– Әмир Абдулла, мин туганнарым белән бу хакта киңәшеп карармын, җавабым иртәгәдән дә соңга калмас, – диде һәм кузгала ук башлады. Бу инде Болгар илчеләре белән сөйләшү бетте дигәнне аңлата иде.

Тәхет яныннан чыгып барганда, үзалдына сөйләнгәндәй, хан оныгы Хансөяр генә:

– Иртәгә дә син бу мәсьәләне хәл итмәссең, олуг кенәз, – диде.

Габдулла углан аңа әйләнеп карады, әмма бер сүз дә әйтмәде. Бу урында бу хакта сүз куерту, гомумән, кирәк нәрсә түгел иде.

* * *

Икенче көнне иртән тамгачы Асылгәрәй Габдулла угланның аягына төште.

– Углан, җибәр мине кызым янына. Мин аны табармын, танышларымнан сорашырмын. Монда мине белмәгән сәүдәгәр юктыр.

– Ярамый, ярамый, Асылгәрәй агай, ярамый. Без монда башка максат белән килдек. Кер син дә минем хәлемә.

– Гәүһәр бердәнбер кызым иде, Габдулла углан, бердәнбер. Дүрт угланым ханда хезмәттә, әйе, кечкенәсе дә сарай хәрби мәктәбендә укый. Дүртесе дә хан кадерен саклыйлар.

– Сабыр ит, Асылгәрәй агай, сабыр ит. Миңа калса, кенәз безнең белән килешер. Әлбәттә, шул ук Святославны тыңламаса. Шигем бар, юньле киңәш бирмәде ул аңа. Бернәрсәне аңласын иде: Ходай кушып, олуг кенәз, Болгарны монголлар яуласа, бездә генә туктап калмаслар алар, урысларны да чарасыз итәрләр. Монголлар яулаган халыклардан гаскәр җыялар, Болгардагы урысларга үчле халык бире таба кузгалыр, һич булмас димә.

– Габдулла углан, – диде Асылгәрәй һәм як-ягына карап алды. – Бәлкем, безгә болар белән түгел, монголлар белән берләшергәдер, берләшергә дә урысларга ябырылырга. Чөнки урыс гомер-гомергә безнең кала-авылларыбызны яндырды, хатын-кызларыбызны әсир итте, инсаннарыбызны кылычтан уздырды. Юк безгә тату яшәү бу халык белән, Габдулла углан, Аллаһы Тәгалә үзе кушмаган.

– Нигә алай дисең, Асылгәрәй агай? Урыслар белән дустанә-тату сәүдә иткән елларыбыз да күп булды ич.

– Булды, булды, инкяр итмим. Тик шулай дими дә булмый, Габдулла углан. Чөнки телебез, динебез башкадыр. Икебез ике ярда торып сөйләшәбез без бу халык белән. Ни, кем, әмир Габдулла, миңа таныш сәүдәгәрем килеп әйтте, кызым Гәүһәр әнә шул шыксыз Святославта кияүдә икән, аты Евдокия, ди. Баланы һичбер кая чыгармый икән. Ә минем ул баланы үз күзем белән күрәсем килә, Габдулла углан. Ата ич мин аңа, бердәнбер кызым иде!.. Чарасыз мин, углан, чарасыз. Ничекләр Бибиҗамалга шул хакта кайтып әйтмәк кирәк, кире җибәрер ул мине, һич булмас димә, Габдулла углан.

– Бирешмә әле алай, Асылгәрәй агай, бирешмә. Нишләмәк кирәк, язмыштан узмыш юк, диләр, әнә минем әни дә Болгарда гомерен уздыра бит әле. Түз, сабыр ит, Асылгәрәй агай. Миңа калса, синең аңа күренмәвең яхшырак та булыр әле. Йөрәге ярылуы бар, исән балаңны күмеп кайтып китәрсең.

– Һе, – диде Асылгәрәй, нигәдер уйга калып. – Һе, алай дисеңме, күрер дә йөрәге ярылыр дисеңме?.. Аллаһы язмасын, лә хәүлә вә лә куәтә, сөбханалла, диген, углан. Кяфер киявем өенә керәм буламы, ул, намазлыгыма утыруга, муеныма элмәк ташлар. Урыс булганчы юлдашың, иблис булсын сер башың, диләр бит…

– Иртәгә барысы да хәл ителер, Асылгәрәй агай. Бик кызың күрәсең килсә, бу хакта олуг кенәзгә әйтермен, абасы булса да, энесе олуг кенәз ич, әмерен үтәми калмас.

– И-и углан, нәсара диненә табынган кешегә ышанып буламы? Зөммәрә^[9] кыш көнендә, мәҗүсиләргә хас булганча, бәкегә кереп иман иткән халыкка ничек ышанмак кирәк? Гәрчә Аллаһыбыз пәйгамбәре Гайсә сурәтенә сыгынган халык кем була соң инде ул? Иблис кенә шулай кыланса кыланыр. Табигать галәменә, җиһан киңлегенә иңмичә, Хак Тәгалә Рәсүлебез дә Хак Тәгаләне таба алмый интеккән. Рәсүлуллаһ галәйһис-сәлам иманыннан йөз чөергән баланың күзенә ничек күренмәк кирәк? Нинди күзем вә йөзем белән багармын мин аңа. Ул бала мине гаепләр, нигә түткәйләргә Ашлыга илттең, илтмәгән булсаң, бу көнгә дә калмаган булыр идем дип, күз яше түгәр. Гәрчә ул балакай Хак Тәгаләгә мохтаҗ булса да, хаклык синдә кебек, Габдулла углан. Кылган хәлдә дә, чарасыз вә ихтыярсызлыктан кылсам кылырмын бу адымым. Әйтмә олуг кенәзгә гозерем, углан.

– Аллаһы Тәгалә барысын да күреп, күзәтеп тора, Асылгәрәй агай.

– Мин чарасыз, углан, чарасыз. Нәләт аларга, нәләт балаларны, ирексезләп, ата-аналарыннан аерган кяферләргә.

– Асылгәрәй агай, кыз бала кош белән тиң ләбаса ул. Канат үстеме, оясын ташлый да очып китә. Хәер, халыкта, кош кайтыр, кыз кайтмас, диләр ич.

– Раббыбыз нигезе – әдәп вә әхлактыр, углан. Авырсу күңелемне борчулардан арындыру, бәгыремне сызлатмас өчен, ни кылырга тиеш соң мин, углан?!

– Адәм баласы башыннан узган хәлләрнең үз язмышы, үз дәвере, үз чагылышы бар, Асылгәрәй агай. Сабыр ит, түз. Без бүген илчелек вазифасын үтибез. Инде бик теләсәң, түзәр әмәлләрең калмаса, олуг кенәз аягына төшсәм төшәрмен – кызыңны барып күрерсең. Ышан.

– Кыз баланың малае бар ич инде. Ни чара кылыйм?..

– Аллаһы Тәгалә хәзрәтеннән рәсүлләргә булган вәхи һәм дә илһамның рәвешләрен тикшерү без бәндәләр эше түгел, Асылгәрәй агай. Ахирәт көнендә, иншалла, барысы да ачыкланыр, һәркем үз җәзасын алыр. Шул исәптән кабих Святослав та. Пәйгамбәребез Мөхәммәд рәсүлләрнең соңгысы, иң ахырысы вә иң хөрмәтлесе, аннан соң ошбу дөньяга пәйгамбәр килмәс, моның асыл мәсләге Коръән-Кәримдә ачык әйтелгән. Хагын вә нахагын Аллаһы Тәгалә үзе хәл итәр. Сабыр ит, Асылгәрәй агай.

Габдулла углан соңгы елларда кятип Хафиздан һәм шәех Кол Галидән сабак алды. Ул гамәли хәлләргә генә түгел, инсанга вә тереклеккә йөз тоткан һәммә җан иясенә тәэсир итәрдәй кеше иде. Килеште Асылгәрәй Габдулла углан белән, әмма соңгы сүзен әйтми дә калдыра алмады.

– Йөзе кара булсын ул кяфернең, ачы күз яшем кан юлына кереп йөрәген богауласын. Каһәр аңа, каһәр, нәҗескә!

Түр яктан хан оныгы Хансөяр чыкты. Киенгән, кулында таяк.

– Хансөяр, син кая болай? – дип сорады Габдулла углан.

– Сабырым төкәнде, ни көтәбез, нигә дәшмиләр? Икенең берсен әйтсеннәр иде дә…

– Килерләр, әйтерләр. Утыр менә Асылгәрәй агай янына, сиңа да бераз зарлансын. Тик икегезне дә кисәтеп куям: бер генә ялгыш адым ясасагыз да, бер ханга гына түгел, иман-анабызга да хыянәт иткән булырбыз.

– Байтимер, кымыз китер әле, – диде хан оныгы Хансөяр, Асылгәрәй агай янына утыра-утыра. – Тамак кибеп тора.

Шулвакытта илчеләр янына кенәз тиуны килде. Барысы да дәррәү аягүрә бастылар.

– Хуш, тиун, ни әйтерсең? – диде аңа Габдулла углан.

– Олуг кенәз дәшә.

Барысы да куптылар, җыена башладылар.

– Юк-юк, сезнең үзегезне генә, Габдулла углан.

– Яхшы, мин хәзер чыгармын. – Габдулла углан хан оныгы белән тамгачы Асылгәрәйгә карады. – Мин озак булмам…

Хан оныгы Хансөяр тамгачы Асылгәрәй янына килеп утырды һәм тамгачыга, кәсәгә салып, кымыз куйды.

– Әллә ничек, уңайсыз бу урыс өстәле артында утыруы, хан оныгы Хансөяр. Кайчандыр утка, суга, сыннарга, сихерче шаманнарга табынган халык арасында утырган кебек хис итәм үземне. Ошбу нәҗесләр дөньясына изге гамәл кылу өчен килгән идек тә, хан оныгы, ахыры коры кул белән кайтып китәрбез. Газиз мөселман кардәшләребез, иншалла, хәлебезгә керерләр. Әлхәмдү-лилләһи рабил галәмин вәс-саләтү вәс-саләмү галә расүлиһи Мөхәммәдин вә галә алиһи вә әсхабиһи әҗмәгыйн, вә галә мән тәбигаһим би-ихсанин илә йәүмид-дин диясе генә калды, хан оныгы.

– Эч әле шуны, Асылгәрәй агай. Мин сине ишетеп тордым. Углан хаклы, сабыр итик. Мин ул Святославның барыбер башына җитәрмен. Сеңлем Энҗебикә өчен, синең кызың өчен үч алырмын. Минем моны кылырга хакым бар.

– Алай, – диде Асылгәрәй, пошаманга калып. – Ни әйтергә белми утырам бит әле, хан оныгы. Иллә сиңа Хак Тәгаләне сөйләми булмастыр. Мин бит Энҗебикәнең фаҗигасен үз күзем белән күрдем, хан оныгы. Әйе, әйе, акаеп карама. Булды андый хәл. Энҗебикәнең мәетен сул як ярга алып чыгучы да мин. Булды андый хәл. Күрдем. Ходай андый хәлне яңадан күрсәтмәсен. Хак Тәгалә шулдыр, хан оныгы: кенәз Святослав Энҗебикәне үтермәде. Моны аның җансакчысы кылды, атын Митрәй сәүдәгәрдән сорап белдем – Егорка икән. Күрсәм таныр идем.

Хан оныгы Хансөяр тамгачыга якынрак килде, иңенә кулын куйды, туры күзенә бакты.

– Гөнаһсыз кешегә кул күтәрергә өндәргә исәбеңме, Асылгәрәй агай?! Мин, кенәз Святославтан үч алам дип, бөтен гаскәриләрем алдында ант эчтем, Коръән тотып ант иттем! Син бит миңа Энҗебикәне кенәз Святослав мәсхәрәләде дип сөйләгән идең!..

– Гаеп миндә, хан оныгы Хансөяр, менә ипи тотып ант итәм, Святослав Энҗебикә үлемендә гаепле түгел.

– Кем Ашлыны яндырды, кем Җаббар туганыемны кылычтан уздырды?.. Шул ук Егоркамы?! Асылгәрәй агай, сиңа хөрмәтем зур, иллә син бүген минем авырткан җиремә тидең. Хәсрәт белән йөрәкне озак богаулап тотып булмый. Сөйлә: нәрсә әйтергә исәбең… Ә син аның кая торганын беләсеңме?

– Кемнең, хан оныгы Хансөяр?

– Егорканың. Менә нәрсә, хәзер син торасың да минем белән шул кеше янына барасың.

– Бәрәкалла, хан оныгы! Каян белим мин аның кайда торганын, бер табынга утырып чәй эчкән кешем түгел дигәндәй.

– Ә теге таныш сәүдәгәрең, Митрәй дидеңме әле?

– Аның йортын беләм, аңа илтермен, – дия-дия, Асылгәрәй кузгала ук башлады. – Тик бит безне беренче урамда ук туктатырлар. Әллә бераз сабыр итикме, хан оныгы?.. Габдулла углан беркая да бармаска әйткән иде түгелме?..

Хан оныгы җансакчысын чакырды. Егет ишектә күренүгә:

– Миңа теге каладан алган тиун киемнәрен китер әле, – диде ул аңа һәм, Асылгәрәйнең йөзенә якын ук килеп. – Алып бар мине таныш сәүдәгәреңә. Калганы – минем эш.

– Сөбханалла, хан оныгы, рәхим ит.

Хан оныгы Хансөяр тиз генә, эчке якка үтеп, киемнәрен алыштырып чыкты. Кием тиунныкы булса да, йөз-кыяфәт мөселманныкы чыкты. Асылгәрәй каушый калды, як-ягына каранды, әйтерсең лә аны кем дә булса коткара һәм туктата ала иде.

– Киттек, Асылгәрәй агай!

– Киттек, хан оныгы Хансөяр, язмыштан узмыш юктыр, Аллага тапшырыйк, булмаса.

Владимир каласы зур түгел, әмма урамнары шактый киң, өйләре дә бер-берсеннән нык кына ерак тора. Ихата кебек нәрсәләре юк, кайсында җил капка, кайсында сырлап-нәкышләп ясаган түбәле такта капка. Ике катлы өйләр дә күренгәли, тыкрыклары тар, көянтәле хатыннар гына чыгарлык. Алтын капканы уздылар, сулга борылдылар. Тар тыкрыктан узып, икенче урамга чыктылар. Берара үтүгә, алда ике катлы, башкалардан аерылып торган өй күренде.

– Әнә шул өйдә тора Митрәй дус. Килгән идем үзенә бер тапкыр, йомыш төште дә. Болай үзе ипле кеше, мәгәр урыс.

– Урысның да төрлесе бар, Асылгәрәй агай.

– Анысы хак, хан оныгы. Безнең мөселманнар арасында да ташка үлчим холыклы кешеләр бар. Юл – ташсыз, кеше гөнаһсыз булмас, ди.

– Эте бармы?

– Күренмәгән иде. Килгән җайга да биш еллап узды инде. Тукта әле, хан оныгы. Бик куалама. Әллә нигә йөрәк лепер-лепер килә башлады. Әйдәле, әнә теге тактага утырып хәл алыйк бераз.

– Синең, Асылгәрәй агай, бер-бер хәйләң юктыр бит?

– Аллам сакласын, хан оныгы. Әйтәм бит йөрәгем селкенә. Үтәр ул, аз гына хәл алыйк та…

Капка каршына куелган тактага килеп утырдылар. Хан оныгы Хансөяр каршы яктагы өйләрне күзәтә башлады, Асылгәрәй исә хатирә эченә кереп чумды. Ничек булды соң әле теге вакытта? Гәүһәрне түткәйләренә утырмага илтеп куйды, атна үтмәде, таныш сәүдәгәре: «Кордаш, сезнең Ашлыга теге явыз Святослав яу чапмакчы», – диде. Шулай диюгә, Асылгәрәйнең йөрәге гүя аяк астына төшеп китте. Шул көнне үк Ашлыга чапты. Җайдак атлар алган иде, икесен дә яндыра язды. Бакты да Ашлы ягына, йөрәге сулык-сулык итеп куйды. Ашлы яна иде. Атларын тышаулап җибәрде дә яр буена йөгереп төште. Ходайның хикмәте, кемдер талга бәйләп сал калдырган иде. Утырды, бауны чиште, ишкәк урынына озын таяк алды. Көч-хәл белән шактый агып китеп булса да, Иделнең уң як ярына килеп орынды. Салны зур бер ташка бәйләде дә, йөгереп, яр өстенә менде. Ашлы яна, бала-чага, хатын-кыз кычкыра, ир-атлар юк, урыслар тарафыннан үтерелеп беткәннәр. Урыс җайдаклары әле бер хатын артыннан, әле икенче хатын артыннан ат белән чаба җитәләр, тоталар чәчләреннән урап, иярләренә салалар. Асылгәрәй билендәге хәнҗәрен капшап карады, әйтерсең лә ул хәнҗәр белән сөңге һәм кылыч белән коралланган ат өстендәге урысларга каршы тора алачак иде. Куаклар оялаган тирән булмаган чокыр буйлап кала эченәрәк үтте. Куаклар арасына посып күзәтә башлады. Шунда ул үзенә таба йөгерүче Энҗебикәне күрде. Кызны ат менгән берәү куып килә иде. Энҗебикә нәкъ ул яшеренгән куакларга таба йөгерә. Асылгәрәй аңа хәнҗәрен ташлады, кыз хәнҗәрне күрде дә йөгергән җайдан күтәреп алды һәм батыраеп китте бугай, туктады, куучы урыска таба борылды. Энҗебикә, кальгадан чыкканда, арыкка төшкән булса кирәк, күлмәге тәненә сыланып тора, зифа сыны, сылу гәүдәсе су буенда үскән камышны хәтерләтеп чайкала. Асылгәрәй аның йөзен күрмәде, ә менә кызга таба атын атлатып килгән урыс сугышчысын мәңге онытмастай итеп күрде. Җирән сакаллы, чак кына бөкрерәк борынлы, күзләре яшел сыман, кулында камчы. Кылычы кынысында, бил путасында сөяк саплы хәнҗәре. Калканы юк, ук-җәясе дә күренми. Асылгәрәй шунда беренче тапкыр ук-җәя алмавына үлепләр үкенү тойды. Ат менгән, күкрәге аңа карап тора. Урыс, көлә-елмая, Энҗебикәгә якынлашты. Асылгәрәй хәтта аның кайбер сүзләрен дә ишетте. Качма, качма, җүләр, диде бугай.

Шунда һич көтмәгәндә, инде урыска ике-өч адым калгач, Асылгәрәй куак артыннан сикереп чыгыйм дигәндә генә (ни кыласын ул әле белми иде), Энҗебикә башта алга таба иелде, аннары чалкан төште. Кызның күкрәгенә Асылгәрәй ташлаган хәнҗәр кадалган иде. Урыс моны күреп атыннан төште, кыз янына килде һәм салкын канлылык белән Энҗебикәнең хәситәсен тартып өзде, аннары кызның күкрәгеннән хәнҗәрне суырып алды да тәңкәләр тезгән ике толымын кисте һәм барысын да, хәтта канлы хәнҗәрне дә ат ияренә таккан капчыгына салды. Асылгәрәй яшелле-зәңгәрле тавыш белән кычкырып җибәрде, урыс сискәнеп китте, бер мәлгә һични аңламый тирә-ягына карады, ахыр атына атланды да чаптырып китеп барды. Шунда гына белде Асылгәрәй: аның тамагы чатнаган икән, тавышы бөтенләй чыкмаган. Асылгәрәй һични белештерми куаклар арасыннан чыкты, йөгереп, Энҗебикә янына килде. Кызны күтәреп алды да ярга таба китте. Энҗебикәнең тәне җылы иде әле. Яр буена җиткәч, ул аны салга салды һәм, ашыга-ашыга, икенче якка таба ишә башлады.

Кемдер аны күрде, артыннан уклар сибелде, әмма Ходай саклады, ул исән-сау ярга җитте. Энҗебикәне күтәреп алды да яр өстенә менде, атларын табып, тышауларын чишеп, ни кылырга белми туктап калды. Ул бите белән Энҗебикәнең йөзенә якынайды, әмма җан тәслим кылган иде инде гүзәл кыз. Ул аның күзләрен йомдырды һәм күз яше белән елап җибәрде. Елый-елый, Энҗебикәнең мәетен чүпрәккә төрде, өстән чыпта урады һәм җайдак атына салды. Аннары атына атланды да әкрен генә кузгалды. Тик ерак та китмәде, аңа Җик Мәргән азамат егетләре каршы булды. Аларга эшнең асылын аңлатып бирә алмады Асылгәрәй, аның бөтенләй тавышы чыкмады, аны аңламадылар. Әмма мәетне сүтеп карадылар да аһ иттеләр— хан кызы Назлыгөлнең гүзәл кызы Энҗебикә иде. Ошбу гүзәл кызга нинди генә асыл егетләр башкода җибәрмәделәр, кыз кияүгә чыкмады, насыйбын тапмаган иде әле. Кыз Ашлы каласының баһадирына гашыйк дигән гайбәт чыкты, әмма моңа берәү дә ышанмады. Энҗебикә хансарай мәдрәсәсендә укый иде, җәй көне ял итүе иде.

Ул арада баһадир Җик Мәргән килеп җитте. Җик Мәргән, атыннан төшеп, мәет янына килде, Асылгәрәйгә бакты, әмма теге кул ишарәләре белән генә аңа нидер аңлата алды. Җик Мәргән башын күтәрде:

– Атларга, туры Иделгә! – дип кычкырды.

Асылгәрәй белән калган унбаш Энҗебикәнең мәетен арбага салдылар һәм Казан каласына алып киттеләр. Әле булса күз алдында Асылгәрәйнең: Энҗебикәнең киселгән толымнарын күрделәр дә азамат егетләр өннәре китеп сүзсез калдылар. Әаттан төшкән Җик Мәргән хәтта кызның күкрәк ярасына кагылды, киселгән толымын тотып карады.

Соңыннан аңа җиткерделәр, Иделне ат койрыгына тагылып бер тапкыр гына кичмәгән Җик Мәргән егетләре елганы кичәләр. Ләкин Ашлы каласыннан көл генә калган була инде. Мәһабәт мәчет манаралары, күп санлы арыклары, гөлбакчалары белән дан тоткан кала пыскып янып бетеп бара. Азамат егетләр анда-санда йә базда, йә чокыр-чакырларда качып вә посып калган хатын-кызларны, бала-чагаларны гына табалар. Аларны мең бәла белән Казанга алып кайталар. Җик Мәргән исә баскынчыларны Сүрә елгасына чаклы куа, хәтта берничә хатын-кызныазат итә. Ләкин алар арасында Асылгәрәйнең Гәүһәре булмый.

Хан оныгы Хансөяргә Асылгәрәй әнә шул хакта сөйләп бирде. Хан оныгы аңа бер сүз дә әйтмәде, бик озак дәшми утырды, шуннан соң гына:

– Әйт әле, Асылгәрәй агай, нигә син кызың язмышы хакында миңа бер сүз дә әйтмәдең? – диде.

– Курыктым, хан оныгы, курыктым. Урыс, кабих, нәҗес, ләкин бит ул – минем балам кияве. Җитмәсә, малае бар, ди.

– Ничә ел үтте ул хәлгә?

– Ничә ел дип, кем, хан оныгы Хансөяр, шактый инде.

– Шулай булгач, синең кызың әллә кайчан малай үстерә инде, ә син көмән дә көмән.

– Хак, үстерә, диде Митрәй дә.

– Димәк, миңа Святослав җансакчысы Егорканы табарга кирәк, Асылгәрәй агай.

– Кирәк, кирәк, хан оныгы.

– Кузгалдык.

– Мөселман халкы да яу чапты, ләкин беркайчан да хатын-кызның толымын кисмәде, хан оныгы, – дия-дия титаклады Хансөяр артыннан Асылгәрәй. – Мин сиңа, хан оныгы, хәлнең асылын сөйләдем, калганы – синең эш. Тик, хан оныгы, Габдулла углан әйткәнне онытма. Без монда бөтенләй башка йомыш белән. Без илчеләр. Чит илгә килеп, илче башыбыз белән кан койсак, безне Илһам хан гына түгел, халык та кичермәс, хан оныгы.

– Син аны миңа күрсәт кенә. Мин аның, һичьюгы, йөзенә багып калыйм. Кенәз Святославның йөзен күрдем, минаны мәңге-мәңге онытмам, Иблис төсенә керсә дә. Курыкма, Асылгәрәй агай, мин аңа яманлык кылмам. Ләкин биргән антымнан ваз кичмәм. Без аның белән орыш кырында булса да очрашырбыз, Ходай безне үзе очраштырыр. Ә бүген минем ул явызны күрәсем килә – Егорканы. Синең кешеләрең Владимирда булган кебек, минем дә монда кешеләрем бар, Асылгәрәй агай.

– Анысы нәрсә, күрсәтермен мин сиңа аны, мин ул кара йөрәкнең йөзен гомер онытасым юк.

– Баскынчылар китергән кайгы-хәсрәт онытырлык кына булмый, Асылгәрәй агай. Урысның бу явызлыгы, мең еллар үткәч булса да, һичьюгы, оныкларында чагылыш табар әле. Явызлык кылгансың икән, ул каннан канга, буыннан-буынга күчә.

– Раббыбыз, гафил вә наданны вакытында кичерә бел, дигән түгелме соң, хан оныгы? Кичер син аны. Аллаһы каһәре төшсен. Ә Аллаһы каһәре адәм каһәре генә түгел, мең тапкыр яманрак.

– Гафилне, надан-томананы кичерергә була, әмма баскынчыны – юк. Гафу ит, кичерә алмыйм. Булмас ул, Асылгәрәй агай. Яхшылык онытылыр, яманлык онытылмас, дигәннәр. Синең киявең Святослав та кыз ризалыгын алып өйләнмәгәндер. Аңа да, хөсет җанга, Аллаһы каргышы төшәр.

– Төшәр анысы, төшәр. Барып битенә төкерәсе иде дә бит, мөселманлык чабудан тота.

Ниһаять, капкага килеп төртелделәр. Асылгәрәй кыяр-кыймас кына капканы шакыды.

– Һай, кем бар анда? Капка ачык!

Ачтылар, ишегалдына керделәр. Болдырда басып торган Митрәй тәгаен каушый калды. Аннары исенә килде бугай, йөгереп төште, Асылгәрәйгә куш кулын сузды.

– Сөбханалла, Гәрәй, күземә күренә дип торам. Бу кем?

– Хан оныгы Хансөяр.

– Саумы, туган. Әйдәгез, узыгыз. Гәрәй үзе кунак итә белә ул. Әйдә, үтегез, узыгыз. Рәхим итегез. Старуха! – дип кычкырды сәүдәгәр Митрәй. – Марфа, кабул ит, встречай, кунаклар к нам.

Бусагада ике адәм сыярлык киң итәкле күлмәк кигән шактый мөлаем йөзле апай пәйда булды. Башындагы яулыгына вак кына күкебаш чәчкәләре төшкән. Чөенке борынлы, тулы йөзле.

– Проходите, люди добрые! – диде ул һәм бил бөгеп алды да үзе алдан китте. – Наталья, доченька, прибери кружева, гости к нам из Булгарии.

Хан оныгы Хансөяр түр якта нидер бәйләп утырган кызны күрде, аксыл толымнары калку күкрәгенә төшкән, зәңгәрсу җиңнәре бөреп китергән, бит очлары алсу-алсу, әйтерсең лә хәзер генә суыктан кергән, күзләре тып-тын күл сыман – зәңгәр-зәңгәр, хәтта куе зәңгәр. Кыз, күзләрен тутырып, хан оныгына карады һәм болай да алсу битләренә гүя ут капты. Тиун киеменнән, олуг кенәз кешесе, әллә яучы инде дигән уй узды бугай кыз күңеленнән. Һәм ул, чынлап та, шулай булгандыр, Наталья атлы кыз бүген киявен көтә иде.

– Маманя, маманя, я уйду, – диде кыз һәм янә хан оныгы ягына сирпелеп алды, хәтта сизелер-сизелмәс кенә елмайды кебек.

– Не уходи, доченька, – диде аңа Асылгәрәй. – Мы с твоим отцом старые друзья. Они с матерью у нас были, погостили, атебя не взяли. У меня четверо парней, один другого лучше.

– Ладно, не уходи, доченька, – диде әтисе.

– Хорошо, тятя, я остаюсь, – диде кыз һәм тагын хан оныгы ягына сирпелеп алды.

Хуҗа кеше Асылгәрәйне каршына утыртты, хан оныгы кыз янынарак күчте, тегенең челтәр бәйләвен карап тора башлады.

– Сүлә, Гәрәй. Нәрсә китерде сине Владимирга? Тамгачы бер дә юкка йөрмәс.

Ул арада Марфа апа өстәлгә ипи-суган китерде, кружкалар белән куас куйды.

– Эчеп утырыгыз, кордашлар. Йә, сүлә, Гәрәй. Ни алырга килдең?.. Коралмы, товармы?

– Тегесе дә, монысы да түгел, Митрәй дус. Илче сурәтендә мин Владимирда. Олуг кенәзгә йомыш төште. Кенәз Святославны беләсеңме син, Митрәй дус?

– Аны да белмәгәч, Гәрәй. Ул кенәзне Владимирда белмәгән кеше юктыр.

– Үзең әйттең ич, аңарда минем кызым.

– Хак, әйттем, хәзер малайка үстерә инде. Ха! – диде Митрәй, тезенә сугып. – Без ул кенәз белән бит чыбык очы булса да кардәшләр. Ерак, бик ерак, әллә кая шунда, барыбер кардәш. Димәк, без кодалар булып чыгабыз. Ну, Гәрәй, андый кардәшең булганчы, булмаганы мең артык. Явыз кеше, үчле, кансыз. Сорама, Гәрәй, бармам мин аңа, аягым тартмый. Ышан.

– Миңа ул кирәкми, Митрәй. Миңа аның җансакчысы Егорка кирәк.

– Егорка?! – дип, хәтта торып басты Митрәй. – Сиңа Егорка кирәк!.. Дык, бит ул минем Натальяның кулын сорады, холуй беспутный. Ул, Гәрәй, кенәздән дә яман. Хуже собаки, не только лает, но и кусает. Беләсең, ул минем ярдәмчемне кылычтан уздырды. Кеше түгел, шайтан, – дип, бер сүз белән Егоркага бәһа бирде Митрәй сәүдәгәр.

– Аны каян күрергә була?

– Ә ул миңа килә бүген. Аны көтә идем, сез килеп кердегез. Марфа, Марфа, ты чего моих гостей одним квасом постишь. Неси чего-нибудь позлее.

Өстәлгә бер кувшин көмешкә, төче-мөчеләр, билле перәнникләр, тутлаган ит, пешкән балык килде.

– Ашап утырыгыз, кунаклар. Әчесен дә тот, Гәрәй. Ату үзең бик тә яман кыстый беләсең. Ничек соң әле анда Бибиҗамалың, малайларың?.. Икесен, өйләндереп, башка чыгарган идең инде, беләм, болары соң? Калган икесе, дим?..

– Бәхтияры – хан җансакчысы, сарай мәктәбен бетерде. Тегесе дә җитеп килә инде, борынына ис керә башлаган, кичке уеннарга чыга.

Сәүдәгәр Митрәй өстәлгә түше белән ята төште.

– Гәрәй, ярдәм ит Митрәйгә. Бәйләнде бит кызга теге мөртәт. Көнаралаш монда. Наталья елый, яратмыйм, ди. Ни, алып кит утырмага кызны. Бераз сүрелгәч алып кайтырмын. Җанга тиде тәмам, түзәр әмәлем калмады. Юкса баш югалачак Митрәйнең, йә мин аны бәреп үтерәм, йә ул мине. Әйдә, эч әле, хәтереңдәме, мунча кереп кайткач, сездә утырган идек, Марфа әле булса сагынып сөйли, өйрәт әле миңа да сезнең телне, ди.

Сәүдәгәр Митрәй эчеп куйды, мыегын әле бер якка, әле икенче якка сыпырып җибәрде, тамак кырды.

– Зәһәр, шайтан. Тот әйдә, Гәрәй, ятсынып торма.

– Миңа ярамас, кордаш. Куй син аны, куй, үз җаем белән карармын.

– Ярый, эчмә, килүеңә рәхмәт. Сагындым үзеңне. Карале, Гәрәй, әйдә, Натальяны синең Бәхтиярыңа бирәбез. Яши бит әле ханыгыз безнең Мария белән, яши. Итәк тутырып бала үстермәсәләр дә, ике малай тапты. Бәхтиярың ошады миңа, Гәрәй. Шәп малайлар үстергәнсең. Миңа менә Ходай бирмәде. Хәерле булсын. Булганының бәхете булсын. Беләсеңме, кайткач Бәхтиярың турында Натальяга сөйләдем. Кыздырдым тегене, тятя, минем ул егетне күрәсем килә, ди.

– Биреп җибәрергә теләвеңне чын дип кабул итимме, Митрәй, әллә, булмаса, җан тынычландыру өчен генә сөйләвеңме?

– Билләһи, билләһи, Гәрәй. Алып кит. Әйтәм бит, тәмам җанга тиде теге мөртәт. Карале, Гәрәй, кем бу тиун киемендә? Чынлап та, хан оныгымы?

– Хан оныгы, хан оныгы, Митрәй. Сәлим хан турында ишеткәнең бар идеме?

– Атам сөйләр иде. Көчле вә гайрәтле хан була. Бу хан оныгын әйтәм, тиун киеменнән, ә үзе хан оныгы?

– Танымасыннар дип киенде ул, халыкның да төрлесе бар бит, Митрәй. Бар урыс та синең кебек булса икән ул.

– Анысы хак, Гәрәй. Тик син ашап утыр әле. Хан оныгын да кыста. Шаккатмалы хәл, Гәрәй, Сәлим хан оныгы Митрәйдә кунакта. Их, яшьрәк чагымда килмәдегез…

– Нигә, Митрәй дус?

– Натальямны биргән булыр идем үзенә. Хәзер әнә бер Хода белә кемгә насыйп булырын. Бөтен байлыгым аңа каласы бит, бөтен байлыгым. Миңа калса, Гәрәй, теге холуй минем байлыгым аркасында Натальяга өйләнергә йөри. Бер дә бүтән түгел. Холуй да холуй инде үзе, кенәз Святославның күләгәсе дияргә була. Их, Гәрәй дус, нинди көнгә калдык. Әнә холуйга баш иеп тор инде. Ә Наталья, тятя, аңа кияүгә бирсәң, үз-үземә кул салам, ди. Анасы, язмышы шуннандыр кызыбызның, дип елый. Аңарга карап мин елыйм, бәгърем парә-парә килә. Атамы мин? Ата! Ә менә һични кыла алмыйм. Мин болай уйлыйм: сезне миңа Ходай үзе җибәргән, Гәрәй. Билләһи, билләһи. Мин риза булмагач, Егорка мөртәт Святославка зарланган. Теге: «Бирер, бирми хәле юк», – дигән. Имеш, үзем башкода булып барырмын дип, тегене кинәндергән. Худо, худо миңа, Гәрәй. Сез кайчан китәсез соң?

– Йә бүген, йә иртәгә таң белән. Чынлап торып кызың биреп җибәрергә телисең икән, кәрвансарайга китер.

Митрәй сәүдәгәр башын күтәрде, як-ягына каранды, чукынып алды һәм тагын Асылгәрәйгә таба иелде.

– Билләһи алып кит, Гәрәй. Бүген үк кәрвансарайга китерермен, тик анасына әйтмә. Ә кыз белән мин үзем сөйләшермен.

– Җибәрергә булсаң сузма, безнең бүген үк китүебез бар.

– Гәрәй, Гәрәй дус, мин аны малай итеп киендерәм, Болгар малае итеп, шайтан үзе дә танымас.

Митрәй сәүдәгәр тураеп утырды, кулын кулга ышкыды, кыз ягына күз ташлап алды һәм Асылгәрәй каршындагы кружканы күтәреп эчеп куйды.

– Без кузгалдык, Митрәй дус.

– Марфа, Марфа, гости уходят. Гостинцы готовь.

Асылгәрәй кыз янына күчеп утырган хан оныгы Хансөяргә күз төшереп алды. Хан оныгы белгән кадәр Наталья белән сөйләшергә маташа, кыз да болгар телендә берничә сүз белә икән, тота да шул сүзләрне кабатлый. Аннары икәүләп көлешеп алалар.

Яшьләргә Митрәй дә игътибар итте, ул да аларга бертын сокланып карап торды. Кызы аңа шулкадәр мөлаем һәм гүзәл булып күренде ки, әйтерсең лә кызның йөзеннән кояш нурлары балкый иде. Митрәй башын як-якка чайкап алды. Юк, тагын бер тапкыр юк, бирә алмый ул ошбу гүзәл кызын ерткычка. Көн күрсәтмәс ул аңа, зәгъфран чәчкәседәй саргайтыр. Биреп җибәрәм кызны Гәрәйгә. Соңыннан күз күрер, ярты елга бер йөреп торам, ешрак йөри башлармын. Болгар ерак түгел. Егоркага, суга баткандыр, сине яратмый иде, дияр. Башына җиттең баланың, дип тиргәр.

Кунакларны озаткач, ата кеше чигеп утырган кызы янәшәсенә килеп утырды.

– Кызым, күз нурым, чигүең куеп тор әле. Тыңла әле атаңны.

– Мин сине тыңлыйм, тятя.

– Кызым, син беләсең, Егорка тәмам җанга тиде. Тәмам борылыр урын калдырмады. Инде нишлик?

– Мин аңа кияүгә чыкмыйм, тятя, суга батып үләм. Мин аңардан куркам, тятя. Куркам!

– Шулайдыр, шулайдыр, кызым. Тик бит анаң килешергә куша, язмыш, имеш. Кияүгә чыккач, тора башлагач яратыр әле дигән була.

– Нигә соң үзе яратмаган кешесенә чыкмаган, сине сайлаган.

– Хак, аны да бер хакимгә бирергә иткәннәр, аяк терәп каршы торган. Оныткан, күрәсең, үз хәлен… Шуның өчен мин сине, кызым, Гәрәй дуска биреп җибәрергә булдым. Бер сүз белән – качырам мин сине. Тиздән үзем дә юлга чыгармын. Әсин Гәрәйләрдә торырсың. Хатыны анаң кебек йомшак табигатьле, кыз баланы ярата.

– Тятя!

Натальяның зәңгәр күзләре түгәрәкләнде, аннары ул атасының күкрәгенә капланды. Ярата иде ул атасын һәм аңа ышана иде. Атасы аңа Болгар базары турында, андагы мунчалар, фән йортлары, мәчетләр, мәдрәсәләр, бердәнбер чиркәү турында бер тапкыр гына сөйләмәгән иде. Ул илнең елгаларыннан сөт ага, ярларында кесәл җитешә, дияр иде. Атасы Болгар базарыннан аңа болгари читек алып кайтты, шундый ошады, шундый яратып киде читекне Наталья, баскан саен шыгыр-шыгыр итеп, йөргән саен йөрисе килеп торыр иде.

– Без хәзер синең белән кибеткә чыгып китәбез, кызым. Калганын кибеттә сөйләшербез.

6

Хан оныгы Хансөяр Асылгәрәйнең аны, ашыктыра-ашыктыра, сәүдәгәр өеннән алып чыгып китүен аңламады. Алай да сорашып тормады, каршы да килмәде. Сәүдәгәр белән тамгачы арасында ниндидер сөйләшү булды, шуңа ашыгуыдыр дип уйлады. Әмма кәрвансарайга җитәрәк хан оныгы Хансөяр адымын тыя төште һәм Асылгәрәйнең җилкәсенә кулын салды.

– Ни булды, Асылгәрәй агай, нигә ут капкан кебек чыгып чаптык?

– Шулай кирәк, хан оныгы, әйдә, кешеләр игътибар итә. Онытмасаң иде, син Владимир каласында, чит җирдә. Бу халыкны син беләсең, мөселманнардан котлары алына.

Чынлап та, аларның туктап калуларына игътибар итүчеләр табылды, киемнәренме килештермәделәр, кыяфәтләренме, әйе, тиун киемендә булса да, яшь, артык ыспай күренә, аннары кай ягы беләндер болгарны хәтерләтә, олырагы исә тәгаен мөселман. Хан оныгы Хансөяр моны күрде дә кызурак атлап китте.

– Нинди кала бу, ят кеше күренсә, аю биетүче янына җыелган кебек җыелалар.

– Хан оныгы, әйттем ич инде, хикмәтле халык бу, әйдә, тизрәк кәрвансарайга кайтыйк.

– Митрәй сәүдәгәр белән ни турында авызны авызга куеп сөйләштегез?

– Булды хәлләр, булды, хан оныгы. Ул бичара әнә шул син сөйләшеп утырган кызын миңа биреп җибәрмәкче, Болгарга.

– Сиңа? Нигә?

– Кһм, хан оныгы, минем өйләнмәгән ике улым бар, белмисеңмени? Бәхтияры – хан җансакчысы. Шуңа алырга булдым кызны. Чибәр, күрер күзгә ипле, телне өйрәнер, иншалла, акылы булса, авызы текмәгән.

– Кыз үзе ни диде соң? Бит сез ул хакта аңардан сорамадыгыз да? – диде хан оныгы, тәмам аптырый калып.

– Риза кыз, хан оныгы. Атасы аны бүген үк кәрвансарайга китерергә булды. Кызурак атлыйк әле, хан оныгы, Габдулла угланның кайтып җитүе бар.

– Тәмам сер тубалы булдың әле син миңа, Асылгәрәй агай. Әйтик, урыслар Ашлыны яндырганда, көтмәгәндә анда булуыңа ышанып җитмим. Аннары кызыңның Святославта кияүдә булуына да бер дә күтәрелеп бәрелгәнеңне күрмәдем. Инде тагын бер хикмәт: угланың Бәхтиярга урыс кызын алып кайтасың. Бу ни бу, Асылгәрәй агай? Әллә син кенәз Юрийга шымчылыкка алындыңмы?

– Мин тамгачы, хан оныгы, бары тик хан тамгачысы. ӘАшлыга мин утырмага киткән кызымны алырга килгән идем. Святославның явы турында һаман шул бер Митрәй дус әйтте. Шуннан ничек торып чапканымны да сизми калдым. Калганын беләсең. Хак, Энҗебикәнең үлеменә шаһит булдым. Ә кызымны әле булса барып күрергә куркам. «Алып кит, әтием, мине моннан», – дип әйтсә, ни кылырмын. Ул гынамы, муеныма килеп сарылыр, зар елар. Шул хәлгә әллә ниләр кылып ташлармын дип котым алына. Ә Митрәйнең кызы Натальяны Егоркага бер дә бирәсе килми. Ата кешенең кызны коткарасы килә.

Хан оныгы Хансөяр дәшмәде, ул тамгачы Асылгәрәйне аңлап бетермәде. Мәгәр аның өчен дә, Асылгәрәй өчен дә кызны Болгарга алып китү – карагруһ Егорканы агач атка атландырып калдыру булачак иде, үзенә күрә үч алу. Аннары ул аңлый иде: ахыр чиктә алар – илчеләр, аларга биредә явызлык кылу ярамас, үзләренә үк начар булып куюы бар. Иң мөһиме: ул Энҗебикә сеңлесен кем үтергәнен белде. Тау белән тау очрашмаса да, адәм белән адәм очрашыр бер. Әйе, очрашырлар алар, Ходай үзе очраштырыр.

9. Зөммәрә – салкын.