Паляўнічыя акварэлькі з Палесся

III. ПЕРАД КУЦЦЁЙ^[3]

 
«Куцця, паночку, заўтра, трэба ў поле рушыць,
Вялося так спрадвеку». —
«З дому йсці не мушу:
Мароз вялікі, вецер, дзе ні стань – шарпак,
Псы лапы зраняць».
Як сказаў я, Грышка так
І пляснуў у далоні з роспачы, няйначай.
 
 
«Паночку! што я чую?! Што ўсё гэта значыць?
Якая завіруха нават ні была б,
А трэба йсці. Няхай не слухае пан баб!
Ад іх, ад гэтага стварэння, шмат ліхога,
Не абышлося й тут без языка даўгога:
Зашкодзіць! – ляп! няможна! – ляп! абы мянціць.
Цьфу! – заўтра з паляўнічых дома хто сядзіць?
У дзень куцці паўсюдна ловы ладзяць людзі.
Як заўтра пан заб'е, дык цэлы год біць будзе,
Як пудла дасць, пасля і ўлетку, і зімой
Натрапіць… стрэліць… папакруціць галавой!
Шарак, забіты заўтра, многае пакажа, —
Як лось, казуля ў іншым часе, столькі ж важыць.
Ну хоць дразда забіць, хоць амялушкі дзве,
На птаства будзе шчасціць, і не дзе-нідзе.
Нам конча трэба йсці!» —
«Ат! слухаю пустое!
Лухта! Стары, а шчэ ўсё верыш у такое». —
«Лухта? Паночку!.. Вось жа ў недалёкі час
Базыль з Крывога Логу ў дзень куцці якраз
Ваўка і не забіў. Такі стралец!.. год цэлы
Пасля партач быў з партачоў, а ўсюды смелы.
Сам бачыў, схібіў у дзіка – хоць бы кусток,
Пытаюся: мо хворы?.. мо п'яны, браток?
Панурыўся, стаіць ён як дурны, аж шкода,
Мне ў дзень куцці той, кажа, воўк папсуў. Я згодны.
Забіў тады… аж радасна на сэрцы мне!
Клаў звера!.. хоць на крокаў сто і хвасянеш.
Пасыпалася шчасце мне, як з меха зерне.
Сава! – гляджу раз… луп!.. а падае цяцерка.
Абход удачлівы. Нагледжу свежы след
І адгадаю месца звера, ўвесь сакрэт». —
 
 
«Ну, досыць!.. Заўтра йдзем куды на паляванне?» —
«Ў лазняк». —
«А там ці знойдзем?» —
«З-пад зямлі дастанем!» —
«А потым?» —
«Праз хмызняк, што справа ад сяла,
З другога боку трэ заняць. Хрысту хвала!»
 

IV. НА ЛАСЁЎ НА РЫК

 
«Панічу любы! завітаў да нас нарэшце!
Сядзеў паніч задоўга ў гэным клятым месце,
Пыталіся штодня ў двары, на вёсцы ўсёй,
Калі ж да нас наведаецца вучань мой?!» —
«Не мог прыехаць я праз розныя замінкі». —
«Здароўе як?» —
«Нічога». —
«Не відно жывінкі
З аднэй прычыны: места – не вясковы кут,
Мудрэйшыя вы там, ды жваўшыя мы тут:
Я дзед, гадоў – шэсць крыжыкаў, вось век старога,
А шчэ з вас кожнага падужаць хопіць змогі». —
«Хвальба». —
«Ды не зусім! – шчэ не слабы на ўсё.
Пан знае?.. пачаліся вабы на ласёў». —
«То добра». —
«Сёння ж паспрабуем надвячоркам:
Удвух мы з панам рушым памаленьку борам,
У Лядах вабіць трэ, пры возеры Гнілым». —
«А ў Кругліцы?» —
«Хай крые Бог на слове тым!
Крушыны дзе няма, там часу лось не бавіць». —
«За рэчкай мо?» —
«Там не было на лекі нават!..
І начаваць да Базыля. Як стане днець,
Дадому рушым праз імшары, і канец.
Як прыйдзе лось на ваб, забіты будзе намі,
А не, дык што ж… хіба ж адважваюць кіямі.
Мо ў Чорных Лядах пан ваўка ўпалюе сам!
Сядзіць, хітруга, як на варце сочыць там.
Спанадзіўся… і як цялё вялізны, шэльма.
Вастру я зубы на яго, мне кроў псуў вельмі!» —
 
 
«Як жывяце?» —
«Патроху нейк жывем сабе». —
«Тытунь, фунт пораху і шапка вось табе». —
 
 
«А мой жа дабрадзею! любыя паняты!
Дарункаў кожны з вас прывозіць мне багата!
Над тытунямі гэты панавы тытунь!
Сягае ў мозак – аж да слёз, пад нос не сунь!
Тутэйшы местачковец, мешчанчук насаты,
Калі нюхнуў, быў чых – паліў, нібы з гарматы.
Якое дзіва!.. спірт!.. І шапка! Божа мой!
Пайду я на Вялікдзень да касцёла ў ёй.
Ангельскі, пэўна, порах… Шмат з яго рахубы:
Драбнюткі – нібы пыл, а з пысы выб'е зубы,
Дай мерку добрую… То ж, браце, дзівіна:
І дыму мала, й гук – як ляск у бізуна,
Нясе ў раўнюткі шнур!
Ды нам пара ў дарогу,
Да Лядаў шмат, да возера таксама многа,
З прычыны гэтай збор прыспешваць трэба край.
Да стайні йду, хурман парупіцца няхай».
 
 
Мо не пазней як з паўгадзіны, між палеткаў,
Якія спелым жытам залацелі ўлетку,
Каля жытнёвых коп на ржышчы за грудком,
Паўз ніву грэчкі, што духмяніла мядком,
Цёг трухам просты воз, драбінкамі названы,
Таварыш паляўнічых, конік наш буланы.
Я ехаў з Грышкам, а ў бары ўжо быў душой,
Акрылены надзеяй добрай і думой.
Нібыта стужка, лес наперадзе далёка
Раскінуўся, абняўшы небакрай шырока.
А жнівеньскае сонца прыспарала жар,
Блакітны промнямі выбельвала абшар,
Хіліла бег свой дзённы пакрысе. За возам
Клубіўся хмаркай пыл, узбіты на дарозе.
Клубоў разрост супыніць неўзабаве лес,
Кружляе каня ў небе з крыкам жальным спрэс.
Ды зрэшты – ціша. Спіць, спавітая спякотай,
Уся прырода, толькі капытоў стукота
І тарахценне воза будзіць той куток.
Вось мы і ў лесе! Чуўся тут і халадок,
І смольны водар, што струменіў бор хваёвы.
Драбінкі трэсліся на сплётах каранёвых.
Дарожка вузкая вужакай лесавой
Вілася між кустоў ляшчынавых і хвой.
Выстукваў дзяцел на ствале, і невысока
Над галавою з крыкам праляцела сойка.
Я свіснуў – і памкнула з пуду. Шчэ ляцеў
Над намі нейкі птах, варону выдаў цень.
 
 
«Но! но! стары буланку! – Грышка панукае
Ды на каня і на дарогу наракае. —
Удача, можа, будзе заўтра ў паніча,
Як пойдзем разам паляваць на рагача.
Надзеі мала сёння. Ёсць ласі далёка,
Дзе матачнік, я без пары не б'ю. Як вока
Пільную іх. А мо надарыцца пасля
Нам з панам хвіля на шляху да Базыля.
Калі там ні бываў, як нейкая мне кара
Той воўк, крадзе мой час. Задам калісь прыпаркі
Я шкодніку! – крыві мне колькі ён псуе!
Не паддаецца воўк на хітрыкі мае,
Ў адным заўсёды месцы, шэльма, чыніць варту.
Бывалец ён, але ж і я натуры ўпартай».
 
 
Штораз гусцейшы лес, хіліцца ўжо зачаў,
Бо блізка тут вада. Дарога праз гушчак
Віецца. Елка, вольха, цёмны граб, асіна.
Прыемны халадок ад вільгаці ў нізіне.
Раўчак, як шыба, бліснуў у кутку лясным,
Тулілася сядзіба Грышкава за ім.
 
 
«Гэй! гэй! – ёсць дома хто ці не?! – сюды, і жыва!
Няма, напэўна, анікога, зараз жніва.
Што ж мне рабіць?.. Стаяцьме дворскі конь у той
Аборы, скемяць… ах, Вінцук не знае мой,
Што ў Базыля мы будзем, ён прыйшоў бы ўночы,
Прыдаўся б заўтра, дапамог бы нам ахвоча.
Пацёгся ў поле мо?.. Што ж мне рабіць далей?..
Ага!.. пакінем торбу й стрэльбу на стале.
Пабачыць, здагадаецца тады, што клічам,
Пазнакай шлях падкажам… Добра ўсё, панічу!
Паставіць трэ каня, сянца буланку даць,
І рушым. Запрашаю ў хату завітаць».
 
 
Гаспода. Посуд на паліцы. Чыста ў хаце.
Абраз з выявай Божай Вастрабрамскай Маці.
Таўстуха-печ, палаці, што амаль пад столь,
Дзве лавы, зэдлік і засланы просты стол.
На ім выглядваў хлеб з-пад чыстай палатніны,
Нож побач, соль на сподку. Ток чысцюткі з гліны
Заместа мосту, – гаспадыніна хвала.
Пры печы вілы, качарга і чапяла.
 
 
Карцінкі на сцяне наклеены. Змест кожнай
Без повязі. Выяву ўбачыш Маці Божай,
А побач войска – шыхт ваярскі за шыхтом,
Малюнак пекла – плата за грахі агнём,
Святы чаргуе Юры ў шышаку стажковым
І этыкетка ад бутэлькі каньяковай,
Красуецца французскі надпіс «fine champagne»^[4].
Пайшла і мода вось – дзяўчынкі ля дзвюх пань,
Якісьці зноў святы з шатанам і анёлам.
 
 
Пад ложкам скрынкі розныя, пад самай столяй
На рыбу восці, невад, вязкі сушаных грыбоў,
Шмат усялякіх зёлак – не злічыць пучкоў,
Вянкі цыбулі, белы часнаку вяночак.
 
 
Віселі стрэльбы, торбы шэрыя ў куточках,
Рагаціна ў куце выстойвала адна,
То ж ловы помніла на медзвядзя яна,
Стапырыўся над ёю цецярук напханы,
На ваб, няйначай, паляўнічым ужываны.
Гарэлі на вакне вазоны ад двара —
Ў гаршчэчках месячная ружа і герань.
«Наб'ю шчэ стрэльбу я, і выбірацца можна.
Пакуль там што, пан ліпцу паспытае, можа,
Свяжуткі, сёлетні, ільсніцца серабром», —
Казаў Рыгор, нёс місу з сотавым мядком.
 

* * *

 
Ляснымі йшлі шляхамі. Дзе былі загібы,
Ламаў галінку Грышка, каб Вінцук не хібіў.
Сын мусіў знак чытаць, рабіць высновак свой.
Праходзячы каля бярозы маладой,
З-за паса Грышка выняў вострую сякерку,
Надцяў кару і здзёр, дапільнаваўшы мерку.
Бяросту белую накшталт стажка скруціў,
Лазовай стужкай змацаваў і затрубіў —
Разлёгся голас, вабіць так самца ласіца,
І з гуку, і з адлегласці не надзівіцца.
Хоць побач я стаяў, здалося мне ў барку,
Што голас плыў здалёк, губляўся ў гушчаку.
 
 
Мы ўсё далей, далей у цішы йшлі знямелай.
Лес дзікі станавіўся і параскашнелы,
Раскінуўся ў сваёй магутнасці, красе.
Замілаваны мог даследнік пакрысе,
Бы кнігу, тут чытаць гісторыю развою
Прыроды, што спрадвек не ведае спакою.
 
 
Вось волат-дуб, над гуртам дрэў дасяг ён хмар.
Разложысты. Наўкол дзяржавец-валадар
Забраў вялікую прастору ад суседзяў.
Пад ім не маюць росту, выжываюць ледзьве
Гатункаў розных карлікі – падданцы ўсе
Манарха, прышласць ім надзей не прынясе.
Хіба што волату імхі ўкароцяць часу,
Зашмат на дубе развялося чужапасаў.
Памчалася ўгару вавёрка да жытла,
У жарало нарэшце скокнула дупла.
За ёй яшчэ адна панеслася вяртляста:
Выходзіць, смерць гасцюе ў волаце дуплястым.
 
 
Дарма ўдаваў ласіху на трубе Рыгор,
Дарма напагатове штуцэр быў яго,
Бо толькі адказала здрадным тонам рэха,
Ўзляцелі з крыкам сойкі ў палахлівым спеху.
Брыдзем далей.
«Няхай паніч у хмызняку
Схаваецца і пытлю дасць таму ваўку,
У гэтым месцы, шэльма, часта прабягае,
І стрэліць тут лацвей, заслона не густая.
Наўкола абыду, здаля мой будзе ваб».
 
 
Нырнуў я ў куст ляшчыны. Побач волат-граб.
Прысеў я. Грышка знік у лесавой гушчэчы.
 
 
Ніжэла сонца, спёка ўнікла, камарэча
Напала, толькі й чуў дакучны звон,
Пісклівы не сціхаў каля вушэй паўтон.
Пабольшала ў аркестры камаровых піскаў,
Хоць і замоўкла шмат на твары ад прыціскаў.
Не адстрашала нават кара камарні,
Маглі заесці крыважэрныя раі,
Свярбела скура – насланнё на паляўнічых.
Не бачыў я красы, ў якую таямніча
Прыбрала пушчу развітальнае святло,
Калі да сну хіліцца сонца пачало,
Залоцячы вяршкі хваінаў.
Грышка ў лесе
Здалёк, нібы ласіха, абазваўся дзесьці,
Пасля завабіў зноўку і крыху счакаў,
Хацеў я ўстаць і тут жа высачыў ваўка,
Убачыў, як перамахнуў кусток лазовы
І лесам пёр далей. Кроў хлынула раптова
Да галавы… Чакай, дружок! Зручней я стаў,
Прыцэліўся й трымаў на мушцы з-за куста,
Націснуў. Тут жа засціла мне ўсё дымота.
Я выскачыў, бы з прашчы, і панёсся лётам
Туды, дзе трапіў пад прыцэл лясны хіжак.
Ваўчугі не было – ну хоць бы нейкі знак.
Я схібіў!.. Злы й нямы стаю. Уцёк ён, значыць.
У гэты момант Грышка надышоў.
«Пабачым,
Як пан патрактаваў ваўка. Здаецца мне,
Панёс ён кулю. Згледзеў – штось не тое, не.
І вушы прытуліў, ішоў не так, як трэба.
Як браў, паніч?» – «А па баку». – «Дзесь лапай трэпле.
Ці бачыш?.. юха!.. о!.. ў ляшчыннік шыўся звер!..
Вось дык сумеўся ўрэшце з міны кавалер!..
Пазнаў адразу я! о!.. о!.. тут кропляў шэраг!..»
 
 
Трыумфаваў так Грышка і ўжо бег уперад,
З пазнакай радасці яго быў кожны рух —
На хітрым ворагу здаволіў помсты дух.
 
 
«Сядзеў!.. паглянь, паніч, сядзеў!.. о!.. юха кажа!
Звялі з табой урэшце парахункі!.. Ляжа!..
Заліўся юшкай, дужы – шэльма! – ў лес глыбей
Шчэ сунецца… Пад вуха вытрымаць ляпей
Ці пад лапатку». —
«Лёгка гаварыць, вядома,
Ў канец хваста патрапіць хоць бы лотру тому,
Як лесам прэ, – й за гэта ўсё Хрысту хвала!» —
 
 
«То пэўна!» – «Што ж пляцеш?» – «Ат! звычка павяла…
Я з радасці, панічу мой! Дый не зашкодзіць
Практыкавацца маладому пры нагодзе,
Калі стары й павучыць… О!.. ў гушчар, туды!
Як стуль не йшоў, не будзе выкруту тады.
Вакол хай пан бяжыць, а я ў сяродак самы!
Схаваўся там, дык мецьме напатканне з намі».
 
 
Пабег… Не ўспеў я пацераў дагаварыць,
Як чую моцны Грышкаў голас: «Тут ляжыць!»
 
 
Я дзёрся праз кусты, разносіліся ўдары,
Яшчэ нябожчыка ўсё Грышка кіем жарыў,
Чыніў страшэнны здзек – аж анямеў быў лес,
Як з трупа Гектара калісьці Ахілес.
 
 
«Пакінуць звера – то ж не ўчуць ганаравання!
Хоць скура ўлетку й дрэнь.
Адно з ваўком важданне,
На ўцеху пану нейк зацягнем, зробім штось,
Кол высеку і зачашу я гладка – вось!
Звязаўшы лапы, сунем, на плячо канцамі —
І марш! Заходзіць сонца, не марудзьма самі».
 
 
Была ў бары ўжо ноч, як з хаты Базыля
Неспадзявана бліснуў нам прамень святла.
Вястуючы пра нас, заходзіліся брэхам
Псы-дварнякі, будзілі ў сонным лесе рэха.
Пасля завылі, блізка як былі з ваўком.
 
 
«Учулі воўчы дух – трывога ў дварнякоў».
Дзвярыма хтосьці скрыпнуў. «Ціха!.. вон, шатаны!» —
На псоў азваўся голас.
«Хто там?» – «Грышка з панам!»
 

* * *

 
У Базылёвай хаце чыстай за сталом
Сядзелі на куце мы гаманкім гуртом,
Нас вельмі ўсцешыла часіна адпачынку,
Патрэсквала яечня гучна на камінку,
Здалёку чуўся нам прыемны пах яе,
Настрой вясёлы быў ад смакаты тае.
Тацяна, жонка Базылёва, маладзіца,
З румянкам ад агню, з яе не надзівіцца,
Расставіла талеркі на абрус уміг.
«Што маю, тым прымаю!» – запрасіла ўсіх.
Базыль да нас быў піць гатовы…
Бесклапотна
На сене, як забітыя, паснулі потым.
 

* * *

 
Нас раскатурхаў сын Рыгораў у гумне,
Вінцук пазнакі бацькавыя зразумеў,
Ляцеў, як птах, час скарачаючы дарожны,
Пару заўзяты паляўнічы знае кожны.
 
 
Абмыўшы каля студні рэшткі сну з павек,
Пайшлі бадзёра мы.
Сабою там спрадвек
Другія засланяла пушча таямніцы,
Другія краявіды – проста задзівіцца.
Абшар дрыгвы, бясконцыя кілімы мхоў
І хвойкі нізкія, хоць шмат растуць гадоў.
А цвёрдыя, бо мае іхняя драўніна
Валокны гэтак моцна збітыя ў адно —
Не паддаецца нат сякеры валакно.
Вяршкамі хвойкі – быццам пальмінкі пустыні.
 
 
Завальваліся ногі ў пух, у мох буйны,
Стральцу ж то мукі нечуваныя адны.
На ім шмат ягад.
Тут жа буякі, або дурніцы,
Абсыпала кусты зямелька-дараўніца;
Сцвярджае Грышка, і без выдумак якіх,
Што доўгі й моцны боль у галаве, як іх
З куста спажыць, а назбіраныя не шкодзяць.
Таксама журавіны вельмі шчодра родзяць
У мхох пушыстых.
У імшарыне глухой
Цецерукі, глушцы бываюць чарадой,
Ды большае вагі быў лоў у нас на мэце,
Ніякі птах не зацікавіў бы на свеце.
 
 
Імшарышчам свой прыспаралі мы паход,
Здалёку лес хваёвы ды густы чарот
Нас вабілі надзеяй.
Зранку дужа росна,
Упэрліў дрэўцы, мох і верас кропляў россып.
Ледзь сонца дыск заззяў – і ажыла краса,
Паўсюль зайскрылася вясёлкаю раса,
Мох шэры стаў, хваёвыя галіны ўранні
Як золатам абліты, ў дыяменты ўбраны.