dən sonra bir şəhərə yetişirlər, burda ev tutub, mənzil elə-yirlər. Ertəsi gün oğlan padşahın oğluna deyir ki:

– Qardaş, sən evdə otur, mən gedim qazanım, gətirim, bərabər yeyək!

Oğlan gedib, gündə qazanıb gətirirdi, bahəm yeyirdilər. Bir gün belə, beş gün belə, axırda padşahın oğlu fikir eləyir ki, nə vaxta kimi bu oğlan qazanıb gətirəcək, mən də yeyib bekar evdə oturacağam. Mənim də iş görməyim lazımdı. Bu fikir ilə başmağın geyib, evdən kənara çıxır, küçələri dola-nır, bir vaxt baxıb görür ki, hündür bir imarətin pəncərə-sindən gözəl bir qız baxır. Qızı görüb ona aşiq olur. Demə, bu imarət padşahınkı, qız da padşahın qızı imiş. Padşahın oğlu fikirli mənzilə qayıdır. Bir az keçir, yoldaşı gəlir. Oğlan baxıb görür ki, şahzadə çox bikeyfdi. Bunun səbəbini xəbər alır. Şahzadə əhvalatı ona danışır. Oğlan gülüb deyir:

– Elə bundan ötəri bikeyf olmusan? Bu ki asan işdi. Ya-xın bir vaxta o qızı sənə alaram.

Sabahısı gün oğlan gedib elçi daşının üstündə oturur. Padşaha xəbər gedir ki, elçi gəlib. Həmin saat adam göndə-rirlər ki, gedin görün, sözü nədi. Oğlan cavab verir ki, pad-şahın qızın qardaşı üçün istəyir.

Padşah xəbər göndərir ki, mənim imarətim kimi bir imarət tikdirsə, qızımı verərəm. Oğlan qəbul eləyir. Ertəsi gün xalq yuxudan oyananda baxıb görürlər, padşahın evi-nin qabağında bir ev tikilib ki, padşahın evindən min dəfə artıq. Oğlan padşaha xəbər göndərir ki, ev hazırdı. Padşa-hın deyəcək sözü olmayıb, qızı verir. Toy olur, şahzadə qı-zın yanına getmək istəyəndə oğlan deyir:

– Qardaş, hələ dayan, qoy qabaqca mən gedim, sonra sən!

Şahzadə qəbul eləyir. Oğlan qızın yanına gəlib onun ağ-zından üfürür. Həmin saat qızın ağzından bir-birinin ar-dınca on bir ilan çıxır. Hər biri çıxdıqca istəyir ki, oğlanı vursun. Amma oğlan zirəklik edib, bir-bir on birini də öldü-rür. Sonra qulağını qızın ağzına qoyub, görür ki, bir ilan da qalıb. Amma onu çıxara bilmir.

Xülasə, qayıdıb oğlanı qızın yanına göndərir.

Demə ki, bundan qabaq qızı kimə verirlərmiş, əvvəlinci gecədə ilanın biri çıxıb oğlanı vurub öldürürmüş. Bununla qızı bir neçə ərə veriblər, onları da ilanlar öldürüb. Odu ki, padşah yəqin edibmiş ki, bu oğlan da sabaha salamat çıx-mayacaq.

Ertəsi gün sübh tezdən padşah bir adam göndərir ki, oğlandan xəbər gətirsin. Gəlib görürlər ki, oğlan sağ-sala-mat oturub qız ilə söhbət edir. Bu xəbəri padşaha aparanda padşah əmr eləyir ki, camaat üç gün şadlıq eləsin.

Xülasə, bir müddət burada qaldıqdan sonra, şahzadə öz vilayətinə qayıtmaq fikrinə düşür. Padşahdan rüsxət istəyir, çox təkiddən sonra izin alır. Padşah bunlara çoxlu mal, qı-zıl-gümüş, dövlət verib yola salır, əmr eləyir ki, üç mənzil bunları ötürsünlər. Müxtəsər, şahzadə oğlanla əvvəl görüş-dükləri yerə gəlirlər. Burada oğlan şahzadəyə deyir.

– Qardaş, tay ayrılmalıyıq. Bu mal-dövləti də, qızı da bahəm, gərək qardaşlıqda yarı bölək!

Şahzadə razı olur. Hər şeyi bölürlər. Ancaq bölünməmiş bir dəvə, bir qatır, bir də padşahın qızı qalır.

Oğlan deyir:

– Bunları da yarı bölməliyik.

Qılıncın çəkib əvvəl dəvəni, sonra qatırı ortadan bölür. Növbə qıza gəldikdə, şahzadə nə qədər yalvarırsa qızı böl-məsin, oğlan razı olmur. Axırda şahzadə təklif eləyir ki, cə-mi dövlət onun olsun, ancaq qız bunun olsun. Oğlan yenə razı olmur. Sonra şahzadə təklif eləyir ki, qızı bütöv götür-sün. Yenə də oğlan razı olmur, qızı götürüb bir ağaca sarı-yıb, qılıncı çəkib qaldırır, istəyir ki, başını üzsün. Qız qorxu-sundan qusur, ağzından axırıncı ilan düşür. Bundan sonra oğlan qılıncı yerə qoyub şahzadəyə deyir:

– Mənə mal, dövlət, qız lazım deyil. Məqsədim həmin ilanı qızın ağzından çıxartmaq idi. Bu çıxmasaydı, bir gün səni həlak edəcəkdi. İndi bu malı, dövləti, qızı götürüb atanın yanına get! Bir də məlumun olsun ki, mən insan de-yiləm. Həmin ilanam ki, atan yaxşılıq edib başmaq tayında mənə su vermişdi. İndi mən yaxşılığın borcundan çıxdım. Xudahafiz!

Bunu deyib oğlan ilana çevrilir, bir deşiyə girib, gözdən itir. Bundan sonra şahzadə atasının vilayətinə gəlir. Atası oğlunun gəlmək xəbərini eşidib pişvaza çıxır, onları cəlalla şəhərə gətirir. Təzədən toy başlanır. Onlar yeyib, içib yerə keçir, biz də yeyib, içək dövrə keçək! Göydən üç alma düş-dü, biri mənim, biri nağıl deyənin, biri də qulaq asanın.

ÖLƏN ƏDALƏT

(Avropa xalqları ədəbiyyatından)

Bir gün bir ağa atla gəzərkən yolu böyük, həm də çox gözəl əkin yerinin yanından düşür… Bağ yerinin böyüklü-yünü görəndə içərisində bir həsrət duyğusu baş qaldırır. Qapının ağzında dayanan tarla sahibiylə salamlaşdıqdan sonra atdan enir və həmin adama deyir:

– Dostum, bu əkin yerini mənə satarsanmı? Əlbəttə ki, haqqını artıqlaması ilə ödəyəcəyəm.

Tarlanın sahibi heç fikirləşmədən cavab verir:

– Möhtərəm ağam, tarlanı satmaq fikrində deyiləm. Də-dəm-babam bu torpaqda yaşayıb. Mən də öz ömrümü bax, elə bu yerlərdəcə sakitlik içərisində keçirmək istəyirəm. Yox, ağam!.. Tarlamı satmıram… Bunu eləyə bilmərəm… Heç cürə mümkün deyil…

– Sabah səhərə qədər sənə fikirləşmək üçün vaxt veri-rəm. Bir yaxşı-yaxşı götür-qoy elə. Sabah baxarıq.

Ağa bunu deyib atını minir və uzaqlaşıb gedir. Evinin qapısı ağzında quruyub qalan kəndli başını bulayaraq:

– Olmaz! Belə iş olmaz! Əkin bağımı sata bilmərəm! – söyləyir.

Səhəri gün ertədən qapıya gələn ağa hələ heç atından düşməmiş:

– Nə qərara gəldin? – soruşur.

Kəndli:

– Dünən dediyim kimi… Tarlamı satmıram, – deyir.

Ağa birdən-birə hiddətlənib özündən çıxır:

– Səndən bir də soruşuram… Yaxşılıqla deyirəm… Xoş-luqla satırsanmı? Yoxsa necə almaq lazım olduğunu bili-rəm.

Kəndli başını aşağı sallayıb:

–Tarlamı satmıram… – deyir.

Qəzəbindən əsib-coşan ağa vəkilin yanına gedir. Ona bir xeyli pul-para verir və əvəzində kəndlinin əleyhinə iş aç-dırır. Hakimlər isə ağanın çox varlı-dövlətli olduğunu bilir-dilər. Onu da bilirdilər ki, ağa onlara ovuc dolusu pul verə-cək. Onun üçün də ağanın tərəfini saxlayırlar. Vəd eləyirlər ki, kəndlini tovlayıb yola gətirəcəklər.

Hakimlər kəndlini məhkəməyə çağırırlar. Ondan tarla-sını satıb-satmayacağını soruşurlar. Ancaq kəndli bu dəfə də “yox” deyir. Onda hakimlər deyirlər ki, ağa məhkəməyə şikayət eləyəcək. Kəndli isə iki ayağını bir başmağa dirəyir ki, “yox, tarlamı satmayacağam”…

Ağaya vəkillik eləyən adam çoxbilmişin, hiyləgərin bi-riymiş. Kəndlini verirlər məhkəməyə. Məhkəmə olur. Yazıq kəndliyə elə bir cəza kəsirlər ki, axırda məcbur qalıb tar-lasını satır. Məhkəməyə olan borclarını ödəyəndən sonra əlində ancaq yüz qızılı qalır. Zavallı kəndli hakimlərə yal-varıb-yaxarandan sonar ona:

– Ədalət çoxdan ölüb. Sənə heç kimsə kömək eləməz, – deyirlər.

Aldadılan kəndli gözləri yaş dolu məhkəmədən ayrılır. Şəhərdə yaxından tanıdığı bir keşiş vardı. Gedir onun yanı-na. Başına gələnləri bir-bir nəql eləyir və deyir:

– İndi əlimdə qalan cəmi-cümlətanı yüz qızıldı. Hamı-sını verirəm sənə. Ədalət öldüyü üçün kilsənin bütün zəng-lərini çal… Səndən bircə xahişim budur.

Keşiş pulları alır. Qulluqçusu ilə kilsənin qülləsinə çıxır, bütün kilsə zənglərini daha əvvəlki kimi deyil, uzun-uzadı çalmağa başlayır.

Elə o anda da şəhərə çaxnaşma düşür. Hamı bir-birin-dən soruşur:

– Görən kim ölübdü ki, bütün zənglər birdən çalınır? Hər halda kimdisə böyük adamdı…

Ölənin kim olduğunu tanıyan, bilən olmur. Hamını ma-raq götürür, küçələrə tökülüşürlər. Paytaxt şəhər olduğun-dan ölkənin hökmdarı da ordaymış. O da bu məsələ ilə ma-raqlanır… Ancaq heç kim işin əslini öyrənə bilmir. Axırda gedirlər keşişin yanına.

Keşiş, –“Ədalət öldü. Bu kilsə zəngləri də onun dəfn olunması üçün çalınır”, – deyir. Keşişin verdiyi bu cavab hökmdarın qulağına çatanda o, az qalır cin atına minsin.

"Mənim ölkəmdə ədalət ölməz. Bəzən mürgüləyər, yu-xuya dalar. Ancaq mən onu təzədən oyandıraram", – deyir.

Hökmdar tez keşişi çağırtdırıb ölən ədalət üçün bütün zəngləri kimin çaldırdığını soruşur.

Keşiş deyir:

– Bunu edən sizin ölkənin sadiq vətəndaşıdır. Hans adında birisi… Bir vaxtlar başını aşağı salıb sakitcə əkib-becərdiyi bir tarlası vardı… Əlindən aldılar.

Hökmdar tez adamlarını göndərib Hansı tapdırır. Hans saraya gələndən sonra başlayır tarlasının əlindən necə alın-dığını danışmağa. Bütün başına gələnləri nəql eləyir və axır-da onun üçün ədalətin öldüyünü söyləyir.

Hökmdar bundan yaman pərt olur. Kəndlinin bütün malını-mülkünü geri aldırıb özünə qaytarır. Sonra acgöz ağanın, hiyləgər vəkilin və rüşvət yeyən hakimlərin cəza-landırılmasına fərman verir… Ədalət o zamandan bəri hələ ki yaşayır… Əgər bir gün ölərsə, ölüm zəngləri yenə çalına-caq.

UZUNÇULUQ XƏSTƏLİYİ

(Ərəb xalq nağılı)

İki nəfər həmyerli yad ölkələrə səfərə çıxmışdı. Onlar-dan biri yolda bərk xəstələndi, yoldaşı da evinə qayıtmalı idi. Xəstə ona bir məktub verdi ki, evinə çatdırsın və dilca-vabı da xahiş etdi:

– Mənim ailəmə deyərsən: “Atanızın ağrıdan başı çat-layır. Dişi bərk sancır. Nəfəsi kəsilir. Qolları tutulub. Ayaq-ları şişib. Gözləri görmür. Dizləri əsir. Kürəyi ovulur. Sinəsi çatlayır. Dalağına soyuq dəyib. Beli sınır. Gözündən bir cür su axır. Ayaqları qıc olur. Dili tutulub. Ürəyi dayanıb”.

Onun yoldaşı bütün bunlara qulaq asıb dedi:

– Mənim çox danışmaqla aram yoxdur. Elə bircə kəlmə deyərəm ki, ölüb, vəssalam.

ŞİRVAN QAZİSİ

(Azərbaycan xalq nağılı)

Biri varıdı, biri yoxudu, Allahdan başqa heç kəs yoxu-du. Bir padşah varıdı. Bu padşahın Məhəmməd adlı bir oğ-lu varıdı. Padşah bir gün oğluna deyir:

– Oğul, Məhəmməd, mən ölsəm, yerimdə səndən savayı qohum-əqrəbam yoxdu ki, qalsın. Padşahlığı əlində bərk saxlarsan.

Az keçdi, çox keçdi, padşah öldü. Məhəmməd atasının yerində şah oldu, camaatı dolandırmağa başladı. Bir gün bu şəhərin lotuları dedilər:

– Bu padşah çox səfehdi, gərək tovlayıb, dövləti əlindən çıxaraq.

Lotular gəldilər Məhəmmədin yanına. Biri dedi:

– Mən padşahın xalası oğluyam.

Biri dedi:

– Mən dayısı oğluyam.

Bunlar onu bir dilnən tovlayıb hərəsi bir qızıl alıb getdi-lər. Məhəmməd anasının yanına gəlib dedi:

– Atam deyirdi bizim qohumumuz yoxdu. Bu gün qırxı mənim yanıma gəlmişdi. Dedilər ki, sənin atanın qohum-larıyıq.

Anası dedi:

– Oğul, onlar lotudular, səni aldadırlar. Get padşahlığı əlində yaxşı saxla.

Məhəmməd qulaq asmadı. Lotular gündə bunun yanına gəlib, onnan dostluq qatdılar, qumar oynadılar, bütöv xəzi-nəni uddular. Axırda padşahlığı da apardılar, özünü də padşahlıqdan çıxardıb çölə atdılar.

Məhəmməd gəlib anasından bir əşrəfi alıb, getdi bir şəhərə çıxdı. Şəhərdə bir kora rast gəldi. Məhəmməd əşrəfi-ni kora verdi. Kor dedi:

– Oğlan, hər kimsən get, axşam bura gəl.

Məhəmməd axşamacan gəzdi, axşam gəldi korun yanı-na. Kor dedi:

– Gəl, gedək.

Kor bir şam da alıb, onnan getdi, şəhərdən çıxdılar. Bir kahaya yetişdilər. Girdilər içəri. Məhəmməd şamı yandırdı, oturdular söhbət elədilər, çörək yeyib yatdılar. Səhər açı-landa Məhəmməd gördü, başının altında bir boğça var, bir də min tümənlik dolu kisə, dedi:

– Əmi, bu nədi?

Kor dedi:

– Oğul, o boğçadakı paltardı, çıxart geyin, o pulu cibinə tök, get şəhərə, axşam qayıt.

Məhəmməd boğçanı açdı, bir dəst yaxşı libas gördü, gö-türüb geyindi, şəhərə çıxdı. Rast gələn kora, şilə pul payla-dı, cibi boş axşam qayıtdı kahaya.

Kor ona dedi:

– Oğul, Məhəmməd, xərcliyin qaldımı?

Məhəmməd dedi:

– Yox.

Kor kişi öz-özünə dedi:

– Görünür, bu ya böyük külfətlidi, ya da çox səxavətli-di.

Axşam oldu, şam eləyib yatdılar. Səhər açıldı, yerlərin-dən qalxdılar. Yenə kor dedi:

– Oğul, min tümən pul götür, get bazardan bir at al, gə-tir.

Məhəmməd min tümən pul götürüb bazara gəldi. Bir yaxşı at aldı gətirdi. Kor əliynən atı yoxlayıb dedi:

– Yaxşı atdı.

Kor, atı qırx gün tövlədə bağlatdırdı, at kökəldi, gəmi kimi oldu. Kor dedi:

– Oğul, Məhəmməd, min bu atı get Şirvan qazısının sir-rini öyrən, sonra gəl mənə nağıl elə.

Məhəmməd atı minib sürdü düz Şirvana. Az getdi, çox getdi, gəlib Şirvana çatdı. Bir karvansaraya atını bağladı, getdi Şirvan məscidinə. Gördü bir ağsaqqal, ağqurşaq qazı əyləşib. Ayağına bir cüt qumrov bağlayıb ki, yeriyəndə aya-ğının altında milçək, qarışqa qalıb, ölüb günah olmasın. Mə-həmməd gördü qazı uzun gün məsciddə namaz qılır, “Qu-ran” oxuyur, axşam olanda tez evinə gedir. Məhəmməd bir gün qarabaqara qazının dalına düşüb, evlərinə gəldi. Bir yanda gizləndi. Xeyli keçdi, qazı nökərini çağırıb dedi:

– Get yarağımı gətir.

Nökər getdi bir qılınc, bir qalxan, bir dəst libas, bir qab çaxır gətirdi. Qazı libası geyindi, qılıncı bağladı belinə, ça-xırdan o qədər içdi ki, gözləri yanmağa başladı. Nökəriynən evdən çıxıb getdilər. Məhəmməd də bunlarnan qarabaqara getdi. Getdilər şəhərdə bir qəlbi imarətə çıxdılar. Qazı ima-rətdən bağlı bir şey düşürtdü, nökərnən gəldilər evlərinə. Məhəmməd də qarabaqara bunların dalınca. Evdə kilimi açdı, içindən bir qəşəng qız çıxartdı. Nökəri Bəşirə dedi:

– Get çarhovuzdakı qızları da gətir.

Bəşir gəldi çarhovuzun suyunu boşaltdı; çarhovuzun al-tından bir taxta qalxızıb, tarlı, qavallı yüz qız çıxartdı, qazı-nın yanına gətirdi. Qazı o gecə qızlarnan çaldı, oynadı.

Səhər nökər gəlib qızları apardı hovuzun yanındakı zir-zəmidə gizlətdi. Qazı ağ əmmaməni başına qoyub, ağ qur-şağı bağlayıb, məscidə gəldi. Məhəmməd də onun qarasıy-nan gəldi şəhərə. Camaat qazının başına tökülüb dedi:

– Qazı ağa, bu gecə vəzirin qızını oğurlayıblar.

Qazı dedi:

– Nə deyirsiniz, belə şey olmaz. İndi əmmaməni yerə vuraram, bu şəhər Nuh şəhəri kimi alt-üst olar.

Camaat əl-ayağa düşüb dedi:

– Qazı ağa, bir qızdan ötrü bu şəhəri dağıtma, amandı, bizə yazığın gəlsin!

Qazı dincəlmədi, birbaş padşahın yanına getdi. Padşah əl-ayağa düşüb dedi:

– Qazı ağa, nə olub belə pərişansan?

Qazı dedi:

– Nə olacaq, şəhəri lotu-potu götürüb. Vəzirin qızını bu axşam oğurlayıblar.

Padşah dedi:

– Get ibadətlə məşğul ol, darıxma, taparıq.

Qazı gəldi məscidə, camaatı şəriətnən qorxutmağa baş-ladı. Gün yavaş-yavaş batmaqda idi. Qazı evlərinə gəldi. Gecədən bir xeyli keçmişdi. Qazı yenə qılınc-qalxan qurşa-yıb, kəmənd götürüb nökəri Bəşirnən gəldilər. Məhəmməd də qarabaqara dallarınca getdi. Qazı bir imarətə kəmənd atıb çıxdı yuxarı. Bir bağlı kilim düşürtdü. Götürüb evə gəl-dilər. Məhəmməd də qarabaqara dallarınca. Bəşir gedib hovuzdan qızları çıxartdı. Genə qazı qızlarnan səhərə kimi çalıb-oynadı. Səhər Bəşir qızları hovuzda gizlətdi. Qazı əbasını örtüb məscidə gəldi. Ona dedilər:

– Bu gecə də vəkilin qızını oğurlayıblar.

Qazı yenə özündən çıxdı, şəriətnən asdı, kəsdi, yalan-dan şəhəri dağıtmaq istədi.

Axşam oldu, yenə evə gəlib, qılıncı bağlayıb, gəldi pad-şahın evinə. Bu gecə də padşahın qızını götürüb gətirdi evi-nə. Bəşir də hovuzdan qızları gətirdi.

Səhər yenə qızları yerbəyer elədi. Qazı əbasına bürü-nüb, gəldi məscidə. Məhəmməd də qarabaqara gəlib bir tə-rəfdə durdu. Məsciddə dedilər:

– Bu axşam da padşahın qızını aparıblar.

Qazı ta bu səfər özündən lap çıxmışdı. Gəldi padşahın hüzuruna, başını yolub dedi:

– Şəhər əldən gedir. Bu Allahın günahkarlarını tap, daş-qalaq elə. Əgər tapmasan, elə ah çəkəcəyəm ki, göydən şə-hərə od yağsın.

Padşah hökm elədi şəhərdəki lotular tutuldu. Bo-yunlarını vurmağa fərman verildi. Məhəmməd gördü ki, günahkar dura-dura, başqa adamların qırılmasına hökm vermişlər. O səbir eləməyib irəli yeridi. Padşaha baş endirib dedi:

– Padşah sağ olsun, bunların bir günahı yoxdu, onları öldürmə. İstəyirsən günahkar lotunu tapasan, onda bu ax-şamlığa padşahlığı mənə ver. Əgər tapdım, tapdım, tapma-dım onda mənim də onlarnan birlikdə boynumu vurdur.

Padşah razı oldu, onları öldürməyib dama saldırdı.

Axşam oldu. Məhəmməd padşahı, vəziri, vəkili də gö-türüb gəldi qazının evinə. Bunlar bir yanda gizləndilər. Ge-cədən bir xeyli keçmişdi, qazı dedi:

– Bəşir, get qızları gətir.

Bəşir getdi qızların hamısını gətirdi. O dəqiqə də Mə-həmməd, şah, vəzir, vəkil birdən içəri girdilər. Gördülər ki, bütün şəhərdə indiyə kimi itən qızların hamısı burdadı. Bunlar qazını tutub, əl-ayağını bağladılar. Səhər açıldı, qa-zını gətirdilər camaatın içinə, gördüyü işlərin hamısını ca-maata danışdılar. Sonra şah hökm elədi qazını həbsə atdılar. Məhəmməd padşahın padşahlığını özünə verdi, lotuları da azad elədi. Həmin gün atı minib yola düşdü. Az getdi, üz getdi, dərə-təpə düz getdi, gəldi kahaya çatdı. Korun yanına gedib dedi:

– Sən Şirvan qazısının sirrini məndən istəmişdin, gətir-dim.

Korun şadlığından gözləri yaşarıb dedi:

– Yaxşı qisasımı aldın. Get, hər səhər başının altında bir kisə pul, bir dəst paltar olar. Ölüncə keyf elərsən.

Məhəmməd onunla halallaşıb, gəldi öz evlərinə. Cama-atdan özünə tərəfdar topladı. Qırxlotuları qırdı, yenə taxta çıxıb padşah oldu.

DƏNİZİN SUYU NƏ ÜÇÜN DUZLUDUR?

(Yapon nağılı)

Lap qədim zamanlarda, uzaq keçmişdə yer üzündə iki qardaş yaşayırdı. Kiçik qardaş kasıb, böyük qardaş isə, ək-sinə, çoxlu var-dövlət sahibi idi.

Bir gün kiçik qardaş, il təzələnən zamanlarda böyük qardaşın evinə borc almaq üçün gəldi. O, borc olaraq bir girvənkə düyü istədi.

Böyük qardaş acıqlı sözlərlə onu təhqir edib qovdu. Dağ cığırında onun qabağına saçları qar kimi ağ, nurani bir qoca çıxdı və soruşmağa başladı:

– Haralardan gəlirsən?

– Təzə ilin astanasında bir ovuc düyüyə möhtac oldu-ğuma görə böyük qardaşımın evinə getdim. Bilə-bilə ki, o məndən hər şeyi əsirgəyəcək, borc almaq istədim, lakin o məni qovdu, heç bir ovuc düyü də vermədi. İndi isə əliboş evimə qayıdıram.

– Eybi yoxdur, qəm yemə, əgər doğrudan da belədirsə, mən sənə kömək edərəm. Bu kökəni götür, sənə verirəm. Onu götür meşədəki məbədgaha get. Onun arxasında bir mağara var. Burada çoxlu balacaboy adamlar yaşayır. Onlar sənə kökənin əvəzinə çoxlu qızıl dağı vəd edəcək. Razı ol-mayasan ha! Kökəni heç bir şeylə dəyişmə. Təkcə daşdan olan əl dəyirmanından başqa. Yadından çıxartma.

O bu sözlərdən sonra kökəni alıb nişan verilən yerə get-di.

Doğrudan da meşədə dağın tən ortasında bir mağara göründü, ətrafında isə cırtdan boylu adamlar dolaşırdılar.

Kasıb qardaş seyr edərək fikirləşdi:

– Görəsən, onların orada nə işi var?

Onlar yıxılıb-duraraq, büdrəyə-büdrəyə nazik qamış gövdəsini dartıb qaldırır, çətinliklə mağaraya aparmağa cəhd edirdilər.

Onları görcək kasıb qardaş fikirləşdi ki, köməklik etsin:

– Dayanın, mən sizə kömək edim.

Və qamış gövdəsini götürüb mağaraya tərəf qoydu.

Birdən ayağı altında nə isə, elə bil, mığmığa səsiylə ci-yildədi:

– Kömək edin, soyğunçular! Adamımızı öldürdülər!

Yoxsul qardaş ayaqqabısının altlığının arasında qalan və az qalsın ki, əzilən cırtdanboyu xilas etdi. İki barmağı ilə ehtiyatla çıxarıb kənara qoydu.

Birdən onun gözü kasıb qardaşın əlindəki kökəyə sa-taşdı. Ondan kökəni dəyişməyi istədi və əvəzində nə istəsə ona verəcəyini söylədi.

– Gəl, bu kökəni bizə ver, əvəzində nə istəsən sənin ol-sun.

Cırtdan boylu adamlar o dəqiqə qızılı xırda-xırda, zər-rə-zərrə, ağız dolusu mağaranın yanına yığdılar.

– Mənə qızıl lazım deyil, sizdə əl dəyirmanı var, onu mənə verin.

Cırtdanboy gördü ki, nə desə onu fikrindən döndərə bilməyəcək. Kasıb qardaşı mağaraya çağırıb küncdəki də-yirmanı göstərdi.

– Bu dəyirman bizim ən qiymətli sərvətimizdir. Ondan ayrılmaq bizim üçün çətindir. Amma sənin kökəndən çox xoşumuz gəldi, ona görə də heç bir şey demirik, sənin olsun. Götür dəyirmanı, get.

Dəyirmanın daşı da çox möhkəm idi. Cırtdanboy söy-lədi ki, onun qulpunu sağa fırlatsan nə istəsən üyüdüb ve-rəcək, lakin qulpu sola fırlatsan, dayanacaq. Bunu etməsən, sonsuza qədər onu dayandıra bilməzsən. Kasıb qardaş də-yirmanı evə gətirdi.

Arvadı onun yolunu gözləyirdi. Kişini qapının astana-sında gördükdə soruşdu:

– Düyü tapa bildinmi? Gətirdinmi?

– Heç bir şey söyləmə, tez bir palaz gətir, yerə sal. Arvad yeri döşədi, əri dəyirmanı palazın üstünə qoyub fırlatdı.

– Bizə duzlu balıq hazır et, balıq ver.

Birdən palazın üstü əvvəlcə iri ağ düyülərlə doldu, sonra isə bir neçə balıq düşdü.

Bir neçə dəfə dəyirman fırlandı, dayandı. Çoxlu müxtə-lif ləzzətli yeməklər peyda oldu.

Səhər açıldı, kişi arvadına dedi:

– Artıq bəsdir, ay arvad, bu qədər sərgərdan gəzdik, do-landıq. Ey dəyirman, bizə yeni, yaxşı ev, bir dənə anbar, at saxlamaq üçün tövlə, tövlədə yan-yana bağlanmış yetmiş dörd at ver. Mənə də çoxlu kökələr ver, düyü kökəsi ver, bir də içki ver.

O kəndin bütün kasıblarını, qohum əqrəbalarını qonaq çağırdı. Böyük qardaşını da yaddan çıxartmadı.

Hamı təəccübləndi ki, kəndin ən kasıb adamının qonaq-lığına gedir.

Qardaşı oraya gələndə gözlərinə inanmadı. Süfrədə hər cür naz-nemət var idi.

“Bu necə oldu? Elə bil dünən məndən borc düyü istə-yən heç o deyilmiş. Necə birdən-birə belə varlanmaq olar? Kəndin ən varlı adamına çevrilib, qonaqlıq verir. Burda nə isə sirr var. Bu sərvət ona hardandır? Ölsəm də, bunu öy-rənməliyəm, bu sirri hökmən almalıyam”, – düşündü.

Böyük qardaş yemək-içməklə məşğul olsa da, diqqətini ətrafdan çəkmirdi.

Qonaqları evə yola salanda kiçik qardaş onlara sovqat vermək istədi.

Yavaşca digər otağa keçib dəyirmanı fırlatdı. Ondan qo-naqları üçün şirniyyat istədi.

Ancaq böyük qardaş qapının arasından hər şeyi gör-müşdü. Nəhayət ki, o arzusuna çatdı. Sirri öyrəndi:

– Ha-ha-ha, mən belə də bilirdim. Yoxsa lüt adamda pul nə gəzir ki, var-dövlət sahibi olsun?!

Ev sahibləri qonaqları gülərüzlülüklə yola salıb yatdı-lar. Ev sakitləşən kimi böyük qardaş evə girib dəyirmanı oğurladı, böyük bir torbaya salıb apardı. Hələ acgöz olduğu üçün qalan şirniyyatı da özü ilə götürdü. Böyük qardaş də-niz sahilinə gəldi, xoşbəxtlikdən orada bir qayıq dirəyə bağlanmışdı. Torbanı da qayığa qoyub oradan uzaqlaşdı, açıq dənizə çıxdı.

Öz-özünə, – “Uzaq bir adaya üzüb gedim, dəyirman da yalnız mənə xidmət eləsin, məni varlı etsin”, – dedi.

Qayıq xeyli üzmüşdü ki, böyük qardaş acdığını hiss et-di. Lakin torbada olan şirniyyatdan yox, duzlu nə isə yemək istədi. Torbada yalnız bir kökə və şirniyyat qalmışdı.

“Kökəni duzlayaram, yeyərəm. Gəlsənə dəyirmandan bunun üçün duz istəyim”.

O, dəyirmanın qulpunu fırlatdı və bağıraraq duz istədi:

– Ey dəyirman, mənə duz ver.

Dəyirmandan duz tökülməyə başladı, nə başladı, lap ağ su kimi aramsız axdı.

Bir göz qırpımında dəyirmandan tökülən duz qayığın dibinə qədər doldu. Duz axını böyük qardaşın topuğuna ça-tanda o, dəyirmanı saxlamaq üçün əlləşdi və bağırdı.

Artıq gec idi, heç dəyirmanı saxlamaq olardı?! Duz dizə qədər gəlib çatmışdı. Qayığın kənarları suya batmağa baş-ladı.

Qayıq duzun ağırlığından dəyirmanla birlikdə suya bat-dı və dənizin dibinə getdi.

Böyük qardaş da qayıqla birlikdə batdı. Belə deyirlər ki, böyük qardaş dəyirmanın qulpunu sola fırlatmadığı üçün duz qayığı batırmışdı. Yəqin ki, duz dəyirmandan tökül-məkdə davam edib. Buna görə hələ əsrin sonuna kimi duz üyüdəcək. Elə bu səbəbdən də dənizin suyu həddindən ar-tıq şordur.

Müəllif hekayə və

nağılları

Nizami Gəncəvi

(1141-1209)

İskəndərİn dİrİlİk suyu

axtarması

(“İskəndərnamə”dən)

Çox qədim zamanlar-dan bəri belə rəvayət edir-lər ki, bir gün böyük İs-kəndər tanrısına ibadət et-dikdən sonra bir məclis qurur. Bu məclisdə hərə bir rəvayət danışır. Hərə öz bildiyi rəvayətləri da-nışdıqdan sonra sıra məc-lisdə oturan qocaya çatır. O deyir:

– Dünyada zülmət ad-lı bir diyar var ki, orada dirilik suyu mövcuddur. Əgər ömrünüzü uzun etmək istəyirsinizsə, o dirilik suyunu əldə etməlisiniz.

Məclisdəkilər bu sözlərə mat qalır. Şah deyir:

– Yoxsa bu işdə başqa hikmət var? Elə su varmı ki, zül-mətdə insanı ölümdən qurtarsın?

Qoca cavab verir:

– Ey uca tacidar, o qaranlıq yerin adı zülmətdir. O zül-mət içində bir həyat suyu var. Kim o sudan içsə xəstəlikdən, ölümdən uzaq olar. Əgər mənim sözümə şübhəniz varsa, kamil qocalardan soruşun.

İskəndər bu sözləri eşitdikcə marağı artır və soruşur:

– O zülmət harada yerləşir?

Yolu padşaha göstərirlər. Padşah da öz yolunu zülmətə çevirir və dirilik suyunun arxasınca gedir. Padşah çox uzun yollar qət etməli olur. Beləcə öz ordusu ilə irəliləyərkən bir çölə gəlib çatır. Bu çöldə onlar bir mağaraya rast gəlirlər.

Çölbəyi o mağaraya Bünğar adı vermişdi. Bundan sonra zaman keçdikcə o şəhərin adı Bulğar qalır. Bir qədər get-dikdən sonra İskəndər əmr edir ki, qocalar və xəstələr bur-da qalsınlar, yola davam etməsinlər. Beləliklə az gedirlər, çox gedirlər və birdən elə bir yerə gəlib çatırlar ki, hər yeri zülmət bürüyür. Padşah bunu görüb təəccüblənir və deyir:

– Bu yolda doğru iz göstərən kimdir?

Bilənlər söyləyir:

– Bu, qaranlıq pərdədir, iç üzü görünməz. İrəli getmək mümkündür, geri dönmək çətin olar.

Amma çox çarə axtarırlar, tapan olmayır. Onların ara-sında bir gənc oğlan var idi. O öz atasına çox bağlıydı. Elə ki, padşah əmr edir ki, qocalar yola davam etməsin, bu oğ-lan çox pis vəziyyətə düşür. O gizlincə atasını da özü ilə bə-rabər götürür.

Belə bir vəziyyət gəlib yetişir ki, oğlan gəlib atasından məsləhət almalı olur:

– Ata, hökmdar gəlib zülmət bir yerə çatıb ki, indi bur-dan çıxmaq üçün çarə axtarır.

Atası deyir:

– Burada gizli bir sirr var. Burdan çıxmaq üçün padşaha yeni doğacaq olan boğaz bir madyan lazımdır. Körpə day-laq doğulan kimi onun başını bir yerdə kəssinlər. Anası bu-nu görüncə ürəyi yanacaq, içində hiddət oyanacaq. O mad-yan geri dönərkən ordu da onun arxasınca getsin. Beləliklə padşah zülmətdən qurtular.