Minima Moralia

40

Ondan həmişə danış, ancaq heç vaxt düşünmə (1) – Bu gün dərinlik psixologiyası, filmlərin, sentimental TV seriallarının və Horneyin də köməyilə ən ucqar künc-bucağa belə nüfuz etdiyinə görə insanların özləriylə üzbəüz qalmaqları və özlərini yaşamaqlarının son ehtimalları da təşkilatlanmış mədəniyyət tərəfindən yox edilmiş deməkdir. Paketlənmiş maariflənmə təkcə bədahətən düşüncələri deyil, (gücləri, səbəb olduqları əzaba və əziyyətə bərabər olan) analitik içgörüləri də fabrik məhsullarına çevirir. Eynilə ortodoks üsulun (2) formullara endirməyə onsuz da meyilli olduğu fərdi tarixin əzablı sirlərini bəzi ortaq mal davranış qəliblərinə çevirdiyi kimi. Rasionallıqlardan arınmanın özü də beləcə rasionallıq halına gəlir. Cəmiyyət üzvlüyünə qəbul edilənlər öz-şüur qazanmağa çalışmaq əvəzinə bütün instinktiv antinomikliyi natamamlıq kompleksi, ana vəsvəsəçiliyi, ekstrovertlik və introvertlik kimi anlayışlar altında toplamaqla ustalaşırlar, halbuki bu anlayışların haqqında danışılan antinomikliyə çatması qeyri-mümkündür. Artrit yaxud sinusitdən çox da fərqli olmayan bir dərdlə vuruşmaq düşüncəsi eqo uçurumu qarşısında duyulan dəhşətin ötüşdürülməsini təmin edir. Beləcə antinomikliklərin hədələri də yüngüllüşdirilmiş olur. Edilən bu antinomikliklərin müalicəsi yox, sadəcə qəbuludur. Standartlaşdırılmamış həyatın səthinə vacib bir detal kimi daxil edilirlər. Universal şəranilik düşüncəsi kimi. Bu antinomikliklər fərdi birbaşa ictimai qarışıqlığın mexanizminin gözünə qatır. Normal sayılan bütün davranışlar da lap çoxdan bu qatışıqlıqla əlaqələndirilməkdədir. Beləcə, uğur qazanmaq şansı onsuz da dəqiq məchul olan katarsisin yerini şəxsin bütün zəiflikləriylə birgə əksəriyyətin tipik bir nümayəndəsi olmaqdan aldığı həzz tutur. Şəxs keçmişdəki sanatoriya sakinləri kimi maraqlı bir patoloji vaqeə olmağın nüfuzunun qazanmaq əvəzinə sırf öz zəifliklərinə arxalanaraq əksəriyyətə daxil olduğunu təsdiqləməyə və beləcə, kollektivin gücünü və dərinliyini özünə köçürməyə istiqamətlənmişdir. Mənin çürüməsiylə öz libidinal obyektindən məhrum qalan narsizm də bununla mən olmamağın mazoxist həzzinə verir yerini. “Mən”sizlik inkişaf edən nəslin gözü kimi qoruduğu bəlkə də yeganə maldır, kommunal və dözümlü bir mal. Şeyləşmə və standartlaşmanın mühiti beləcə özünün əbədi ziddiyyətini – anormal və xaotik sayılanı – ehtiva edəcək qədər genişlənir. Ölçülməz və müqayisə edilməz olan, bu xarakteristikası ilə, ölçülə bilən və müqayisə edilə bilən bir şey halına gəlir. İndi fərd ictimai olaraq tanınan o və ya bu qəlibin içində sinifləndirə bilmədiyi hər cür reaksiya və instinktdən məhrumdur. Ancaq bu xarici olaraq mənimsənən və sanki şəxsin öz dinamikasının ötəsində reallaşan eyniləşmə ən axırda instinktin təkcə şüurunu deyil, özünü də məhv edir. İnstinkt daha standart təpintilər qarşısında standart atomların verdiyi refleksdir, istəyə bağlı olaraq başladılıb dayandırıla bilir. Dahası bu qəlibləşmə psixoanalitikanın özünü də zərərsizləşdirib lazımsızlaşdırır. Qismən rədd edilib, qismən təsdiqlənən cinsi impulslar beləcə bütünlüklə zərərsiz, ancaq bir o qədər də önəmsiz hala gəlirlər. Yaratdıqları qorxu ilə birgə verəcəkləri həzz də silinib gedir. Beləcə, psixoanaliz bizə deməyə çalışdığı o substantiv prosesin, şəxsə uyğun supereqo yerinə xarici və zorla qəbul etdirilmiş bir supereqonu keçirən prosesin qurbanına çevrilir. Burjua özünütənqidin uzaqgörən son teoremi də bu sonuncu mərhələsində burjua özgələşməsini mütləqləşdirərkən daha yaxşı bir gələcək ümidinin mənbəsi olan o köhnə yaranın solğun xatirəsini silən bir cihaza çevrilir.

41

Daxildə və xaricdə – Təəssüb, tənbəllik və mənfəət hesabları fəlsəfənin getdikcə darlaşan bir akademik xəndəkdə səndələyə-səndələyə irəliləməsinə hələ də imkan verir: ancaq orada belə onun yerinə təşkilatlanmış tavtologiyanı qoyma cəhdlərinin artdığını görmək çətin deyil. Maaşlı dərinlik çarxına girənlər eynilə yüz il əvvəl olduğu kimi karyeralarını borclu olduqları həmkarları qədər sadəlövh olmağa məcbur qalırlar. Ancaq belə bir məcburiyyətdən – və bunun nəticəsində əzəmətlə mövzularla quşbeyinli icra arasında peyda olan ziddiyyətdən – yaxasını qurtarmaq istəyən akademiyadankənar düşüncənin də üz-üzə qaldığı təhlükə bundan daha yüngül deyil. Bazarın təzyiqi. Avropadakı akademiklərin heç olmaya bir ölçüdə azad olduqları iqtisadi təzyiq. Yazarlıqla dolanmaq istəyən fəlsəfəçinin hər daim hədsiz dəyərli və nadir bir şey təqdim etməsi və tribuna inhisarının qarşısına seçilmişlik inhisarını gətirməsi tələb olunur. Başbilənlərin yaratdığı iyrənc “intellektual aforizm” təcrübəsinin müxaliflərinə də yayıldığını görürük. Ondan daim parlaq kəşflər gözləyən redaktorun tələblərini qaşılamağa çalışan prinsipsiz jurnalistin (1) etdiyi Kosmoqonik Eros və buna bənzəyən ezoterik hekayələri ilə, tanrıların metamorfozu ilə və Yohana görə İncilin sirriylə əlaqəli bütün əsərlərin altında gizlənən o səssiz qanunun açıqca səsləndirilməsindən başqa bir şey deyil. Akademiyadankənar fəlsəfəçinin yaşam tərzi kimi mənimsəməməyə məcbur qaldığı gecikmiş bohemlik belə özlüyündə antikvarçılığın, sözdə marjinal dindarlığın və yarıtəhsilli təkkəçiliyin dünyası ilə fəlsəfəçi arasında ölümcül bir yaxınlığın doğması üçün kifayətdir. Birinci Dünya Müharibəsindən əvvəl Münhen müəyyən bir Ruhçuluğun məkanına çevrilmişdi. Bu ruhçuluğun akademik rasionalizmə qarşı etirazla başlayıb karnavallardan keçərək faşizmə gəlib çatan yolu bəlkə də ahıl Rikertin ruhsuz sistemi ilə Hitler arasındakı yoldan daha qısadır. Düşüncənin getdikcə artan təşkilatlanmasının gücü o qədər böyükdür ki, prosesdən kənarda qalmaq istəyənlər də hikkəli bir təkəbbürə, getdikcə öz reklamlarını etməyə sürüklənir və nəticədə tamam məğlub olduqlarında da açıq-aşkar saxtakarlığa baş vurmağa məcbur qalırlar. Akademiklərin “sum ergo cogito” prinsipini müdafiə etməklərinə və açıq sistemdə aqorafobiyaya, Dünyada varlığın Atılmışlığında(2) da irqi ictimailiklərə qapılmaqlarına qarşılıq müxalifləri – əgər hədsiz ayıq deyillərsə – qrafologiyaya və ritmik gimnastikaya sürüklənirlər. Əgər birincidə hakim fiqur aludəçi tipdirsə, ikincidə də qarşımıza paranoik bir xarakter çıxır. Faktoloji tədqiqatlara qarşı şiddətli düşmənlik, elmiliyin ən dəyərli şeyləri nəzərdən qaçırdığına dair çox da leqal bir tənqid sadəlövh qaldığı ölçüdə sıxıntısını hiss etdiyi bölünməni daha da ağırlaşdırır. Bu tövr digərlərinin özlərinə sipər kimi istifadə etdikləri faktorları qavramaq yerinə tez-bazar əlinə keçirə bildiyi faktorlara sarılmaqda və apokrifal biliklə dayaqlarından qoparılıb mütləqləşdirilən bir neçə kateqoriya ilə və öz-özünə oyunlar oynamağa cəhd edərkən o qədər tənqidsiz və gözübağlı davranmaqdadır ki, təkcə bəzi sabit faktları göstərmək belə onu mat etməyə kifayətdir. Müstəqil düşüncədə çatışmayan da bu tənqid faktorudur. Qabığın içində gizlənən kosmik sirrin vurğulanması ikisi arasındakı əlaqənin təsnifinə yanaşılmadığı ölçüdə qabığın da sorğu-sualsız qəbullanmasına gətirib çıxarır. Çağdaş intellektual mühit boşluqdan alınan zövqlə doluluq yalanı arasında üçüncü bir yola icazə verməməkdədir.

Yenə də yoxlanılmış yoldan uzaq dayanmağa çalışan baxış, yırtıcılıqdan nifrət, hələ ümumi mövzunun içinə qəbul edilməmiş yeni anlayışlar tapmaq cəhdi düşüncənin son ümid qapısıdır. Hamını məsul və əmrə amadə eləyən intellektual iyerarxiyada təkcə məsuliyyətsiz və özbaşına tövr iyerarxiyanın iyerarxiya olduğunu dolanbanlara girmədən deyə bilər. İntellektual marjinalları al-qana bulayan mübadilə sferası satlığa çıxardığı zehnə sonuncu bir sığınacaq təqdim edir – özü də sığınacağın mümkün olmadığı bir anda. Heç kimin almaq istəmədiyi əmsalsız şeyi satışa təqdim edən şəxs, bunu istəməmiş olsa belə, mübadilə qaydalarından azadə qalmış olmağı təmsil etməkdədir.

42

Azad düşüncə (1) – Elmin fəlsəfənin yerini işğal etməyi Hegelə görə fəlsəfəyə ancaq vəhdət halındaykən həyat verə biləcək iki elementin bir-birindən qopmasına səbəb olmuşdur: Düşünmək və Fərziyyə. Həqiqət dünyası xəyaldan arındırılmış soyuq bir tövrlə düşüncənin determinizminə təslim edilməkdə və bu geniş sahə içərisində fərziyyəyə təkcə hipotezlər yaradacaq qədər kiçik bir sahə ayrılmaqdadır. Özü də bu hipotezlər iş saatlarından kənarda yaradılmalı və dərhal nəticə verməlidirlər. Di gəl ki, fərziyyə sahəsinin bu elmdənkənar formada, universal statistikanın dava-dalaşından uzaq, zədələnmədən qorunub saxlanıldığını düşünmək də böyük qəflət olar. Fərziyyə üçün düşüncədən qopmağın bədəli ağırdır. Ya ənənəvi fəlsəfi mövzuların olduqca təvazökar inikası halına düşməli, ya da korşalmış faktorlardan uzaq qalmağa çalışarkən şəxsi dünya görüşünün heç nəyə aidiyyatı olmayan boşboğazlığına başlamalıdır. Hətta bunlarla da kifayətlənməyən elm fərziyyəni öz məqsədlərinə də vasitə edir. Psixoanalitikanın sosial funksiyalarından biri də bu nöqtədə ortaya çıxır. Mühiti və vasitəsi sərbəst assosasiyalardır (çağırışım). Xəstənin şüuraltına gedən yol onu düşünmə məsuliyyətindən imtina etməyə inandırılaraq açılır. Analitik nəzəriyyənin təşəkkülündə də eyni yol səciyyəvidir. İstər nəzəri kəşflərini bu assosiasiyaların inkişaf və tıxanmaları ilə test etsin, istərsə analistlərin (özü də, Qroddek kimi ən istedadlılarını nəzərdə tuturam burda) təkcə öz assosiasiyalarına arxalanmaqlarına icazə versin, yenə də vəziyyət dəyişmir. Bir vaxtlar kürsüdə Şellinq və Hegelin möhtəşəm zehni konsentrasiya ilə etdikləri şeyin bu dəfə baş məclisdə reallaşdırılan daha cılız tamaşası təqdim edilir bizə. Fenomenologiyanın deşifrə edilməsi. Həyəcanın bu cür azalması düşüncənin keyfiyyətinə də təsir edir. Fərq vəhy fəlsəfəsi ilə qaynana dedi-qodusu arasında olandan az deyil. Əvvəllər “materialını” anlayış səviyyəsinə çıxarmaq məsuliyyətini daşıyan düşüncə prosesi günümüzdə anlayış nizamlamasının materialı halına düşüb. Şəxsin fikirləri təkcə mütəxəssislərin ona “ cəbri xarakter” , “ağızsal tip”, yaxud “isterik” diaqnozu qoymaqlarına yaramaqdadır. Sistemli düşüncədən və rasional nəzarətdən uzaqlaşmağın nəticəsi ola məsuliyyət itkisi ucbatından fərziyyə də indi bir tədqiqat obyekti kimi elmə təslim edilməkdə, ancaq beləcə özünəməxsusluğu ilə birgə elmin də özünəməxsusluğu sönüb getməkdədir. Düşüncə analizin idarə mexanizminin ona şüuraltı qaynaqları xatırlatmasına icazə verdiyi üçün düşüncə olmağı unudur. Beləliklə, həqiqi tezis ikən, neytral bir şeyə çevrilir. Konseptuallıq vəzifəsini yerinə yetirərək öz üzərində nəzarət yaradacağı yerdə acizliklə həkimə təslim olur. Həkim də hər şeyi bilməkdədir onsuz da. Beləcə fərziyə əzilir. Sinifləndirilmiş departamentlərdən birində öz yerini alır. O, artıq heç nəyin dəyişmədiyini sübut edən faktordur.

43

Haqsız qorxutma – Obyektiv həqiqətin nə olduğuna qərar vermək asan deyil. Ancaq yenə də insanlarla münasibətləri-mizdə bu həqiqətin gözümüzü qorxutmasına icazə verməməliyik. Şəxsin gözünü qorxutmaq üçün ilk baxışda inandırıcı görsənən bəzi meyarlar istifadə olunur. Ən çox istifadə edilən şey isə dediyiniz şeyin “hədsiz subyektiv” olduğu günahlandırmasıdır. Məqbul insanlar cəmiyyətinin qəzəbli xorunun da əsk-sədalandırdığı bu sərt xəbərdarlıq bir anlıq xəbərdarlığı edənə də tətmin hissi yaşada bilir. Halbuki subyektiv və obyektiv anlayışları tamamilə yer dəyişib. Obyektiv dedikdə nəzərdə tutulan faktorların mübahisə yaratmayan cəhətləridir: sorğulamadığımız təəssürata, sinifləndirilmiş bazadan ibarət səthə, yəni əslində subyektiv olana obyektiv deyilir indi. Subyektiv dedikləri isə bu səthi dağıdan, mövzunun özünəməxsus təcrübəsini öz üzərinə götürən, bütün hazır ideyaları kənara itələyən və obyektin özüylə əlaqədənsə – haqqında düşünməkdən danışmıram belə – çoxluğun razılaşmasına üstünlük verən, yəni əslində obyektiv olan hər şeydir. Subyektiv nisbiliyə istiqamətləndirilən etirazın boşluğunu anlamaq üçün onun öz sahəsinə, estetik ideyalar sahəsinə baxmaq kifayətdir. Bir sənət əsərinin onda yaratdığı təəssürata tam olaraq diaqnoz qoya bilən şəxs bu təəssüratdan aldığı güclə əsərin intizamına, daxili forma qaydalarına, əsərini zorlayıcılığına könüllü olaraq təslim olmağı bacaranda yaşadığı təcrübənin subyektiv xarakteristikası ilə əlaqəli etirazın yazıq bir illuziya kimi bir anda silinib getdiyini görəcəkdir: subyektiv bir ehtirasla mövzunun mərkəzinə tərəf atdığı hər addım ancaq belə təcrübələri öldürmək bahasına elmilik statusuna bənzəyə bilən “üslub” kimi şeylərin əhatəli və dəstəkli analizləri ilə müqayisə olunmayacaq qədər böyük bir obyektiv güc ehtiva edir. Bu obyektivliyin onu idarə edən subyektlər tərəfindən hesablanıldığı pozitivizm və mədəniyyət sənayesi dövründə də keçərlidir. Hakimiyyət sahibləri isə keflərinə uyğun formada bu davranışı kefə uyğun olmaqla günahlandırırlar. İstədikləri şey subyektin gücsüz qalmasıdır, çünki təkcə bu subyektlərdə özünə sığınacaq tapan obyektivlikdən dəhşətli dərəcədə qorxmaqdadırlar.

44

Post-sokratçılar üçün – Əvvəllər adına fəlsəfə dedikləri şeyi davam etdirmək istəyən intellektual üçün müzakirələrdə – hətta özlüyündə fikir irəli sürmələrində – haqlı çıxmağı istmək qədər iyrənc bir davranış ola bilməz. Haqlı olmaq istəyi ən detallı məntiqi düşüncə formalarında belə ibtidai sağqalmaq hissinin ifadəsidir. Halbuki fəlsəfə bütünlüklə bu prinsipin məğlub edilməsinə istiqamətlənmişdir. Bir adam tanıyırdım. Epistemologiya ilə təbiət və insan elmlərindəki bütün tanınmışları bir-bir evinə çağıraraq hamısıyla öz sistemi barədə mübahisə edir, həmsöhbətlərin ona etiraz edəcək gücləri qalmayanda isə öz iddiasının düzlüyünə əminliklə inanmağa başlayırdı. Fəlsəfənin inandırmaq sənətinin jestlərini çox uzaqdan da olsa xatırlatdığı hər vəziyyətdə belə bir sadəlövhlük qarşımıza çıxa bilir. İnandırma jestləri “universitas literarum” ehtimalına, bir-biriylə əlaqə qura bilən zehinlər arasında əvvəlcədən hansısa razılaşma olduğu düşüncəsinə, deməli, açıq-aşkar konformizmə söykənir. Susma haqlarını heç vaxt istifadə etməməkləri ilə məşhur fəlsəfəçilər qoşulduqları hər polemikada müzakirəni həmişə uduzmağa çalışmalı və bunu elə etməlidirlər ki, müxalifləri də öz iddialarının yanlış olduğunu görsünlər. Məqsəd təkzibi mümkünsüz mütləq həqiqətlərə çatmaq olmamalıdır, çünki nəticədə bütün bunlar tavtologiya səviyyəsinə endirilir. Əsl hədəf iddia edilən düşüncələrin doğruluğunu sorğulayan sualın öz-özünü də ittiham etməsini təmin edəcək hisslərin inkişafı olmalıdır. Bunu deməklə irrasionalı aliləşdirən fəlsəfəni, legitimliyini sadəcə vəhyə olan emosional inancdan alan bəzi kefayağı postulatları da müdafiə etmiş olmuruq. Əksinə, hədəfimiz tezis və mühakimə etmək arasındakı fərqi aradan qaldırmaqdır. Dialektik fikir bu cəhətdən mühakimə etməyin tezis kəskinliyi qazanması və tezisinin də məntiqin bütününə yiyələnməsi mənasına gəlir. Mövzuya birbaşaya aid olmayan istənilən anlayış kənara atılmalı, obyektin təcrübəsiylə dolu olmayan bütün ikinci dərəcəli improvizasiyalar uzaqlaşdırılmalıdır. Bir fəlsəfə mətnində hər təklifin mərkəzə bərabər məsafədə dayanması lazımdır. Hegel belə bir şey deməsə də, iş üslubu bütünlüklə bu sözə işarə edir. Bu cür iş üslubu hansısa başlanğıc prinsipi tanımadığına görə ikinci dərəcəli yaxud kənarlaşdırılmış olan heç bir şeyə də fikir verməmək halındadır; beləliklə, vasitəlilik anlayışını da müxtəlif əlaqələrdən obyektin cövhərinə köçürür və bununla da, obyektlə onu xaricdən vasitəçiləşdirməyə istiqamətlənən düşüncə arasındakı fərqliliyin öhdəsindən gəlməyə çalışır. Hegelin fəlsəfəsində belə bir niyyətin tam olaraq yerinə yetirilməsinə mane olan sərhədlər bu fəlsəfənin həqiqiliyinin sərhədləridir; “prima philosophia”nın (1) qalıqları; subyektin hər şeyə rəğmən “əsas” və “ümdə” olduğu ehtimalı. Dialektik məntiqin vəzifələrindən biri düşüncənin hər növ müdafiəçi jesti ilə birgə çıxarışçı sistemin sonuncu qalıqlarını silməkdir.

45

Necə də xəstə görünür böyüyən hər şey (1) – Dialektik düşüncənin şeyləşmə tənqidinin bir başqa ölçüsü daha var: fərdlər faktorları öz təcridləri və ayrılmışlıqları içində təsdiqləməyi rədd edir. Beləliklə həm psixi sabitləşməyə qarşı, həm mütləq iddiaların bədəlini mövzusunun özünəməxsus təcrübəsini itirməklə ödəyən paranoik zehnin boş bir qabıq kimi sürüklənməsinə qarşı bir panzəhər olur. Bu dialektikanın ingilis hegelçilərinin əlində və əsasən də Devveyin təəssübkeş praqmatizmində çevrildiyi şeyə endirilə bilməyəcəyini sübut edir. Dialektika ölçü və nisbət hissi deyil. Hər şeyin perspektiv içinə yerləşməsini təmin edən inadcıl və heybətli dözümlülük fəlsəfəsi də deyil. Hərçənd Hegelin də Höteylə söhbətlərində öz fikrini ustadın platonizminə qarşı müdafiə edərkən ((dialektik) təməldə hər insanın təbiətində olan müxaliflik istedadının, düzü səhvdən ayırmağımızı təmin edən istedadın nizama salınmasından və lazımi şəkildə inkişafından başqa bir şey deyil) belə bir fikrə yaxınlaşdığını zənn edilə bilər. Ancaq onun təklif etdiyi formulun gizli mənasında özü-özünü aldadan bir biclik var, çünki hər insanın təbiətində olan şeylərdən biri də tolerantlığının rədd edilməsidir. Bəli, tolerantlıqdan, dözümlülükdən qaçmaq insanın ən dərin xüsusiyyətlərindən biridir. Nəinki dözümlülük, hətta ona qarşı mübarizə aparmaq. Dözümlülük müəyyən bir situasiyada şərtlərin düzgün qiymətləndirilməsi deməkdir və bazarın tərbiyələndirməsindən keçmiş bu dünyəvi gözün dialektika ilə bəzi ortaq nöqtələri də yox deyil. Doqmalardan, kütbeyinlikdən və önyarğılardan azadəlik. Dözümlülüyün ayıqlığı, şübhəsiz, tənqidi ağlın bir anını təşkil edir. Ancaq onu bu ağlın andlı düşməni edən bir xüsusiyyəti var: hərarətli asılılıqlardan uzaq dayanmaq. Çünki bütün ümumiliyi ilə “qənaət” deyilən şey həmişə cəmiyyətin o andakı halına aiddir və konkret tərkibini də məcburi olaraq qarşılıqlı razılaşma və qəbullanmalar təşkil edir. On doqquzuncu əsrdə dözümlülükdən kömək istəyənin həmişə Maarifçilik qarşısında vicdan əzabı çəkən boyat doqmatizm olması və J.S.Mill kimi qatı bir pozitivistin belə dözümlülük anlayışına ilişdirmiş olması heç də təsadüf sayılmamalıdır. Ölçü hissi şəxsi təkcə müəyyənləşmiş ölçülər və dəyərlər nöqteyi nəzərindən düşünməyə aparır. Ağıla dəvətin çox vaxt ağıldakənarın ilk müraciət etdiyi bəhanə olduğunu görmək üçün bir hakimiyyət üzvünün “bu o qədər də vacib deyil” sözlərinə bircə dəfə şahidlik etmək, yaxud bir burjuanın ziyadəlikdən, isteriklikdən, çılğınlıqdan haçan danışmağa başlayacağına fikir vermək kifayətdir. Hegel qüdrətli feodal ağanın vergisinə və daimi ovlarına dözməyi əsrlərlə öyrənmiş kəndlinin inadcıllığı ilə vurğulayırdı ziddiyyət prinsipinin möhkəmliyini. Daha sonrakı ağaların “dövranın dəyişməzliyi” ilə əlaqəli o çox möhkəm fikirlərinə dil çıxartmaq və onların “meyarlarında” o möhtəşəm ölçüsüzlük və nisbətsizliyin kiçildilmiş bir obrazla əks olunduğunu deşifrə etmək dialektikanın vəzifəsidir. Dialektik ağıl qarşısında hakim ağıl dayandığı müddətcə ağıldankənar şeydir. Özünün leqallaşmasının bir yolu var: bu ağlı özünə birləşdirmək və onu ləğv etmək. Fanatiklik, hətta sofistlik deyilmi fəhlənin xərclədiyi əmək prosesiylə öz həyatının təkrar istehsalı üçün lazım olan proses arasındakı fərqi mübadilə iqtisadiyyatının ən orta yerində gözlərə soxmaq?! Nitşe tənqidlərini yüklədiyi arabanı atın önünə qoşmamışdımı? Karl Kraus, Kafka, hətta Prust – hər biri öz üslubunda saxtalıq və önyarğını rədd edib atmaq üçün dünya imicinə önyarğı ilə yanaşmadılarmı? Onu təhrif etmədilərmi?! Dialektika nə sağlamlıq və xəstəlik anlayışlarının qarşısında, nə də onların sevimli törəməsi ağıl və ağıldankənarlığın qarşısında əli-qolu bağlı dayanır. Hakim universal sistemin təklif etdiyi meyarların xəstə olduğunu – sözün ilkin mənasında paranoya ilə, mərəzi çölə əks etdirmə ilə qızdırmalı olduğunu – bir dəfə gördükdən sonra sağaldıcı hüceyrələrin də ancaq o sistemin meyarları nöqteyi-nəzərdən xəstə, qəribə, paranoik, hətta dəli olan şeylərdə yaşaya biləcəyini anlayır. Orta əsrlərdə olduğu kimi bu gün də krala həqiqəti deyə biləcək yeganə şəxs sarayın təlxəyidir. Dialektikaçının vəzifəsi də axmağın həqiqətinin öz məntiqini tapmasına, öz sərhədlərinə çatmasına köməkçi olmaqdır. Əks halda o həqiqət də digərlərinin sağlam dözümlülüyünün amansızca dirədiyi xəstəlik uçurumunda itib gedər.

46

Düşünməyin əxlaqı barədə – Sadəlövhlük və incə düşüncə qabiliyyəti o qədər bir-birinə qarışıb ki, birini digərinə qarşı istifadə etməyin heç bir faydası olmur. İrrasionala inananların və hər növdən intellektual maddə kolleksiyaçısının etdiyi kimi sistemsiz və təsadüfi bir məharəti göyün yeddi qatına çıxarmaq bayağılıqdır. Sadəlövlüyü müdafiə edən düşüncə özünü məhkum etmiş olur. Hiyləgərlik və xurafat olduqları yerdə qalırlar. Vasitəsizliyi – öz içində vasitəli bir şey olaraq görmək əvəzinə – vasitəli bir üslubla təsdiqləmək düşüncəni öz ziddinin bəhanəsinə, vasitəsiz yalana çevirməkdir. Belə bir təhrif “Həyat belədir” cümləsində dilə gələn şəxsi bazburutluq və qafillikdən tutmuş sosial ədalətsizliyin təbiət qanunu olaraq leqallaşdırılmasına qədər hər cür pis niyyətə xidmət edir. Ancaq buna istinad edərək əks prinsipi ucaltmaq və – mənim də vaxtiylə etdiyim kimi – fəlsəfəni incə düşüncə hökmlülüyü olaraq qəbul etmək də kafi istiqamət sayılmır. Məsələ təkcə təcrübəli və biləndər bir ağıllılıq mənasında sofistikanın bilik nöqteyi nəzərindən etibarsız vasitə olmağından ibarət deyil. Belə bir ağıllılıq, həyatın praktiki normalarına yaxınlığı və nəzəriyyəyə qarşı skeptik duruşu ilə həmişə mənfəətcil məqsədlərin ağırlığı altında əzilmiş sadəlövhlüyə çevrilə bilər. Ancaq yenə də təkcə problem bu deyil. Sofistikanı nəzəri olaraq daha başa düşülən mənasıyla götürüb onu zehin açan, texniki faktorların o biri üzünə keçən və bütünü hesaba qatan düşünmə tərzi olaraq qəbul edəndə belə səmamızı qara bulud qaplayır. Problem o üzə keçid məsələsindədir. Bu keçid, tutunmaq və baş qatmağı bilməmək, ümuminin şəxsi üzərində hakimiyyətinin belə səssizliklə təsdiqlənməsi. İdealizmin həm anlayışları hipostazlaşdıran aldadıcılığının, həm də qəddarlığının kökündə bu yatır. Şəxsi dərk etdiyi andaca onu keçiləcək bir mərhələ səviyyəsinə endirmişdir ki, bu, nəhayətində təkcə düşünmə planında reallaşanan barışıq adına ağrı və ölümlə rahatca uzlaşacaq. Labüd olana imza atmağa həmişə hazır olan burjua insafsızlığı. Bilik ancaq şəxsidə uzun müddət qalaraq onun təcridini aradan qaldıra bilər, zehin açmağın başqa yolu yoxdur. Düzdür, bu da özlüyündə ümumi ilə əlaqə deməkdir. Ancaq burada mövzu əhatələmək əlaqəsi deyil. Əksinə, tam tərsidir. Dialektik vasitəlilik daha mücərrəd olana müraciət etmək mənasına yox, konkretin öz içində həll edilməsi mənasına gəlir. Özü də, tez-tez hədsiz geniş üfüqlər içində düşünmüş olan Nitşe bunu fərqindəydi: “Şən Elm”də deyir ki, “İki yırtıcı düşüncə adamı arasında vasitə yaratmağa, vasitəçilik etməyə çalışan şəxs özü-özünü bayağılaşdırır; Onda bənzərsizi görəcək gözlər yoxdur. Hər yerdə bənzərliklər görmək, hər şeyi eyni bilmək, zəif gözlərin əlamətidir.” Düşünməyin əxlaqını nə bir nöqtədə sabitləşmiş, nə də məsafəli qalan çalışma tərzi təmsil edir. O nə kordur, nə də içi boş. Nə atomikdir, nə də iç tutarlılıqdan ibarət. Legitim insanlar arasında Hegelin fenomenologiyasına “dibsiz uçurum” şöhrəti qazandıran o iki tərəfi də iti üsul bu əxlaqı ən vasitəsiz formada və ziddiyyətinin bütün dərinliyi ilə ifadə edir. Faktorların kənar müdaxilədən müstəqil olaraq öz başlarına – saf bir hərəkətlə – danışmaqlarını tələb edərkən, həm də subyekt olaraq düşüncə kimi şüurla əlaqələrin də hər an qorunmasını tələb edən üslubdur bu. Di gəl ki, belə bir əxlaqa bağlı qalmaq indi daha çətindir. Çünki şəxsin özünü subyekt ilə obyektin eyniliyinə inandırması qeyri–mümkündür. Halbuki Hegelin müşahidə ilə şərhin zidləşən tələblərini gizlədə bilməsinə şərait yaradan bu eyniləşdirmə ehtimalıydı. Bu gün filosofdan gözlənilən şeylərin həm içində, həm də çölündə olmağıdır. Münhauzenin öz saçından tutaraq özünü bataqlıqdan çəkib çıxartması bir tərəfdən təsdiqləmə, digər tərəfdən fərziyyə seçimləriylə kifayətlənmək istməyən hər növ biliyin modelidir indi. Ancaq bu nöqtədə maaşlı filosof səsini ucaldır və bizi lazımi baxış bucağına sahib olmamaqla günahlandırır.