Мавлоно Завқий

ТАҚРИЗ

Мавлоно Завқий асари нихоятда қимматли тарихий воқеаларни ўзига акс эттириш билан биргаликда ҳалқимизнинг оташин шоири Убайдулла Завқийнинг ҳаёт йўли ва серқирра ижоди ҳақида хикоя қилади. Асарда Қўқон адабий мухити ва жуда кўплаб ўша давр шоирлари Нисбат, Мухайир, Мухйи, Муқимий, Фурқат, Хамза Хакимзодаларнинг ҳам ижоди ҳақида ноёб маълумотлар келтирилган. Ўша даврнинг ижтимоий – иқтисодий ҳаёти, ҳалқнинг аянчли қисмати жуда ишонарли қилиб ёритилган. Асарнинг ёш авлод учун тарбиявий аҳамияти катта. Ушбу асарни нашр қилдириш мақсадга мувофиқдир.

М. Ю. Салямов

Тарих фанлари доктори, профессор,

Ўзбекистонда хизмат кўрсатган таълим ходими.

Адиб Х. Абдуллаев серқирра ижодкор, мантиққа тўла асарлар муаллифи. Асардаги теран фикрлар, илмий ва фалсафий ғоялар адибнинг фикрлаш доираси нақадар кенглигидан далолат. Мавлоно Завқий асари хужжатли манбаларга асосланиб яратилган ва бадиийлаштирилган. Унда ўша даврнинг тарихий жараёнлари, ҳалқнинг аянчли кунлари жуда асосли қилиб яратилган. Асар кенг омма, хамда адабиёт ва тарихчи мутахасислар учун жуда қимматлидир. Бизлардан узоқлашаётган Завқий ҳақида ёзилган бу асар ўз вақтида яратилганлиги жуда қувонарлидир.

М. Қаҳҳоров

Фалсафа фанлари доктори, профессор.

Убайдулла ЗАВҚИЙ

Ривоятларда айтишларича, Мажнун Лайлининг ҳуснига тикилганича бир қанча фурсат маҳлиё бўлиб туриб қолган. Унинг бошига бир лайлак уя қуриб битиргунича ҳам ўзига келолмай тураверган. Бу муболаға бўлса ҳам севгига мубтало бўлган кимсанинг аҳволини тўғри таърифлай олган. Биз одамларда беҳисоб хусусиятлар қатори севги ва муҳаббат куртаги ҳам мавжуддир. Севги кишини эзгу ишларга мубтало қилиши билан биргаликда узлуксиз завқ шуъласи билан ёритиб туради.

Мени мафтун этмиш тавқи бор киши,

Гарданида ишқнинг шавқи бор киши.

Сен қайдан биласан ишқ лаззатини,

Бул бодани ичгай завқи бор киши.

Ҳофиз Шерозий бу мисраларни шоирлар ва ошиқлар учун ёзган бўлса ажаб эрмас. Убайдуллада шеъриятга бўлган завқ ва шавқ жуда эрта бошланган эди. Шу сабабдан шоирнинг яқин дўстлари унга Завқий деган тахаллус бердилар. Чиндан ҳам Убайдулла ўз тахаллусига монанд завқли киши эди. У умр бўйи ана шу қобилият ва маҳорат таъсирида тинмай қалам тебратди, лирик ғазаллар, ҳажвий шеърлар ва муҳаммаслар яратди. Ўз касбини жонидан севган ва ҳурмат қилган шоирнинг ушбу мисралари ана шундан гувоҳлик бериб турибди.

Аҳли дил бўлма, замоннинг бойи бўл, баззози бўл!

Ақчадан лангар чўп ушлаб растанинг дорбози бўл!

Шеър эшитмайди биров, даврон қулоғи анча кар,

Бир ҳовуч олтин, кумушнинг хуш жаранг овози бўл!

Тегмагай ҳаргиз нишонга отган ўқ юз ҳажв ила,

Хоҳ замоннинг шоири бўл, хоҳи тийрандози бўл!

Истамас бўлса замоно Завқий ёзган шеърини,

Ким эшитсин арзининг хоҳ рози, хоҳ норози бўл!

Ҳар бир шоир вақти келиб ўз миллатининг ғурурига айланиб қолади. Хўқанди латиф шаҳрини ижодкорлар ва шоирларнинг зиёратгоҳи деб бежиз айтишмаган. Бу сеҳрли маконда бир аср давомида уч юзга яқин шоирлар етишиб чиққан, бу анъана ҳануз давом этмоқда. Шаҳримизнинг ана шундай мўътабар шоирларидан бири шубҳасиз Убайдулла Завқийдир.

МУАЛЛИФ.

ЗАВҚИЙ

Юртнинг, миллатнинг қувончи ва қайғуси билан шахсий қувонч-қайғумиз ўртасида қандай улкан фарқ борлигини ҳали унчалик англаганимиз ҳам, ўрганганимиз ҳам йўқ.

Кўп суронли йиллар эди. Жаҳолат эскирганини, яроқсиз бўлиб қолганини билмайди, тан ҳам олмайди, аксинча жон-жаҳди билан ўзини ҳимоя қилади. Яқин-яқинда дунёни ларзага солган Мовароуннаҳр учта хонликка бўлиниб олиб заифлашгандан заифлашиб борар эди. Эскириб қолган хонлик дастгоҳига миниб олган жоҳил хонлар миллат ҳақида қайғуришни унутиб бир-бирлари билан қирпичоқликдан бўшамас эдилар. Бу ҳам етмаганидек, шахсий халоватлари, ҳирсий хоҳишларини қондириш учун ишратбозлик, баччавозлик қилишар, зиёфатлар уюштиришар, шикорларга чиқишар, харамларига юзлаб канизакларни тўплаб, кеча-ю кундуз хотинвозлик қилишиб, мол-дунё тўплаш билан оввора эдилар. Фидоий кишиларнинг салмоғи, адолатнинг шуъласи оддий фуқаронинг уйини ёритиши билан ўлчанишини бу жоҳил ҳукмронлар билишмас, . Табиати гўзал, тупроғи унумдор, фойдали қазилмаларга бой бу ўлкага кўз олайтирганлар кўп эди. Айниқса Англия ва Россия жон-жаҳди билан бу юртни забт қилиш учун тинмай тайёрланари. Уч юз йилдан буён тинмай босқинчилик урушлари билан машғул бўлган Россия давлати инглизлардан жадалроқ ҳаракат қилиб 1853 йилдаёқ Ўрта Осиё ўлкаларини забт қилиш учун ҳарбий юришни бошлаб юбордилар. Ўша йилнинг ўзидаёқ Амир Умархон даврида қурилган Оқ мачит қаъласини забт қилдилар. Қилич ва қалқон, пилта милтиқ билан қуролланган, ҳарбий маҳорати йўқ Турон заминининг алп қомат, соддадил йигитлари, замонавий қурол билан қуролланган сон-саноқсиз русларга бардош беролмай тутдек тўкилишар, қон ариқ бўлиб оқарди, қанча-қанча гуноҳсиз йигитлар бекорга шаҳид бўлдилар. Бу фожеадан хабар топган, ўзларини «Искандари замон» деб аташадиган Қўқон хонлигининг юртбошилари кўргиликка ҳатто эътибор ҳам беришмади. Бухоро амирлиги қувонган бўлса, Хива хонлиги билмагандек муносабат билдирди холос. Қора вабодек ёпирилиб келаётган балонинг олдини олишга ҳеч ким бирорта чора изламади ҳам. Ҳар доим иймон-эътиқодини йўқотмайдиган, қудратли ва андишали халқ ҳеч нарсадан бехабар, ўз маромини йўқотмай меҳнат қилар, яшашда давом этарди, чунки яшашнинг ягона усули шу. Хонлар ва амирлардан мурувват кутиш бефойда, улар зулм қилиш ва хиёнатдан бошқа иш қилмайдилар. Тинимсиз ўзгаришдаги оламнинг бир қисми бўлган Ўрта Осиё хонликлари, эскириб қолганларига қарамай, янгиланишга киришмас эди. Яхшиям табиат ҳаммага бир хил дид, хоҳиш, нигоҳ бермаган, акс ҳолда барча бирдек лаззатланиб бир хил нафратланган ёки лаззатланиш ва ғазабланишни умуман билмаган бўлар эди.

***

Дунёни муштумзўрлар бошқаради дейишади, чиндан шундай бўлса, бунга қўрқоқ донишмандлар айбдор.

Олам эскириб бориб янгиланиш тараддудига тушади, янгиланиш йўлининг қай бири ихчам, ёқимли ва фойдали эканлиги мавҳум бўлади. Ана шу йўлни қидириб топиш асосий муаммодир, лекин одамлар муаммоларни бир чеккага йиғиштириб қўйиб, бир-бирлари билан узоқ ёқалашадилар, кўп азобу уқубатга гирифтор бўладилар. Талашаверадилар, яна талашаверадилар. Ғафлат уйқусидан уйғонолмай, энг муҳим муаммони аниқлай олмайдилар. Энг истиқболли йўлни кўра билмайдилар. Кўрган-билган, фаҳмлаган доно фидоийларга жаҳолат асло қулоқ осмайди, аксинча уларни қулатади, маҳв қилади. Хиёнат, худбинлик, очкўзлик қайсар кучга айланади. Фидоийлик, эзгулик, аҳиллик эса хўрланади, азоб чекади.

Ўз юртини чинакам севиш учун унинг ғанимларини шунчалик ёмон кўриш лозим. Лекин юртнинг кўкрак кериб кариллаган мулкдорлари бойлик орттириш йўлида ҳар қандай ғаним билан иттифоқ тузишга тайёр эдилар.

***

Тараққиётнинг одимлари бизнинг адолатимизга эмас, ўз адолатига эга, у гоҳо шафқатсизлик билан кўпгина мўъжизаларни ҳам йўқ қилиб юборади, яна аллақанчасини хотирамиз заифлиги учун унутиб юборади.

Хонликнинг маркази бўлган Қўқон шаҳри ўзининг кўпгина афзалликларига эга эди. Умархон даврида экилган маънавият уруғи улғайиб унумли ҳосил бера бошлаган, қанча-қанча олим, шоир, санъаткорлар етишиб чиққан. Ижод ва санъат ўз эгаларини топа олган. Ана шу сабабларга кўра аҳли Қўқон санъатсевар, серзавқ, хушчақчақ, шоиртабиат кишилар бўлиб фаолиятли ҳаёт кечиришар эди. Шаҳар ўша даврларда ўн икки маъмурий бирликка – аминликка бўлинган бўлиб, ҳар бир аминликда ўртача 7-8 тадан маҳалла мавжуд бўлган. Кўчалар туташган жойларнинг марказини – гузар деб аташар, ҳар бир гузарда масжид, мактаб, бозорча, нонвойхона, қассобхона, чойхона ва баққоллик дўконлари, йирик гузарларда меҳмонхона, китобхона, ҳаммом, карвонсарой бўлар эди. Гузарлар ўзига хослиги билан «Исфара гузари», «Қаймоқли гузар», «Нонвойлик гузар» деб номланар, ҳар бир маҳалла ва гузар бир-биридан нимаси биландир фарқ қиларди.Шаҳарда ҳунармандчилик, жумладан косибчилик, тикувчилик, заргарлик кабилар жуда ривожланган. Бозорлар гавжум, савдо-сотиқ гавжум, теварак-атрофдан келди-кетди ва савдогарлар оқими тўхтамас, озиқ-овқат маҳсулотлари бозорларда сотилса, ҳунармандчилик маҳсулотлари расталарда сотилар, товарларнинг турига қараб пойафзал, кийим-бош, газлама расталарига бўлинар эди. Шаҳар аҳолиси асосан ҳунармандчилик, устачилик, савдо-сотиқ билан шуғулланса теварак-атрофдагилар деҳқончилик билан шуғулланади. Шу сабабларга кўра кўпгина маҳаллалар аҳолининг машғулотига қараб – «Мисгарлик», «Дегрезлик», «Калвак», «Парпашабоф», «Галабаққоллик» деб аталар. Тарихий ёзувларга кўра Қўқонга кўпгина узоқ ўлкалардан ҳар хил гуруҳлар кўчиб келиб, ўрнашиб қолишган. Шу сабабга кўра баъзи маҳаллалар атамаси ўша воқеа ва уруғлар номи билан юритилади. Масалан: «Урганжибоғ», «Афғонбоғ», «Хўжанд» ва ҳоказо. Шаҳри Қўқон атамасига келсак бу ҳақдаги фикрлар турлича «Хувақанд», «Хавоканд», «Хўк канд», «Хўқанд», яъни – шамол шаҳри, ўйдим-чуқурлик, латиф шаҳар, тоғли жой ва бошқалар. Манбалардаги латиф сўзига кўпроқ урғу берилишига кўра – иқлими мўътадил, ҳавоси тоза, суви чучук ва аҳолиси одобли, хушмуомала, нозиктаъб, шеърият ва мутоибага дидли, ҳозиржавоб ва меҳмондўст.

***

Бу заминда келажак авлодларимизга юз йил ёки минг йил эмас, бир неча миллион йиллар, эҳтимол миллиард йиллар яшамоқ насиб қилар, ҳар бир мавжуд авлод шу ҳақда ўйлаб қайғуриб яшамоғи лозим.

Табиий жараёнлар ҳар доим кайфиятингга ажиб бир таъсир ўтказувчи мўъжиза. У гоҳ қувонтириб, гоҳ шодлантириб, маъюслантириб ҳатто кўзингдан ёш оқизишга қодир. Шамол мусиқа чалса, ёмғир рақсга тушади, офтоб кулса шабада табассум қилади. Қор ёғиши айниқса, улуғвор, юрагинг юмшаб, кайфиятинг илкис ўзгаради, чақмоқ ақлни уйғотади, ҳаракат уни ҳаракатга келтиради, момоқалдироқ қўрқув солади, шамол аллалайди, ёмғир шодлантиради, қор завқ беради, осмонга тикилиб бор товушинг билан бақиргинг келади. «Эй одамлар қаранглар, осмондан қувончлар ёғилмоқда, табиат бутун оламни оппоқ қилиб безамоқда». Бу сеҳрли жараёндан нафақат одамлар ҳатто паррандалар, бутун маҳлуқот қувончга тўлади, азал-азалдан табиат шўхликлари, фикрларингни бойитиб, меҳр қўзғаб ижодга ундайди, киши руҳига самодан узлуксиз сеҳрли садо келиб пичирлаб туради, уни ихлос билан тинглай олсангиз тилга киради. Табиат қаъридан оқиб келадиган товушлар, тинимсиз товланадиган ранглар барча мавжуд гўзалликларнинг манбаидир, унинг маслаҳатига қулоқ солган, ундан андоза ола билган одам, гўзал одамдир.

Умр омонат, ўлим ҳақ деган гапларни кўп эшитамиз, лекин умрнинг омонатлигини ҳар доим ёдда сақлаб яхши ном, яхши хотира қолдириш учун бутун ҳаётини эзгу ишларга сарфлаб, одамийлик мулкига ўз ҳиссасини қўшиб кетган кишилар унчалик кўп эмас, афсуски шундай. Деярли ҳар қандай одам ҳаётини шарафли яшаб гўзал бир хотира қолдириб кетиш имкониятига эга, фақат бу ишга холис ва покиза ният билан ёндошмоқ лозим. Бу йўлда жуда кўп чалғитувчи истаклар борки, улар билан курашмоқ даркор.Ҳар қандай инсон қайсидир макон ва замонда яшаб улғаяди, ниманидир яратиб ўтишида муайян кишиларнинг заҳматли меҳнати ётади. Биз ўтмиш ва замондошларимиздан яратган ва амалга оширган эзгу ишларимиз учун қарздормиз. Буюк одамлар ўз зиммасидаги қарзни узиб, келажакни қарздор қилиб кетадилар.

***

Ҳижрий 1270 (1853 милодий) йили Россия жангчилари Қўқон хонлигига қарашли Оқ мачит қаъласини забт этадилар. Ўша даврда хонликни 14 яшарлигида тахтга ўтирган Худоёрхон бошқарар эди. Шералихонни ўлдириб тахтни эгаллаган Муродхон атиги 7 кун хон бўла олди холос. Бу хабарни Ўш шаҳрида исённи бостириш учун келган Мусулмонқул эшитган замони Қўқонга юриш қилиб Муродхонни асир қилади ва ўша куннинг ўзида қатл қилдиради. Тахтга Шералихоннинг ўғли Худоёрхонни ўтиргизиб уни ўзига куёв қилиб олади, амалда хонликни ўзи бошқаради. Мана 8 йилдан буён хонлик тахтига ўтирган Худоёрхон ҳукмрон сифатида мамлакатни бошқариб келмоқда. Бухоро амирлигидан ажралиб чиққан мустақил Қўқон хонлиги айни чоғда энг катта майдон ва энг кўп аҳолига эга. Хива хонлиги билан Бухоро, Бухоро хонлиги билан Қўқон ўртасидаги зиддият ва тинимсиз давом этган урушлар халқнинг тинкасини қуритар, тараққиёт ривожланишига йўл қўймас, кетмон ва омоч билан ер ҳайдаб иш юритадиган деҳқон, қўл кучи билан меҳнат қиладиган ҳунарманд зўрға-зўрға тирикчилик қилар, бу ҳам етмагандек, беклар ва амалдорларнинг зулми янада аянчли аҳволга солиб қўйган эди.

***

Махсидўз косиб Муҳаммад Солиҳнинг шодликдан кўзлари чақнаб кетди. Бугун унинг оиласида учинчи ўғил фарзанд дунёга келди, чақалоқнинг исмини Убайдулло қўйишди. Чақалоқ тетик, аёлининг саломатлиги ҳам яхши. Энди режалаштирган ишларини амалга оширса бўлаверади. У жадаллаб бозор томон юра бошлади. Маҳалланинг болаларига «чочала» қилиб бериш учун ширинликлар сотиб олиши, маҳалланинг момоси ва аёллари учун дастурхон ёзиши лозим. Барчасига суюнчи бериши керак. Улфатларини тўплаб албатта зиёфат уюштиришади. «Ўғилларимни ўқитиб саводхон қиламан» деди у кўнглидан ўтказиб, ўзи мустаҳкам илм ололмади, отасининг қўли юпқалиги, турмуш эҳтиёжлари, яна аллақанча сабабларга кўра кўпгина мақсадларига эришолмади. Ана шундай фикрлар оғушида керакли нарсаларни харид қилиб уйига қайтди. Қувончли хабар тез тарқалади, дейишгани тўғри шекилли, йўл-йўлакай учраган таниш-билишлар тилаклар билдира бошлашди.

– Солиҳ ака, янги фарзанд муборак бўлсин.

– Қуллуқ, раҳмат.

– Умри билан, ризқи билан бергани чин бўлсин.

– Илоҳо илованда айтганингиз бўлсин.

– Ошни қачон еймиз?

– Қачон десалар биз тайёр, биродар.

– Кичик чилласини чиқариб олсинлар.

– Мақбул.

– Бу дейман адашмасам учинчи фарзандлари бўлса керак?

– Шунақа тақсир.

– Кўз тегмасин, давлатингизга давлат қўшилибди.

– Ўзим ҳам шундай фикрдаман, бизлар етолмаган орзуларга фарзандларимиз эришса ажаб эмас.

– Яхши ният ярим мол, ҳавасманд одамлар фарзандни хуш кўрадилар, болаларни албатта ўқитинг, илмли одам барибир бошқача бўлади-да.

– Ўзим ҳам шундай фикрдаман, бизки яхши илм ололмадик. Энди фарзандларимиз бу орзуларга эришсинлар.

– Лекин ҳунар беришни ҳам унутмасинлар.

– Албатта, косибчиликни ҳам ўргатиш ниятим йўқ эмас.

– Исмини нима қўйдилар?

– Убайдулло.

– Бай-бай, чиройли исм қўйибдилар, илойим бахтли бўлсин.

Муҳаммад Солиҳнинг қувончи таърифга сиғмас, агарда кишининг қувончини қай даражада эканлигини ўлчайдиган бирорта асбоб бўлганда эди, шубҳасиз унинг айни ҳолатдаги кўрсаткичи юз фоиз бўлиши аниқ. Бутун вужудини ёқимли бир кайфият эгаллаб олган, ширин хаёл оғушида завқланар, ҳаётининг энг бахтли онларини бошидан кечирар эди.

***

Кичкинагина ҳовли, пастқам икки уй, ўртаси даҳлиз, кираверишдаги айвон майда-чуйда сақлаш учун ёпинғич вазифасини ўтайди. Рўзғор буюмлари ҳам одми ҳамда саноқли. Ошхона вазифасини ўтайдиган бостирма уйчада идиш-товоқлар терилган бўлиб, бурчакдаги ўчоқда қозон ҳар доим осиғлиқ туради, ўчоқ ичида олов тафтидан қорайиб кетган қумғон, ёнида сув тўлдирилган челак ва каттагина хум ва шу каби нарсалардан иборат. Кишининг диққатини жалб қилдаиган бу оддий буюмлар уй эгасининг камтарона ва ночор эканлигидан далолат эди. Қоп-қора соқоли ўзига ярашган, ўрта бўйли, ҳар доим кишига табассум билан тикилиб қарайдиган Муҳаммад Солиҳнинг кийинишлари, хатти-ҳаракатлари, соддадиллиги атрофидаги муҳит билан ҳамоҳанг эди. У оғир ҳаёт йўлини босиб ўтди. Тинмай ишлашига қарамай топгани оила эҳтиёжларини аранг қоплар эди холос. Кун бўйи кичкинагина дўконида меҳнат қилиб, кечқурунлари чироқ ёқиб уйида ҳам анча фурсат ишлар эди. Ана шу кичкинагина ҳовлида бутун умри ўтди, қанчалик тиришиб меҳнат қилмасин асло бири икки бўлмади. Бутун умр тежамкорлик, борига қаноат қилиш, бекорчи ҳаваслардан воз кечиш билан яшаб ўтди. У ҳалоллиги билан бирга ҳамма ерда ажралиб турар, серзавқлилиги санъат ва шеъриятни севиши билан анчагина обрў-эътибор ҳам қозонган. Тирикчилик ташвишлари билан бўлиб бирор-бир санъат йўлидан юра олмади, илм олишга ҳам имкон бўлмади. Бу унинг ҳаётидаги армонларидан бири эди. Одамлар унинг хушмуомалалиги учун қадрлашар, кимдир этикдўз уста деса, бошқаси косиб деб атар. У косиблик билан биргаликда ямоқчилик ҳам қилаверар эди. Ўзи етиша олмаган мақсадларига энди фарзанди етишса ажаб эмас. Қандай бўлмасин ўғлини ўқитиб саводхон қилади. Эҳтимол мусибатда ўтган умри йўлга тушиб кетар, орзуларининг бир қисми рўёбга чиқиб қолар.

***

Бу воқеа 1270 ҳижрий (1853 милодий) йилда содир бўлган эди. Қўқон шаҳрининг Қатағон даҳаси Шайхон маҳалласида содир бўлган бу қувончли воқеа тасодифми ёки қонуниятми айнан Россия босқинчиларининг Оқ мачит қаъласини забт қилиниши билан бир вақтда бўлиши ажабланарли ҳол. Ҳеч нарсадан хабари йўқ, соддадил халқ ўз билганларича яшар эдилар. Чойхоналарда, маҳаллаларда тўй-томоша, хонадонларда «гап» ейиш, атроф-туманларда улоқ чопиш каби жараёнлар асло тўхтамас, ҳамманинг ўз севимли машғулоти бор. Кимдир қимор ўйнаса, кимдир бедана ёки хўроз уриштиради, яна аллаким каптарвоз бўлса, бошқаси қўчқор уриштиради. Халқнинг бундай соддадил ва ўйинқароқ бўлишига сабаб ҳукмронларнинг лоқайдлиги ва беғамлиги эди, улар тинимсиз ишрат қилиш, ўзаро низо, бойлик тўплаш, халоватларини бузмаслик эди. Барча бало-қазоларни ҳар доим даф қила оладиган халқнинг ғамини ҳеч ким ўйламас, қайғурмас, чора изламас эди. Шундай даҳшатли бало ватан бўсағасида турган бир чоғда бефаросат амалпарастлар бир-бирларининг қонларига ташна бўлиб, жаҳолат уловига қамчи босардилар, зулм ва шафқатсизлик қилардилар.

Иймону инсофидан асло айрилмайдиган бечора оддий халқ тинмай меҳнат қилар, тер тўкар, заҳматли меҳнати билан бутун мамлакатни боқар эди. Бек-амирларнинг заррин ва кимхоб либослари, барча тантана-ю маросимлари, жамики маишатлари ана шу қадоқли қўлларнинг меҳнати туфайли эди.

***

Юрак, қалб, кўнгил яна нима деб аташ мумкин? Инсоннинг нақадар нафис, бебаҳо, буюк аъзоси, олам ичра мавжуд мўъжизаларнинг мўъжизаси. У тинимсиз улғаяди, тинмай камолот томон етаклайди. Унинг буюклиги шундаки ўзи хуш кўрган гўзалликни Сулаймон тахтига, Искандарнинг салтанатига алишмайди, бир қумурсқа тақдири ҳақида кўзидан ёш тўкиб, жаҳон ҳоқонининг зулмига қарши чиқмоғи мумкин. Нафис бир чечакнинг тебранишидан завқланиб олам бойлигига беписанд бўлиши мумкин, у табиатнинг нола ва фиғонини бехато эшитиб қалбсиз кишиларга насиб қилмайдиган энг яширин гўзалликларни илғай олади. Мумдай эриб, тинимсиз титраб турувчи бу жажжи мўъжиза асло енгилмайди, асло тобе бўлмайди. Ана шу мўъжиза ичида коинотнинг беҳисоб қанча-қанча ҳислатлари, бутун оламнинг акси, шакли, хоҳишлари мавжуд.Бўлажак авлодларимиз биз орзу қилганимиздек сифатли яшай олармиканлар, бизларнинг қилган хатоларимизни такрорламасликнинг иложини топа олармиканлар? Албатта топадилар, албатта биздан илғорроқ бўладилар, босқинчилик ҳам албатта барҳам топади. Тарихни кузатсак эди, асоратга тушмаган миллат асло топилмайди, лекин йўл қўйилган хатоликлардан тўғри хулоса чиқариб, уларни ҳеч қачон такрорламаслик лозим.

***

Ишнинг “кўзи”ни яхши билган Муҳаммад Содиқ, аста-секин қўли пул кўриб анчагина ер ва мулк эгасига айланиб олди. Серғайрат бу йигит деҳқончилик ишларини пухта билиши билан бошқалардан ажралиб турарди. Яқингинада ёлғиз меҳнат қилиб эрта-ю кеч тер тўккан бўлса бугун унинг ихтиёрида бир неча таноб ер ва бир қанча чоракорлари бор. Хўжалиги мустаҳкам, маблағи ҳам етарли. У кишиларга меҳрибон бўлиш билан бирга, қўли ҳам очиқ ва мурувватли йигит. Поччаси Муҳаммад Солиҳга айниқса оқибатли. Жиянларига ўз укасидек меҳрибон, жонкуяр. Мана жиянларини яна биттага кўпайганини эшитиб қувонганидан шаҳарга опасининг ҳовлиси томон жўнади. Аввал Каппон бозорига йўл олди, пулни аямай шойи қийиқ тўлгунича хилма-хил ноз-неъматларни харид қилди. У опасини хурсанд қилишни жуда хуш кўради. Шунинг учун ширмон нон, хандон писта ва ҳолваларни мўлроқ харид қилди. У шошилмай гавжум бозорни тарк этиб Янгу чорсу томонга бурилди. Муюлишдаги чойхонада нафасини ростлаб олиш учун бир чойнак чой чақирди, бир қанча фурсат дам олиб бўлганидан сўнг Ходабозор кўчаси томон юра бошлади. У Қўқоннинг гавжум кўчаларини томоша қилишни жуда хуш кўради, ҳар бир қадамда иштаҳани очадиган таомларнинг хушбўй ҳидлари димоққа урилади, ҳолвапаз, сомсапаз ва кабобпазлар “Келиб қолинг, гўшт куйди” деб бақир-чақир қиладиган ошпазлар, ҳар қадамда учрайдиган тиланчилар ўзига хос бир олам. Серқатнов кўчалардаги йўловчиларнинг ҳолатига қараб қайси тоифага мансуб эканлигини билиб олса бўлади. Бойвачча йигитлар қирчанғи отларга миниб олиб, оҳори тўкилмаган кийим-кечакларини кўз-кўз қилишса, бечорахолроқ кишилар эшакларига миниб олиб йўрғалайдилар.

Ғилдираги каттакон Қўқон арава ўтаётгандаги ғижирлаш бир қанча фурсат давом этади. Одамлар тўпланадиган ерларда чўнтакурар ўғрилар ҳам йўқ эмас. Баъзи бир хилват кўчаларнинг муюлишларида ошиқ тепадиган қиморбозлар ҳам учраб туради. Чорсуга етмасдан ўнг томонда товуқ бозори бор, дакан, чипор ва шунга ўхшаш паррандаларнинг хилма-хиллигидан кўз қамашади. Муҳаммад Содиқ бир нарса эсига тушиб қолгандек бозорчага бурилиб, этли бир товуқни харид қилди. Энди поччасининг ҳовлисига борса бўлаверади, режалаган барча нарсаларни харид қилганига ишонч ҳосил қилиб, жадаллаганича юриб кетди.

– Содиқбой, соғ-саломат юрибсизми? – деди Муҳаммад Солиҳ қайноғаси билан қучоқлашиб кўришар экан. – Бола-чақалар тинчми?

– Шукур, бир амаллаб юрибмиз. Жижи катта бўляптими?

– Худога шукур, тетиккина.

– Опам яхшимилар?

– Ҳа, бечоранинг қувончи ҳеч қаерга сиғмайди.

– Учта ўғил кўради-ю қувонмайдими, ҳар қанча қувонса арзийди. Худо хоҳласа уларни оёққа турғазиб олсангиз марра сизники.

– Айтганингиз келсин, тўйларини кўриш насиб этсин.

– Учта ўғилга учта келин келса бу ҳовли набиралар билан тўлади, ҳали ҳовлингиз торлик қилиб қолади.

– Тўғри айтдингиз, янги бир ҳовли қуриш орзуим бор, лекин тирикчилик муаммолари билан овораман.

– Биламан, ҳаммамизга ҳам қийин, тирикчилик қилиш йилдан-йилга оғирлашиб бормоқда. Айниқса солиқлар эзиб ташлаяпти.

– Шукур қилаверайлик, яхши кунларга ҳам етиб борсак ажаб эмас.

– Қани ичкарига кирайлик, – деди Содиқбой поччасининг елкасига оҳистагина қўлини қўйиб. – Сизни соғиниб юрган эдим, озгина гурунглашиб ўтирамиз.

– Сиз билан суҳбатлашиш мароқли, лекин бироз шошиб турибман.

– Унақаси йўқ, ҳой аяси, – деди Муҳаммад Содиқ шошилиб. – Чой қўйиб юбор, дарров дастурхон туза.

– Содиқжон, чойни бошқа сафар ичамиз.

– Почча ҳар сафар шошиб келиб, шошиб кетасиз. Келинг энди озгина суҳбатлашайлик. Келинингиз нон ёпган, эрталаб эринмай туриб янги «ширава» қаймоқ олиб келганман. Ризқингиз қўшилган экан, бирга қаймоқлашамиз.

– Қаймоқ танлашда сизга етадигани йўқ, буни биламан.

– Атайлаб «Қаймоқли гузар»га бордим, у ернинг қаймоғи бошқача бўлади.

– Хоннинг ўрдасидагилар ҳам ўша ердан қаймоқ олар эканлар.

– Шунақа, харидорлар ҳам, сотувчилар ҳам ўша ерда жамланади, энг сифатли қаймоқни фақат ўша ердан топасиз.

– Сизни меҳмондорчиликка айтгани келдим.

– Э, шунақами?

– Ҳа, янги чақалоқнинг туғилгани муносабати билан улфатларга биттазиёфат қилиб беришга ваъда берган эдим.

– Жуда яхши, бизга нима хизмат бор, тортинмай айтаверинг.

– Фақат ташриф буюрсангиз етарли.

***

Адолат билан адолатсизликни, асл фарзандлари ким, ғанимлари ким фарқлай олмайдиган юрт қулликка маҳкумдир.

Ҳар бир замоннинг ижобий ютуқлари бўлиши табиий ҳол, илм-фан, санъат, адабиёт, маданият, фалсафа каби соҳалар тинимсиз ривожланиб туради. Афсуски бу ютуқлар қатори аллақанча нуқсонлар ва иллатлар ҳам мавжуд бўлади.

Даврнинг чинакам ўзгариши ана шу ютуқ ва нуқсонларга бўлган муносабатга боғлиқ. Кишилар ижобий ўзгаришларни тўғри фаҳмлаб, тараққиёт учун фойдали омилларни авайлаб, уларнинг яратувчиларини эъзозласа, ҳурмат қилиб рағбатлантирса бу жамият гуллаб-яшнаши шубҳасиз. Аксинча барча мўъжизакор соҳаларни йиғиштириб қўйиб хурофотга кетса, тараққиёт ожизланиб, маънавият касалланиб, адолат йўқолиб боради. Замонга боқ деганда, барчамиз энг илғор, энг замонавий ўзгаришлар ҳақида қайғуришимиз, гўзалликларни парвариш қилишимиз тушунилади.

Аксинча нодонлик томонига ўтиб, манфаатимиз йўлидаги ютуқларни нобуд қилсак, бу замонга боққанимиз эмас, замонга хиёнат қилганимиз бўлади. Ҳаётга кўр-кўрона мослашиш, нима қулай бўлса ўшани ёқлаш, нодон кишиларнинг сафида бўлиш келажак олдидаги жиноятдир.

Замона зайли билан дейишади одамлар. Менимча ҳар бир замоннинг ўз оқими бор дейишмоқчи бўлса керак, ана шу оқимга қараб, ҳеч қандай мулоҳаза қилмай одимловчи кишилар аксарият кўзлаган мақсадларига тез эришадилар, яхшиямки бу қулайликлардан барча бирдек фойдаланмайди, кимдир бу оқимга таъсир ўтказади, яна кимдир унга қарши ҳаракатланмоқчи бўлади. Бундай жараён тараққиётнинг негизидир. Замонга мослашиш, ҳаётга мослашиш демакдир, мулоҳаза қилиб ўтирмай ҳаётга мослашиш худбинликнинг кенг тарқалган туридир, худбинлик эса ўз манфаати ҳақида қайғуришдан бошқа нарса эмас. Манфаат ҳақида қайғуриш, нафс кўйида умр ўтказиш деганидир, бу хоҳиш бутун ҳайвонот оламига хос хоҳиш бўлиб, бизларни мулоҳазага тоъбелик бу ҳислатдан ажратиб туради. Демак икки хил одамлар мавжуд, қалб амри билан фикрлаб яшовчи ёки бутун умр нафс хоҳишини қондириш билан оввора кишилар. Барча истак, орзу-ҳавасларимиз покиза одам бўлиш бўлса шунинг ўзи гўзаллигимиз.

Менга не ёру не ошиқ ҳавасдир,

Агар мен одам ўлсам ушбу басдир.

А.Навоий

***

Ҳеч қачон икки нусхада такрорланмайдиган инсон дунёга ёлғиз келиб, ёлғиз кетади. Унинг нигоҳидаги олам, қалбидаги туйғулар, қувончу қайғулар, хоҳишу орзулар, севги ва нафратлар, жамики кечинмалари бетакрор ва ягонадир. Барчамиз нималарнидир ўрганиб умр ўтказамиз, лекин ҳеч бир кимса ўзини мунтазам билмайди, тингламайди, ўрганмайди, билганларимиз эса холис эмас, бироз мақтов, ёлғон, худбинлик қўшилган бўлади. Демак ўз худбинлигини енга олган одам жуда кам ёки йўқ. Нега шундай деб изланадиган одам ҳам жуда кам ёки йўқ. Ҳар бир дунёга келган одам борлиқнинг ижоди ёки бетакрор кашфиёти, шубҳасиз у бир қанча нуқсон ва беҳисоб фазилатлар билан яратилади, кимса ўз нуқсонларини мутлоқ енгиб, фазилатларини тўла парваришлай олса эди, у бетакрор гўзаллик ва бетакрор кашфиёт соҳиби бўлган бўлар эди, ҳар биримиз умр бўйи ўта гўзал инсонни излаймиз, тинимсиз излаб, тинимсиз қайғуриб асло топа олмайдиган кимса ўзимиз учун ўзимиздир.

Бизларни кашф қилишда нақадар саҳийлик қилган қодир куч нуқсонларимизни аниқлаб бермаган, биз уларни тинимсиз излаб, беҳисоб заҳматлар чекиш ҳисобига аниқлаймиз. Ўзини аниқлаган инсон мукаммал дейилади, нуқсонларини йўқота олса комилдир. Унинг ўз қиёфаси, нигоҳи, хулқи, товуши, ўрни бўлиб, холис фикрлайди, холис муносабатда бўлади. Хушомаду очкўзлик, шуҳратпарастлик, энг муҳими худбинликдан холи кишига айланади.

Аччиқ ҳақиқатни тан олиб, ўзимиздан адолатли нафратланиб, танқид қилиб, тинимсиз тергаб, зарарли хоҳишларимизни жиловлай олсак эди, чинакам гўзалликка эриша олардик. Афсуски, бундай қила олмаймиз, ўзимизга тинимсиз сайқал бериб, инсон деган асл номни оқлаб, ёруғ юзли гўзал инсон бўлишга интилишни, барча фаолиятимизни инсоният мулкига мулк қўшиш, кишиларга малҳам яратишга бағишлашни ёдимиздан чиқариб қўямиз. Нималардан завқланиб, нималардан нафратланишни адолатли ҳал қила олсак янада гўзалроқ бўлар эдик. Ноўрин нафратланиш, тараққиёт учун зарарлидир.

Ҳайрат ва ҳасрат тўла бу оламда, армонлар ҳам бисёр, ишқ-муҳаббат ёнида афсус ва надоматлар ҳам. Бирор лаҳзага тиним билмайдиган инсон умр бўйи ўз қалби билан ҳасратдош. У ҳаётнинг барча қайғу ва ҳасратларини биргаликда енгиб, барча қувончлардан бирга баҳраманд бўлиб, севиб ҳам нафратланиб уни асло тарк этмайдиган ягона дўстдир. Шоирлар умр бўйи ана шу дўстлари билан ҳасратдош бўладилар, бирга суҳбатлашиб, бирга куйлашиб, бирга ижод қиладилар.

***

Аъзамхўжани улфатлари бекорга «қўли гул» деб атамайдилар. У чиндан ҳам пазанда бўлиб, ниҳоятда дидли ва озода, дастурхон тузаш ва таом тайёрлашда тенги йўқ. Шу сабабларга кўра меҳмондорчиликдан қўли бўшамайди. Мана бугун ҳам Муҳаммад Солиҳнинг меҳмонларини кутиб олиш унга юкланган. Ҳамма ишларни режалаб олган Аъзамхўжа уйни йиғиштириб тартибга солишдан бошлади, тахмондаги кўрпачаларни бир бошдан солиб, атрофга болиш ва ёстиқларни териб қўйди. Тоғорадаги сомса совиб қолмаслиги учун кўрпача билан ўраб қўйди-да, сўнгра дастурхон солиб тузай бошлади. Ликопча ва пиёлаларни териб қўйиб, бир бошдан қуруқ мева ва ширинликларни тузади. Энди шошилмай кўкатларни тўғраб, сузма қатиқ билан аралаштириш лозим ҳамда кабобга қўшиб ейиш учун «зирапиёз» ҳам тайёрлаш керак. У тухумсимон нўш пиёзларни тозалаб «қил-қил» қилиб тўғрай бошлади, сўнгра уларни енгилгина эзғилаб, сирка қуйди, устидан озгина мурч сепиб аралаштириб қўйди. Энди пиёлаларга қаймоқ ва мурабболарни қуйиб жойлаштириши керак. Қандолат печак, лабз, ҳолвалар каби қандларни чиройли қилиб териб чиқди. Хонага хушбўй ҳид тарқалсин деб дастурхон ўртасига райҳон қўйишни ҳам унутмади. Қалампир-туздан тортиб барча нарсаларни ҳозирлаб бўлди-да, сихларни олиб гўшт бўлакчаларини тера бошлади. Энди бироз дам олиб меҳмонларни кутиб олса бўлаверади. Ҳеч нарсани эсидан чиқариб қўймадимми деб ўйлай бошлади. Йўқ ҳамма нарса жойида, дастурхоннинг тўрт бурчагига биттадан сочиқ қўйса бас. Обдастага сув тўлдириб, чилопчинни ҳам ҳозирлаб қўйган.