Dahi

Bu günlər kədər onu gəmirirdi. Yucin o qədər də adamayovuşan və həmçinin özünü mühakimə etməyə meyl göstərən adam deyildi. Onun dostluq qurmaq imkanı yox idi, hər halda o belə düşünürdü, buna görə də o ya böyük şəhərin həyatını müşahidə edə-edə axşamlar təkbaşına küçələri dolaşır, ya da evdə balaca otağında oturudu. Onun ev sahibəsi miss Vudraf xoşrəftar və kifayət qədər qayğıkeş idi, lakin artıq gənc deyildi – Yucinin arzuladığı isə başqa cür cəmiyyət idi. O, qızlar haqqında bir-iki kəlimə danışa biləcəyi bir adamın olmamasının necə kədərli olduğu haqqında düşünürdü. Stella yoxdur – bu xəyala son qoyulmuşdur. Bu zaman o, Stellaya oxşayan başqa bir qıza rast gələr.

Pulunu hissə-hissə verməklə, kostyum almaq üçün anasının göndərdiyi pulun bir hissəsini xərcləməyə məcbur olduğu ayın axırında Yucin, nəhayət, camaşırxanada arabaçılığa düzəldi. Həftədə on dollar maaşı olan bu iş ona çox yaxşı gəlirdi. O özünü o qədər yorulmuş hiss etmədiyi zamanlar karandaşı götürüb eskizlər çəkir, lakin bu eskizlərin hamısı ona fərsiz görünürdü. Buna görə də o, camaşırxanada işləməyə davam edir və paltar daşıyırdı, halbuki hər hansı bir redaksiyada iş axtarmalı, yaxud rəssamlıq sənətini öyrənməli idi.

Bu qış Mirtl ona yazdı ki, Stella Eplton atası ilə Kanzasa köçüb getmişdir, ana özünü pis hiss edir və xahiş edir ki, heç olmasa bir həftəliyə evə gəlsin. Bundan bir az qabaq Yucin həmin camaşırxanada işləyən Marqaret Daff adlı şotlandiyalı bir qızla tanış olmuşdu; o bu qızla tez yaxınlaşmış və bu münasibət onun qadınlara münasibətinin başlanğıcını qoymuşdu. Buna qədər o, qadının nə olduğunu bilmirdi və buna görə indi onun təbiətində, sabit olmasa da, hər halda dağıdıcı və pozucu olan yeni cəhətlər əmələ gətirmişdi. İndi o özünü belə hissiyata daha artıq qızğınlıqla həsr edirdi. O qadınları sevirdi, onların bədənlərinin gözəl cizgilərini, xarici füsunkarlığını sevirdi, sonralar isə mənəvi gözəlliklərini də sevəcəkdi (o indi də onu sevirdi, ancaq dumanlı, şüursuz sevirdi). Lakin onun qadın idealı hələ ona aydın deyildi. Marqaret Daff ürəyiyumşaq, bir qədər zərif və yapışıqlı qadın idi, vəssalam. Lakin özünə əlverişli zəmin tapdığından Yucinin ehtirası sürətlə artmağa başladı. Bir neçə həftə içərisində qız tamamilə ona hakim kəsildi. O, qızı görmədən bir gün belə yaşaya bilmirdi. Qız isə onun tələblərinə məmnuniyyətlə cavab verirdi ki, onların əlaqəsi bir o qədər də gözə çarpmasın. Marqaret bir az ata-anasından qorxurdu, lakin onlar işçi adamlardı, erkən yatağa girir və bərk yatırdılar. Görünür, onlar qızlarının gənclərlə görüşməsi əleyhinə deyildilər və Yucin onun birinci tanışı deyildi.

Üç ay müddətində onların ehtirasının həddi-hüdudu olmadı. Yucin acgözlük, doymazlıq göstərdi, qız isə, ondan soyuq olsa da, öz sevgilisinin xatirinə dəyməmək üçün hər şeyə hazır idi. Onun coşğunluğu, qızın onda alışdırdığı qüvvətli ehtiras ona ləzzət verirdi, lakin qız tezliklə yorğunluq hiss etdi. Sonra təbiətlərin müxtəlifliyi, zövqlərin, görüşlərin, arzuların ziddiyəti özünü göstərməyə başladı. Əslində Yucin üçün Marqaretlə danışmağa bir mövzu yox idi. O bu qızda özünün daha incə olan duyğularına əks-səda tapa bilmirdi. Marqaret özünü məşğul edən şeylər – estradadan eşitdiyi zarafatlara, tanış gənc oğlan və qızların gülməli atmacalarına Yucin bir maraq görmürdü. Marqaret geyinməyi bacarırdı, lakin incəsənətə, ədəbiyyata, ictimai məsələlərə aid olan hər şeydən xəbərsiz idi. Halbuki Yucin, gəncliyinə baxmayaraq, dünyada olub keçən bütün məsələlər haqqında hərarətlə öz rəyini deyirdi. Böyük adamların – Karleylin, Emersonun, Uiltmenin adları və onların böyük şöhrətinin əks-sədası ona yaxın idi. O, qərb dünyasının səmasında ildırım sürətiylə ötüb keçən dahi filosoflar, rəssamlar, bəstəkarlar haqqında oxuyur və düşünürdü. Onu böyük bir iş üçün yaranmış olduğu haqqında qabaqcadan duyulan tutqun bir hiss həyəcanlandırırdı və o öz gənclik entuziazmı ilə inanırdı ki, bu iş tezliklə olacaqdır. O bilirdi ki,onun yaxınlıq etdiyi qız uzun müddət onu bənd edə bilməz. O, Yucini cəzb etmişdi, lakin cəzb olunduğu halda da Yucin ağa, münəqqid və hakim olaraq qalmışdı. Onda dəfələrlə belə bir fikir oyanırdı ki, Marqaret ona lazım deyil, ondan yaxşısını da tapa bilər.

Təbiidir ki, ehtirasdan doymaq belə fikirləri doğurmalı olduğu kimi, belə fikirlər də ehtirası öldürməli idi. Marqaret tədricən Yucindən soyuyurdu. Onun təkəbbürü, bəzən lovğa ahəngi Marqa reti acıqlandırdı. Onlar boş bir şey üstə savaşırdılar. Bir dəfə axşam Yucin adəti lovğalığı ilə dedi ki, Marqaret filan və filan şeyi etməlidir. Marqaret:

– Rica edirəm, əmr verməyi burax, – dedi. – Sən həmişə mənimlə elə danışırsan ki, guya mən sənin xüsusi malınam!

Yucin zarafatyana:

– Elədir ki, var, – dedi.

– Sən elə düşünürsən! – deyə qız alışdı. – Başqa həvəskarlar da tapılar.

– Nə vaxt kefin istəsə, onların yanına gedə bilərsən. Mən razıyam.

Yucin tərəfindən bu, qızı acıqlandırmaq üçün ancaq mənasız bir arzu olsa da, o, qızı incitmək istəmirdi, amma bu sözlər qızın qəlbinə toxundu.

– Elə isə mənim kefim bu saat istəyir! İstəmirsənsə, mənim yanıma gəlməyinin mənası yoxdur. Mən sənsiz də keçinə bilərəm.

O, meydan oxuyurmuş kimi başını dik tutdu.

Yucin onu necə acıqlandırdığını anlayaraq:

– Sakitləş, Marqaret, – dedi. – Sən heç də belə düşünmürsən.

– Düşünürəm! Baxarıq!

Marqaret ondan kənara çəkildi. Yucin onun arxasınca getdi, lakin qızın qəzəbi onda yenidən əsəbilik oyatdı.

O qətiyyətsiz halda duraraq:

– Bir də ki, kefinə bax, – dedi. – Yaxşısı budur, mən gedim.

Marqaret heç bir cavab vermədi, heç bir təmənnada olmadı, heç bir şey təklif etmədi. Yucin palto və şlyapasını götürmək üçün getdi.

O qayıdaraq:

– Vidalaşarkən məni öpmək istəmirsən? – deyə soruşdu.

– Yox, – deyə qız soyuq cavab verdi.

O:

– Gecən xeyrə qalsın, – dedi.

– Xeyrə qarşı, – deyə qız laqeyd cavab verdi.

Onların münasibətləri hələ bir müddət davam etdi, lakin yenə də tamamilə barışmadılar.

BEŞİNCİ FƏSİL

Bu qızla əlaqəsi Yucində qadınlara qarşı demək olar ki, qarşısıalınmaz bir maraq oyatdı. Əksər kişilər özlərinin sevgi müvəffəqiyyətləriylə gizlincə fəxr edirlər və onların qadını maraqlandırmaq və saxlamaq bacarığını sübut edən hər şey onlarda özlərinə inam və cəsarət doğurur. Bəzi, müvəffəqiyyətlə korlanmamış kişilərdə bu cəsarət olmur.

Bu, Yucin üçün bu qəbildən olan ilk qələbə idi və ona böyük ləzzət verirdi. O özündə daha çox inam hiss edir və qətiyyən utancaqlıq duymurdu. O düşünürdü ki, Aleksandriyadakı uşaq-muşaq Yucinin burda keçirdiyi həyat haqqında nə bilir? O, Yucin, Çikaqoda yaşayır. Bu tamamilə başqa aləmdir. O artıq kişidir, müstəqil adam olmuşdur, başqaları üçün maraqlı olan fərdiyyətə çevrilmişdir. Marqaret Daff Yucinə onun haqqında çox təriflər deyirdi. Marqaret onun zahiri görünüşündən, ədalarından, zövqündən heyrətə gəlirdi. Yucin qadına malik olmağın nə demək olduğunu dadmışdı. Bütün bunlar onun başını gicəlləndirirdi. Hətta kobudcasına verilən istefa belə ona heç bir təsir buraxmırdı, axı o bu istefanı qəbul etməyə hazır idi. İndi o öz işindən usanmağa başlamışdı, çünki həftədə on dollar almaq özünə hörmət edən gənci, xüsusən ilk imkan ələ düşəndə yenicə pozulmuş əlaqə kimi yeni bir əlaqə düzəltməyi qarşısına məqsəd qoymuş bir gənci qane edə bilməzdi. Yucin bundan yaxşı iş yeri axtarmağı qərara aldı.

O, Uorren-Avenyüdə yaşayan bir qadına paltar daşıyırdı. Bir dəfə həmin qadın ona belə bir sual vermişdi:

– Siz arabaçılar, həftədə neçə dollar alırsınız?

Yucin:

– Mən on dollar alıram, – dedi. – Lakin bəziləri bəlkə də artıq qazanırlar.

– Sizdən yaxşı inkassator çıxardı, – deyə qadın davam etdi. O ucaboylu, zahirən sadə, ağıllı və açıq qadın idi. –Siz belə bir işə keçmək istərdinizmi?

Paltar daşımaq Yucini tamamilə iyrəndirmişdi. İş günü hədsiz dərəcədə uzun idi. Məsələn, şənbə günü gecə saat birdə qurtarırdı.

– Necə ki, istəmirəm! – deyə Yucin səsləndi. – Mən bunun nə cür iş olduğunu bilmirəm, lakin mənim indiki işim də ürəkaçan bir şey yoxdur.

– Mənim ərim “Ucuz mebel, xalçalar” kompaniyasında qulluq edir, – deyə qadın davam etdi. – Oraya yaxşı inkassatorlar lazımdır. İndi onların, deyəsən, boş yerləri vardır. İstəyirsiniz, mən onunla danışım.

Yucin sevindi və ona təşəkkür etdi. Həqiqətən də bu iş göydəndüşmə idi. O belə bir inkassatorun nə qədər ala biləcəyini bilmək istəyirdi. Lakin soruşmağın münasib olmadığını qət etdi. Lakin qadın, görünür, onun fikrini anlamışdı.

O:

– Əgər o sizi götürsə, əvvəldə, yəqin ki, on dörd dollara qədər alacaqsınız. – dedi.

Yucin həyəcan içərisində idi. Bu, həqiqətən irəliyə doğru addımdır! Dörd dollar artıq! Belə bir maaşla o geyinə bilər və ehtiyat pulu da olar. O, rəssamlıq təhsili ala bilər. Onun arzuları böyüyür və artırdı. Bəli, adam istəsə, özünə yol aça bilər. Öz müştərilərinə vicdanla xidmət etməyin indi əvəzi çıxırdı. Yeni sahədə gələcək zəhmətləri isə bəlkə də, ona böyük müvəffəqiyyət gətirəcəkdir. Axı, o hələ çox cavandır.

Bu vaxta qədər o, altı ay idi ki, camaşırxanada işləyirdi. Ay yarımdan sonra onun adına “Ucuz mebel, xalçalar” kompaniyası müdiri Mr. Henri Mitçldən məktub gəldi. Müdir ondan istədiyi gün axşam səkkizdən sonra onun evinə gəlməyi xahiş edirdi. Məktubun axırında o, “Sizi mənə arvadım məsləhət görmüşdür,” deyə bildirirdi.

Yucin elə o gün həmin ünvana getdi və orada onu qırx yaşlarında, arıq, çevik, şitliyə varan xoşrəftar bir adam qarşıladı və diqqətlə süzdü. Valideyni, işi, aldığı maaş və sairə haqqında çoxlu suallar verdi. Nəhayət dedi:

– Mənə işcil bir gənc lazımdır. Mötəbər, namuslu və əməksevən işçi üçün bizdə çox yaxşı yer vardır. Mənim arvadım sizi tərifləyir, mən də sizi imtahandan keçirməyə hazıram. Mən sizə on dörd dollar maaşı olan bir vəzifə təklif edə bilərəm. Gələn bazar ertəsi mənim yanıma gəlin.

Yucin ona təşəkkür etdi. İşdən getməsi haqqında, mister Mitçlin məsləhəti ilə camaşırxana müdirinə bir həftə qabaq xəbərdarlıq etməyi qərara aldı. O öz planını Marqaretə danışdı, o da, görünür, Yucinin belə iş tapmasına sevindi. Müdir təəssüflə ondan ayrıldı, çünki Yucin namusla işləyirdi. Yucin onun yerinə götürülmüş adamın bu həftə içərisində işlə tanış olmasına kömək etdi və bazar ertəsi mister Mitçlinin yanına gəldi.

Mister Mitçl Yucini sevinclə qarşıladı, çünki onun simasında enerjili və bacarıqlı bir işçi görürdü. O, Yucini inkassatorun mürəkkəb olmayan vəzifələri ilə tanış etdi. Bu vəzifələr ondan ibarət idi ki, Yucin kompaniyanın müştərilərindən, pulu hissə-hissə verilməsi şərtilə, onlara satılmış malların – saat, gümüş, xalça və sairənin cari haqqını almalı idi. Bu da gündə orta hesabla yetmiş beşdən, yüz iyirmi dollara qədər təşkil edirdi.

– Belə işlərdə xidmətçilərdən adətən girov alırlar, – deyə mister Mitçli izah etdi, – lakin biz bu adətdən kənara çıxa bilərik, bunsuz da keçinmək olar. Mənə şəxsən belə gəlir ki, bir gəncin namuslu olub-olmadığını ilk baxışdan bilmək olar. Hər halda bizdə nəzarət vardır. Əgər birisinin əli düz olmazsa o, atını çox da oynada bilməz.

Yucin namuslu olmağın nə demək olduğu üzərində heç bir zaman xüsusi olaraq düşünməmişdi. Evdən ona cib xərcliyi verməkdən imtina etmirdilər, qəzetdə işlərkən öz ehtiyacları üçün kifayət qədər qazanırdı. Digər tərəfdən onun mühitində namusluluq öz-özlüyündə aydın olan məcburiyyət hesab olunurdu. Namuslu olmayanlar həbsxanaya düşürdülər. O, Aleksandriyada olan bir kədərli hadisəni yaxşı xatırlayırdı. Oğurluq məqsədiylə bir mağazaya girmiş tanışı həbsə alınmışdı. Bu hadisə Yucinə çox təsir etmişdi. Sonralar o bu məsələ haqqında az düşünmədi, lakin heç bir nəticəyə gəlib çıxmadı. O bilirdi ki, onun sərəncamına verilmiş məbləğin haqq-hesabı hər dəqiqə tələb edilə bilər və o buna hazır idi. O hesab edirdi ki, onun qazancı yaşamaq üçün çatmalıdır, o ki, heç kəsi saxlamır. Yucin əslində həyatın dərinliyinə varmır, dayaz yerdə üzür və bunun üçün də nə qədər namuslu olduğu sınanmış qalırdı.

Yucin onun üçün hazırlanmış hesabları götürdü və evləri bir-bir gəzməyə başladı. Bəzi müştərilər ona pul verir və müqabilində ondan qəbz alırdılar, bəziləri vaxt verilməsini xahiş edir, yaxud kompaniya ilə olan hər hansı anlaşılmazlığa əsaslanaraq, pul verməkdən tamamilə imtina edirdilər. Çox vaxt məlum olurdu ki, onun axtardığı adamlar ünvanlarını qoymadan, alınmış şeyləri də özləri ilə bərabər götürərək, köçüb getmişlər. Belə hallarda Yucin, mister Mitçlinin izah etdiyi kimi, onlar haqqında qonşulardan xəbər tutmalı idi.

Yucin dərhal anladı ki, bu qulluq onun ürəyincədir. Təmiz havada gəzməsi, həmişə hərəkətdə olması, vəzifələrinin nisbətən sadəliyi – hamısı ona xoş gəlirdi. Bu vəzifələr onu şəhərin tanış olmayan yerlərinə aparır və bu vaxta qədər ona tanış olmayan tiplər və xarakterlərlə görüşürdü. Əgər arabaçılıq işi – bir evdən o biri evə getmək zərurəti – ona gümrahlıq verirdisə, yeni iş də belə bir şey idi. O, gələcəkdə çəkəcək şəkillər üçün ona gözəl material ola biləcək səhnələri müşahidə edirdi. Fabriklərin açıq rəngli səmaya doğru ucalan qara gövdələri, gah yağışda, gah qarda və ya parlaq günəş altında gördüyü, relsləri bir-birinə qarışmış iri dəmiryol parkı, səhər və ya axşam buludlarına doğru ucalan nəhəng qara bacalar. Bu bacalar axşamüstü, qırmızı, yaxud tutqun bənövşəyi qürub fonunda daha qabarıq göründüyü zaman ona xüsusilə xoş gəlirdi. Öz- özünə ucadan “necə gözəldir!” deyir və düşünürdü ki, əgər o, bir zamanlar Doredən az gözəl olmayan şeylər yaratmağa müvəffəq olarsa, dünya necə heyrətə gələcəkdir. O bu sənətkarın əzəmətli təxəyyülünə heyran olurdu. Yucin heç bir zaman yağlı boya yaxud akvarellə çəkən, ya da karandaşla eskizlər düzəldən rəssam olacağını düşünmürdü – o ancaq tuş ilə çəkəcək, həm də böyük və kəskin ləkələrlə çəkəcək, qara və ağ rənglərdən kontrastlar yaradacaqdı. Bax, belə çəkmək lazımdır. Qüvvətli təəssürat bununla əldə edilirdi.

Lakin o hələ surətlər yaratmağı bacarmırdı, onlar haqqında ancaq düşünə bilirdi.

Onu hər şeydən artıq valeh edən Çikaqo çayı, onun fısıldayan buksirlərin ağır-ağır köpükləndirdiyi qara, çox çirkli suları, cərgə ilə nəhəng qırmızı dəyirmanlar, kömür yükləyən qara novlar, parlaq sarı rəngli taxta-şalban anbarları düzülmüş sahilləri idi. Əsl boyalar, əsl həyat burada idi. Bunları çəkmək lazım idi. Daha başqa bir mənzərə: alçaq boylu, yağış döymüş yetim kotteclər, onların çılpaq səhra fonunda boz, kədərli görünən cərgələri, yaxında isə tənha, alçaq bir ağac. O, əlinə düşən ilk kağız parçasını alır, gördüklərinin mənasını tutmağa – özü ifadə etdiyi kimi, təəssüratını verməyə çalışırdı, lakin heç nə çıxmırdı. Çəkdiklərinin hamısı ona acınacaqlı və bayağı görünürdü. Bunlar heç nəyi isbat etməyən cizgilər, cansız, ağır kütlələr idi. Böyük rəssamlar şəklin təbii və sadə verilməsinə necə müvəffəq olurlar? – deyə Yucin özünə sual verir və fikrə gedirdi.

ALTINCI FƏSİL

Yucin namusla işləyirdi – hesablar üzrə pul toplayır, topladıqlarını təhvil verirdi. Artıq özü üçün bir qədər pul yığa bilmişdi. Marqaret indi onun üçün uzaq keçmiş olmuşdu. Yucinin mənzil sahibəsi miss Vudraf, Missuri ştatındakı Sedeyliyə, qızının yanına getmişdi və Yucin şəhərin şərq hissəsində iyirmi birinci küçədə bundan yaxşı olan başqa bir evə köçmüşdü. Evin qabağındakı əlli kvadrat futluq çəmənlikdə bir ağac vardı. Yucini cəlb edən də bu olmuşdu. Onun birinci otağı kimi yeni otağı da baha deyildi və o, ailədə yaşayırdı. O hər bir səhər yeməyi, nahar və yaxud şam üçün ev sahiblərinə iyirmi sent verməyə razılaşmışdı və beləliklə, yeməyə həftədə cəmi beş dollar xərcləyirdi. Qalan doqquz dollar isə paltara, yol xərcinə və əyləncəyə gedirdi. O, əyləncəyə də çox az sərf edirdi. O bir qədər pul yığan kimi incəsənət institutundan – bura ona müvəffəqiyyətə doğru gedən bir yol kimi görünürdü, – xəbər tutmaq və axşam kurslarına daxil olmaq şərtlərini öyrənmək haqqında düşünməyə başladı. Yucin eşitmişdi ki, orada oxumaq haqqı baha deyildir, semestrdə cəmi on beş dollardır, o qərara aldı ki, əgər daxil olanların qarşısında böyük tələblər qoymurlarsa, oraya daxil olsun. Onda tədricən belə bir etiqad əmələ gəlmişdi ki, o, rəssam olmaq üçün doğulmuşdur, tez, ya gec rəssam olacaqdır.

İncəsənət institutu indiki görkəmli binaya köçənə qədər, onun Miçiqan-Avenyü ilə Monro-Stritin tinində olan köhnə binası zəriflik nümunəsi idi. Buradakı gözəllik o vaxtın ümumi binalarının əksəriyyətində yox idi. Böyük, altımərtəbəli, boz qum daşından tikilmiş olan bu binada sərgi salonundan və siniflərdən başqa rəssamlar, heykəltəraşlar və musiqi müəllimləri üçün iş studiyaları yerləşirdi. Burada gündüz və axşam kursları var idi və hələ o zaman onlara çoxlu tələbə gəlirdi. İncəsənətdə olan gözəllik, qərbi amerikalını müəyyən dərəcədə hərəkətə gətirmişdi. Bu xalqın həyatında gözəlliklər çox az idi, amma bu sahədə özünü göstərməyə müvəffəq olanlar və bu gözəl mühitdə yaşayanlar nə qədər şöhrət qazanmışdılar! Parisə getmək! Orada şöhrət qazanmış bir emalatxanada öyrənmək! Yaxud Münhenə, Romaya getmək! Avropanın sənət xəzinələri ilə, rəssamların yaşadığı məhəllələrin həyatı ilə tanış olmaq – elə bu özü dünyalara dəyərdi! Çətinlik çəkməmiş bir çox oğlan və qızların sinəsində, adi həyatın bataqlığından qurtularaq, o zaman hesab edildiyi kimi, incəsənət xadimlərinə xas olan zövq və adətləri qavramaq, onların qismən laqeyd, qismən sayğısız olan nəfis ədalarını mənimsəmək; studiyaya keçmək, adi adamlara nəsib olmayan müəyyən əxlaq azadlığından istifadə etmək kimi həqiqətən rəfedilməz arzu yanırdı, – bax, belə böyük işlər görmək, belə olmaq lazımdır. Bütün bunlarda, şübhəsiz, incəsənətə də müəyyən rol verilirdi. Ehtimal edilirdi ki, bir zaman siz öz gözəl lövhələriniz və nəcib heykəllərinizlə dünyanı zənginləşdirəcəksiniz, hələlik isə sizə rəssam həyatı ilə yaşamaq olar və lazımdır. Nə gözəl, nə sərbəst həyat!

Belə şeylər çoxdan Yucinin xəyalına gəlirdi. O bilirdi ki, məşhur emalatxanalar az deyildir və qəzetlərin verdiyi rəylərə görə, gözəl əsərlər yaratmış rəssamlar da vardır. Gah burada, gah orada düzələn sərgilər haqqında mətbuatda xəbərlər nəzərə çarpırdı; bu sərgilərin əksəriyyəti pulsuz olurdu, çünki onsuz da camaatı oraya cəlb etmək olduqca çətin idi. Bir dəfə Yucin hansı aqibətlə isə Qərb yarımkürəsinə düşmüş şöhrətli rus batalisti Vereşşaginin şəkillərinin sərgisi haqqında oxudu. Yucin bazar günlərinin birində onun şəkillərinə baxmağa getdi və döyüş təfsilatının bu qədər gözəl verilməsi, rənglərin heyrətamizliyi, surətlərin həqiqiliyi və bu tablodan gələn faciə hissi, təhlükə, dəhşət və əzablarla sarsıldı. Bunlar rus rəssamının təkamüllüyünü, dərin istedadını, onun təsəvvür və temperametrinin müstəsna zənginliyini sübut edirdi. Yucin baxır və belə bir təkamüllüyə necə çatmaq haqqında düşünürdü. Bütün gələcək həyatı boyu Vereşşaginin adı onun üçün ən böyük amil oldu. Rəssam olsan, ancaq beləsindən olasan!

Yucin başqa bir sərgidə, əvvəlcə ancaq sənətkarlıq nöqteyi-nəzərdən onu maraqlandırmış olsa da, başqa hislərini dindirən bir lövhə gördü. Bu, öz cəsarətli şəkilləri ilə vaxtilə sensasiya yaratmış olan fransız rəssamı Buqronun çəkdiyi şəkil – koloritinə görə çox hərarətli olan çılpaq qadın bədəni idi. Buqronun ən çox sevdiyi obrazlar qüvvə və ehtirasdan məhrum olmuş işvəsiz, xırda, zəif varlıqlar deyil, boyunlarının, qollarının, sinələrinin, sağrı və ayaqlarının şəhvətli cizgiləri olan gözəl, sağlam qadınlar idi. Bu qadınlar sanki gənc kişilərin qanında çoşqun ehtiras alovunu oyatmaq üçün yaranmışdılar. Onun təsvir etdiyi hissi maraq, şəhvət, şübhəsiz, rəssamın özünü də həyəcanlandırırdı; onun əsərlərində formaya, gözəlliyə vurğunluq, gözəl obrazların arxasında izdivac yatağı, analıq, sevinclə sinəyə basılan totuq, çiçək kimi körpələr duyulurdu. Onun qadınları özlərinin bütün gözəlliyi və cazibədar qüvvələri ilə – yarıaçılmış şəhvətli dodaqları, yanaqlarındakı ehtiras qızartısı, gözlərindəki azdırıcı şəhvətlə qarşıda dururdular. Söz yox ki, mühafizəkarlar, puritanlar və dini riyakarlar bu cür şəkillərə lənət yağdırırdılar. Bu şəkilin satılmaqdan ötrü Çikaqoya gətirilməsi özü həyəcan tufanının yaranması üçün kifayət idi. Belə şeyləri çəkmək olmaz, deyə qəzetlər bağırışırdılar, hər halda onların camaata göstərilməsinin mənası yox idi. Çoxları Buqronun simasında öz istedadı ilə ictimai adətlərə pozğunluq gətirməyi cəhd edən incəsənət iblislərindən birini görmək istəyirdi. Fəryad qoparırdılar ki, şəkili sərgidən rədd etmək lazımdır və ictimai etirazın partlayışı zamanı həmişə olduğu kimi, bu şəkil camaatda böyük maraq oyatdı.

Yucin də mübahisə ilə maraqlandı. O nəyinki Buqronun əsərini, ümumiyyətlə çılpaq bədən təsvir edən heç bir həqiqi şəkil görməmişdir. O, saat üçdə işdən çıxıb sərgilərə gedə bilirdi, həm də indiki işinin sayəsində həmişə yaxşı kostyum geyməyə də imkan tapırdı. Yucin ciddi, mötəbər bir gəncə oxşayırdı, bədii salonda bir şey göstərilməsi haqqında onun xahişi heyrətə səbəb olmamalı idi. Xarici görünüşü etibarilə o tamamilə ziyalılara, yaxud rəssamlar tayfasına mənsub ola bilərdi.

Bu qədər gənc olan bir adamın (onun hələ iyirmi yaşı da tamam olmamışdı) necə qarşılanacağına heç bir ümidi olmadan, Yucin yenə də Buqronun lövhəsi qoyulmuş mağazaya cəsarətlə daxil oldu və şəkilin ona göstərilməsini xahiş etdi. Xidmətçi maraqla onu süzdü, yenə də mağazanın o başına, tünd-qırmızı pərdələr olan otağa apardı, qırmızı məxmərlə örtülü divar oyuğunda olan elektrik qəndilini yandırdı, tablonun üzündəki örtüyü çəkdi. Yucin belə bir bədəni, belə bir çöhrəni xəyalına da gətirə bilməzdi. Bu, ancaq xəyallarda olan bir gözəllik – onun həyatda təcəssüm edən idealı idi. O, gözünü çəkmədən bu üzə və boyuna, canlı qumral saçların qıvrım halqasına, gül yarpağı kimi açılan dodaqlara, zərif yanaqlara baxırdı. O, yumşaq cizgili döşləri, kişiləri əsir edən, analıq vəd edən zərif qarnı heyrətlə nəzərdən keçirirdi. O, saatlarla beləcə durub baxaraq, düşünə bilər və zövq ala bilərdi, lakin bir neçə dəqiqəliyinə onu tək qoymuş xidmətçi otağa qayıtdı.

– Bu şəkilin qiyməti nə qədərdir? – deyə Yucin soruşdu.

– On min dollar, – deyə cavab verildi.

Yucin anlayan adam kimi qımışdı.

– Bəli, çox gözəl şeydir, – dedi və qapıya doğru yönəldi. Xidmətçi işığı söndürdü.

Bu şəkil də Vereşşaginin tablosu kimi, Yucinin qəlbində dərin iz buraxdı. Lakin nə qədər qəribə olsa da, onda bu tərzdə bir şey yaratmaq arzusu yox idi. O, ancaq sevincli həyəcan duyurdu. Bu şəkil ona yeni qadın idealını – gözəllik idealını açıb göstərmişdi və Yucin ona iltifatlı ola biləcək belə bir xilqət tapmağı bütün varlığı ilə arzu edirdi.

Ona az təsir etməyən başqa sərgilər də var idi (birində o Rembrandtın çəkdiyi şəkilin əslini görmüşdü). Lakin heç bir rəssam onu Vereşşagin və Buqro kimi dərindən həyəcanlandırmamışdı. İncəsənət Yucini qarşısıalınmaz bir qüvvə ilə cəlb edirdi, o çox bilmək və öz qüvvəsini sınamaq istəyirdi. Bir dəfə o, cəsarətini toplayaraq, incəsənət institutunun binasına daxil oldu və katibədən bəzi şeylər soruşdu. Katibə praktik ağla malik bir qadın idi. Bu qadın ona dedi ki, məşğələlər oktyabrdan maya qədər davam edir, o, canlı natura, yaxud gips qrupuna, yaxud hər ikisinə – başlanğıc üçün gips daha məqsədə uyğundur – yazıla bilər, yaxud müxtəlif dövrlərin paltarlarında naturaçı qız və oğlanlar çəkilən illüstrasiya qrupuna girə bilər. Katibə bunun üçün Yucinin nə qədər verəcəyini də dedi. O öyrəndi ki, hər qrupun öz adlı-sanlı və sanballı müəllimi (lakin bu saat Yucinin onlardan birinə müraciət etməsinə lüzum yoxdur) və öz qrup başçısı vardır. Oxuyanlardan vicdanla işləmək tələb olunur – bu tələb onların özlərinin xeyrinədir. Yucin sinifləri görmədi, lakin onda elə bir təəssürat oyandı ki, burada hər bir bucaq incəsənətlə qidanlanmışdır: hətta dəhlizlər və iş otaqları belə zərif bəzənmişdi. Hər yerdə gipsdən qayrılmış əllər, ayaqlar, gövdələr, sağrılar və başlar asılmışdır.

Yucinə elə gəlirdi ki, o açıq qapıda durub yeni dünyaya baxır. O sevinclə öyrəndi ki, ona illüstrasiya sinfində tuşla və ya rənglə şəkil çəkməyi öyrənmək, həmçinin, əgər arzu edirsə, axşamlar canlı natura sinfində məşğul olmaq və heç bir əlavə haqq vermədən saat beşdən altıya qədər eskiz sinfinə getmək imkanı verilir. Ona verilən çap edilmiş prospektdən canlı natura sinfində görüləcək işin çılpaq modellərə – kişi və qadınlara baxıb şəkil çəkməkdən ibarət olduğunu bildikdə, o bir qədər heyrətləndi. O, doğrudan da, yeni dünya yolunda idi. Bu dünya ona təbii və zəruri görünürdü, lakin eyni zamanda oradan nədənsə əlçatmazlıq qoxusu gəlirdi, bu da qapısı ancaq ən istedadlılar üçün açıq olan müqəddəs məbədgah haqqında fikir oyadırdı. Onun istedadı varmı? Səbr edin! O, kobud bir əyalətçi olsa da, hələ özünü göstərəcəkdir.

Yucin əvvəla, məşğələləri bazar ertəsi, çərşənbə və cümə günləri saat yeddidən ona qədər olan canlı natura sinfinə, ikincisi, məşğələləri hər gün beşdən altıya qədər olan eskiz sinfinə yazılmağı qərara aldı. O anlayırdı ki, insan bədəninin quruluşu və anatomiyası haqqında çox az bilir, daha doğrusu heçnə bilmir və bunun üzərində işləmək daha yaxşı olar. Kostyum və illüstrasiya gözləyə bilər, peyzajlara, daha dəqiq deyilsə, onu xüsusilə cəlb edən şəhər mənzərələrinə gəldikdə, əsas şeyləri mənimsəyənə qədər bunu təxirə salmaq lazımdır.

Yucin, daha böyük kompazisiyalar üçün xırda eskiz və kiçik detallar istisna edilərsə, bu vaxta qədər insan sifəti, yaxud fiqurası çəkməyə heç bir zaman təşəbbüs etməmişdi. İndi onun qarşısında canlı naturadan kömürlə baş, yaxud bədən eskizi götürmək məsələsi dururdu, bu da onu qorxudurdu. O bilirdi ki, ona on beş-iyirmi tələbə ilə bir sinifdə işləmək lazım gələcəkdir, bu tələbələr onun işini görəcək və tənqid edəcəklər. Həftədə iki dəfə müəllim onları yoxlamalıdır. O, prospektdən öyrəndi ki, bir ay içərisində daha artıq müvəffəqiyyət qazananlar, hər dəfə sinif yeni işə başladığı vaxt yaxşı yer seçmək hüququ alır. Yucin müəllimləri Amerikanın incəsənət aləmində yaxşı tanınmış adamlar kimi təsəvvür edirdi – bunlar hamısı “M.A” – “milli akademiklər” idilər. Onun bəzi dairələrdə bu ada necə həqarətli münasibət bəsləndiyindən də xəbəri yox idi.

Bir dəfə axşam, oktyabr ayının bazar ertəsi günlərindən birində Yucin hər şeyə izahat verən həmin prospektin göstərişlərinə riayət edərək, aldığı kağızdan bir neçə vərəq götürüb məşğələlərə başladı. O, parlaq işıqlandırılmış dəhlizə və siniflərə baxarkən bir qədər əsəbiləşirdi, yanından ötüb keçən oğlan və qızların görünüşü isə onun sakitləşməsinə heç də kömək etmirdi. Onların şənliyi və sərbəst hərəkətləri dərhal onun gözünə dəydi. Tələbələr maraqlı, mərd və əksərən gözəl kişi təsiri, talibələr isə incə, cəsarətli və özünə inanan gənc qız təsiri buraxırdılar. Yucinin fikrən qeyd etdiyi kimi, bu qızlardan biri, yaxud ikisi xüsusi, anlaşılmaz gözəlliklə fərqlənirdi. Bu, heyrətəlayiq bir aləm idi.

Sinif otaqları da onu az təəccübləndirmədi. Onlar bu məqsədə çoxdan xidmət etdiklərindən, onların divarları başdan-başa palitralardan qazınan boyaya bulaşmışdı. Burada molbert adlı şey yox idi, yalnız kiçik stullar və skamyalar vardı. Yucin öyrəndi ki, tələbələr stulları qıçları yuxarı qoymaqla onlardan molbert kimi istifadə edirlər, skamyalar isə stulları əvəz edir. Sinfin ortasında adi stol hündürlüyündə səhnə düzəlmişdi. Naturaçı kişi və qadınlar çəkilmək üçün burada otururdular, otağın bir küncündə isə arakəsmə vardı ki, bunun arxasında onlar paltarlarını dəyişirdilər. Nə bir şəkil, nə də bir heykəl var idi, divarlar çılpaq idi, onlardan birinin yanında isə nə üçünsə royal qoyulmuşdu. Dəhlizlərdə və ümumi salonda müxtəlif vəziyyətlərdə bədən, yaxud onun hislərinin təsviri asılmışdı, bu isə səmimi gənc oğlan olan Yucin üçün çox cəlbedici idi. O, gizli bir hiss ilə bu şəkillərə baxır, lakin anlayırdı ki, belə bir fikirdə olduğunu heç kəsə etiraf etməməlidir; o özünə deyirdi ki, incəsənət adamları belə vəsvəsələrə laqeyd olmalı və özündə bu hisləri boğmalıdır. Axı onlar buraya qadınlar haqqında düşünməyə deyil, işləməyə gəlirlər.

Məşğələlər üçün təyin olunmuş saat gəldikdə tələbələr vurnuxmağa və o tərəf-bu tərəfə qaçmağa, bəziləri öz aralarında məsləhətləşməyə başladılar və bir az sonra kişilər bir cərgədə, qadınlar isə o biri cərgədə olan otaqları tutdular. Yucin öz sinfində lap arakəsmənin yanında oturan və darıxdırıcı nəzərlə ətrafa baxan bir qız gördü. Qarasaçlı və qaragözlü bu qız qəşəng idi, onun üzü irlandiyalı olduğunu göstərirdi. Başında Polşa qadınlarının milli papağını xatırladan papaq və əynində qırmızı plaş var idi. Yucin onun naturaçı olduğunu düşünür və gizlində özündən soruşurdu ki, doğrudanmı o bu qızı çılpaq görəcəkdir. Bir neçə dəqiqədən sonra, hamı oturduğu zaman, cərgələrdə gur bir hərəkət əmələ gəldi. Otuz altı yaşlarında, ucaboylu, zahirən çox gözəl olan bir kişi ağır addımlarla sinfə daxil oldu. O gəzə-gəzə bütün otaqdan keçdi və diqqət toplamağı tələb etdi. Onun əynində köhnə boz yun kostyum, başında səliqəsiz halda yan qoyulmuş, ensiz kənarlı, darçını rəngli şlyapa var idi. O bu şlyapanı çıxarmağı lazım bilmədi. Pencəyinin altında qatlama yaxalıqlı mavi milli köynək görünürdü – bütün bunlar ona fövqəladə, özündən razı bir adam görünüşü verirdi. O, uzun və ensiz üzlü, möhkəm cizgiləri olan iri ağızlı, iri əl-ayaqlı, uca və qədd-qamətli bir kişi idi, dənizçi kimi yırğalana-yırğalana yeriyirdi. Yucin bunun onların müəllimi mister Templ Boyl olduğunu başa düşdü və onun indicə giriş nitqi şəklində bir şey irad edəcəyini gözlədi. Lakin o, ancaq məlumat verdi ki, sinif başçısı mister Uilyam Reyn təyin olunur və ümidvardır ki, intizam barəsində də boş yerə vaxt sərf etmək barədə şikayət etməyəcəkdir. Çərşənbə və cümə günləri o müntəzəm olaraq, işləri nəzərdən keçirəcək və əmindir ki, bütün tələbələr müvəffəqiyyətlə çalışacaqdır. Sonra sinfə işə başlamağı təklif etdi və gəldiyi kimi tələsmədən çıxıb getdi.

Yucin tələbələrin birindən bunun həqiqətən də mister Boyl olduğunu öyrəndi. Gənc irlandiyalı qız arakəsmənin arxasına keçdi və Yucin öz yerindən onun soyunduğunu gördü. Bu, Yucini çaşdırdı, o bu qədər tələbənin içərisində həyəcanını üzə verməmək üçün özünü ələ aldı. Başqaları etdiyi kimi, o da stulu baş-ayaq qoydu və skamyada oturdu. Balaca qutuda olan kömür onun yanında idi. O, lövhənin üzərinə çəkilmiş kağızı hamarladı, zahiri sakitliyini mühafizə edərək səbrsizliklə gözlədi. Bəzi tələbələr öz aralarında danışırdılar. Nəhayət, naturaçı qız nazik, şəffaf köynəyini çıxartdı, çılpaq və tamamilə sakit halda bir anda arakəsmənin arxasından çıxdı. Qız səhnəyə qalxdı, əllərini yanlarına saldı, başını geri ataraq üzü tələbələrə doğru durdu. Yucinin qulaqları cingildədi, rəngi qızardı. O, qıza baxmaqdan qorxdu. Kömür götürüb, heç olmasa qızın duruşunu və üzünün cizgilərini qismən verməyə cəhd edərək, kağızda cəsarətsiz xətlər çəkməyə başladı. Bütün cizgilərini qismən verməyə cəhd edərək, kağızda cəsarətsiz xətlər çəkməyə başladı. Bütün olub keçənlər – onun bu otaqda olması da, onun qarşısında bu naturaçı qızın durması da, – bir sözlə, onun şəkil çəkməyi öyrənməsi də – ona qeyri-adi görünürdü. Demək bu aləm, onun bu vaxta qədər tanıdığı aləmə heç də oxşamayan bu aləm, belə imiş! O bu aləmə daxil oldu, çünki burada öz yerini tapmışdı.