Мария Петровна (алдындағы көкөніс салатына шынышқысын сала беріп): Айтпақшы, сіз кандидаттығыңызды қандай тақырыптан қорғап едіңіз. Егер құпия болмаса…

Тимур Қалдыбаевич (қайтадан көңілденіп): Түк құпиясы жоқ. О-о, біле білсеңіз, бұл бір қызықты тақырып!.. Менің тақырыбым қазақтың ақ бас сиырларын костромалық әріптестеріммен будандастыру хақында болатын.

Мария Петровна: Аха-ха!.. Ха-ха!.. Қойыңызшы!.. Шыныңыз ба бұл?..

Тимур Қалдыбаевич: Мария Петровна, сіз мені өйтіп ренжітпеңіз…

Мария Петровна: Кешіріңіз. Сізді ренжітіп маған не болыпты.

Тимур Қалдыбаевич: Онда – әңгіме басқа. Кезінде менің диссертациямды ғылыми совет единогласно қолдаған. Понимаете, единогласно!… Бұл ғылыми өмірде өте сирек кететін жағдай. Әрине, кертартпа ұлтшылдар да болмай қалған жоқ. «Бәрібір мұндай буданнан пайда болған мал Қазақстанның континенталды климаттық жағдайына үйренбейді, әр тұқымның өзінің табиғи бейімделген географиялық қонысы, ландшафы болады, бұл – жаратылыстың ғасырлар бойы қалыптасқан заңына жасалған қиянат» деп те соқты бір білгіштер. Бірақ ғылыми советтің мүшелері олардың ауыздарын аштырмай тастады. Мен единогласно қорғап шықтым.

Мария Петровна: Браво-браво!… Айтпақшы, ұлтшылдық демекші, бүткіл Алматы қазақ жастары Брежнев алаңына жиналып алып, ұлтшылдық, экстремистік ұрандар көтеріп, көтеріліс ашқалы жатыр деп шулап жүр ғой кешеден бері, одан не хабарыңыз бар?

Тимур Қалдыбаевич: (өрекпіп) тамағы тойған соң құтырады өңшең сілімтіктер!… Совет үкіметінің, Компартияның арқасында осындай жетістіктерге жеткендерімен жұмыстары жоқ. Кеше кім еді олар, ал, бүгін кім – жан-жақтарына қараулары керек қой. Арттарында арандатушылары бар!… Мен білем!… Маған билік берсе, баяғы Сталиннің кезіндегідей шеттерінен түрмеде шірітер едім, шеттерінен!… Білсін үкімет пен партияның саясатына қарсы шығудың қандай болатынын!…

Мария Петровна: Қойыңызшы, бұныңыз тым қаталдық қой.

Тимур Қалдыбаевич: Қоятын ештеңесі жоқІ Қазақта «Айуанға намаз үйреткен – таяқ» деген мақал бар. Бұ секілді жабайыларды солайша тәрбиелемесең, басқасын түсінбейді. Так что…

Кенет терезенің алдынан тағы да біреулерді қуып келе жатқан жазалаушы отряд солдаттарының аяқ дүсірі естіледі. Көшеден: «Апа!… Апажан!… бауыларым-ау, құтқартсаңдаршы, мыналардан! Құртты ғой Бә-рі міз-з-ді!», деп құлындағы даусы шығып щырқыраған қыз баланың үні түн тыныштығын тіліп өтеді. Овчаркалардың абалап үргені, біреулердің жанталаса ысқырған ащы ысқырықтары, солдат етіктерінің дүсірі бірте-бірте ұзай береді.

Тимур Қалдыбаевич: Ә, бәлем, жандарың қысылды ма?!

Мария Петровна: (оны онша қоштай қоймай) Қойыңызшы, сіз де… Орнынан ауырлау тұрып, сыртқы есікке қарай беттейді.

Жарайт, сау болыңыз. Мен кеттім.

Тимур Қалдыбаевич: (Мария Петровнаның ту сыртынан аңтарылып) Мария Птровна… Мария… Тым болмаса бірер минут аялдай тұрыңызшы. Мен әлі әңгімемді аяқтағам жоқ… Артында онан да гөрі қызықтары бар.

Мария Петровна: (бұрылмастан) Кейінге де бірдеңелер қалсын да. Жақсы енді… Ендігіміз артықтау болар.

Кетеді.

Тимур Қалдыбаевич тәлтіректей басып, оның соңынан біраз ере түсіп, алакөлеңке коридордың қақ ортасына жете бере мәңгіріп тұрып қалады.

Тимур Қалдыбаевич: (әлсіздеу, жалыншты дауыспен) Мар-ри-ия-я Пет-ров-на-а!

Дәл осы кезде қонақ бөлмеден Қайсар шыға келіп, доценттің алқымынан ала кетеді. Оның түрі өрт сөндіргендей түтігіп кеткен.

Қайсар: (Тимур Қалдыбаевичке тістеніп) Жауыз! Нағыз жау-у-ыз екен-сің-ң ғой!… Мен сені қазір өлтірем!… Сілімтік алаңға шыққан жастар емес, мына сенің өзің!… Өзі-ің-ң! Өзі-ің-ң!

Тимур Қалдыбаевич: (шамасының келгенінше қарсыласып) Әй-й, жын-ды-мы-сың-ң?! Мен не қыл-дым-м.. сағ-а-ан-н?…

Қайсар: (одан сайын оны қылғындыра түсіп) Не қылғанды көрсетем қаз-з-ір-р!… Сатқын!… Бүткіл ғасырлар бойғы қазақ халқының аққан көз жасы сендей сатқындардың мойнында, білдің бе?! Бізді құртқан жоңғар да, қытай да, орыс та емес – мына сендерсіңдер!… Егер қазақ халқы шын мәнінде келер күнін ойлайтын болса, ең алдымен мына сендерден құтылулары керек. Сендер тұрғанда бізге келешек те, бақ та, бақыт та жоқ!… Сондықтан да мен сенің қазір қаныңды ішем-м!…

Қайсар Тимур Қалдыбаевичті қабырғаға сыға түседі.

Тимур Қалдыбаевич: (қырылдап)Жі-іб-бер-р!

Ақмарал: (шыңғыра айқайлап, Қайсарға ұмтылады) Қа-ай-са-ар-р!… Тоқта-ат-т дей-ім-м!… Тоқташы!…

Қайсар: (ызаланып) Былай кет-т!

Ақмарал: Бұны өлтірсең екеуіміз де құримыз! Не-еғып-п түсінбейсің соны?!

Қайсар: Мейлі!… Өзім өлтірем – өзім жауап берем! Сенің жұмысың болмасын!…

Ақмарал: (еңіз-теңіз болып) Қайса-ар-р, жаным-м… өлтіре көрмеші!… Жалынам!… Тым болмаса мына менің ішімдегі жеті жарым айлық нәрестені куә қылмашы ондай сұмдыққа!… Қа-ай-сар-р!

Қайсар: Әне!… Сендердің бәріңнің өсітіп сатқындарға жандарың ашып шыға келеді. Ал бұлар бізді ешқашан аяп көрген жоқ. Өйткені бұларда жүрек жоқ, тойымсыз өңеш пен қарын ғана бар!… Жаңа естіген жоқсың ба өз құлағыңмен Марияға не айтқанын!?… Бұлар бізді бүгін ғана сатумен шектелмейді, реті келсе, ертең де, арғы күні де, тіпті жүз жылдан кейін де сата береді. Бұлар тұрғанда, қарапайым халықтың басынан соры арылмағаны – арылмағаны!… Сендер осыны қашан түсінесіңдер!?

Тимур Қалдыбаевич: (үні әзер шығып) Кеші-і-ірр!

Ақмарал: Құдай-ай, кешірім сұрап жатыр ғой сенен, жіберші енді…

Қайсар: (тістеніп) Осының айтқанына сеніп тұрсың ба?! Сен де бір-р… Бұларда ант деген болушы ма еді? Қазір есіктің алдына шығысымен бәрін ұмытады.

Тимур Қалдыбаевич: Іні-ш-шек-к… ұмыт-па-йы-м… Өллә-біл-л лә.

Қайсар: Жоқ, сен ұмытасың-ң! Қане, айт жаныңның барында, – осы кезге дейін қанша қазақты саттың?! Білем мен: сату мен сатылу – сендердің ата кәсіптерің!… Сендер секілділер сатпаған қазақтың қандай қасиеті қалды?!… Уақыт пен заманның атын жамылып, тілін де, дінін де, ар-ожданын да – бәріе де сатып бітуге таядыңдар!… Және қит етсе, біз қайтейік, ол кезде заман солай еді ғой, білмей қалыппыз деп мүләйімсисіңдер! Енді, міне, бүгін де сол баяғы тойымсыз өңештерің мен жанға жайлы жұмсақ креслоларың үшін ел намысын қорғап алаңға шыққан ұл-қыздарыңды да сатып жібермексіңдер!… Бұл өздеріңнің болашақтарыңды сату екенін түсінемісіңдер өздерің?!

Тимур Қалдыбаевич: (өлімсіреп) Түс-с…

Ақмарал: Қайсар-р, өлтір-дің-ң! өллә-біллә деп антын берді ғой жаңа!

Қайсар міз бақпайды.

Егер сен осыны өлтірсең, ең алдымен біз қысылғанда қанатының астына алған Баймырза ағаны құртамыз!… (Ақмарал бар күшімен жан ұшырып Қайсарды жұлқылай бастайды) Естимі-сі-ің?! Түсінесің бе өзің, Бай-мыр-зза ағамды құтасың!…

Қайсар: (өзіне-өзі келгендей болып) Баймырза ағамды?!

Ақмарал: (Аппақ тістерін Қайсардың доценттің алқымындағы қарулы қолына салып) Иә-иә-иә-ә! Қайсар доценттің алқымын босатып жібереді. Ол жерге жансыз кісіше сылқ етіп, сұлап түседі.

Ақмарал: (еңіз-теңіз жылап қоя береді) Ақыры құр-т-тың-ң!.. Мынау уже-е… (Ықылық атып) Өліп қалды-ы…

Қайсар: (самарқау) Қорықпа. Мұндайлар ит жанды келеді. Қазір тірілет…

Ақмарал: (қимылсыз жатқан доценттің бетіне үңіліп) Тіріл-лме-йт-т.

Қайсар: Тірілет. Тірілет… Бетіне мұздай су бүрік…

Ақмарал жанұшырып асханаға жүгіріп барып, ол жақтан бір кесе мұздай су алып шығады да, жаутаңдап Қайсарға қарайды.

Қайсар: (кеседегі суды көрсетіп) Қорықпа , шашып жібер бетіне…

Ақмарал доценттің бетіне бір кесе мұздай суды ақтара салады. Бес-алты секундтай уақыт өткенде Тимур Қалдыбаевич әуелі көзін ашып, шамалы жатады да, сонан соң бір қолымен еденді таянып, орнынан сүйретіліп тұра бастайды.

Ақмарал: (жыламсырап) Құдай-ай, тірілді-ау, әйтеуір-р…

Қайсар: (доцентке) Енді көзіңді жоғалт. (Сонан соң оған жақындай түсіп) Бірақ кетеріңнің алдында бір сауалға жауап бер, сілімтік кім – сен бе, әлде ана алаңға шққан жастар ма?…

Тимур Қалдыбаевич: (ықылық атып) Ме-е-ен!…

Ақмарал: (киімілгіштен Тимур Қалдыбаевичтің киімдерін алып беріп жатып, оған) Енді тездетіп жоғалыңыз. Мә, мыналарды қолтығыңызға қысып алыңыз, сыртқа шыққан соң-ақ киінерсіз…

Тимур Қалдыбаевич сыртқы киімдерін қолтығына қысқан күйі тәлтіректеп, сыртқы есікке қарай беттейді.

Ақмарал: Болыңыз, болыңыз енді…

Есіктің тұтқасына қолын соза бергенде, Қайсар оны есіктің көзінде соңғы рет тоқтатады.

Қайсар: (доцентпен бетпе-бет келіп) Сен ертең біреулерге бірдеңелерді көңірсітіп жүрме, білдің бе?! Ал көңірсітсең бар ғой, айтпады деме – ана қазақтың ақ бас сиырларын костромалықтармен будандастыратын лабораторияның ішіндегі колбалардың түбіне кіріп кетесің де, аяғыңнан сүйреп шығарып, өз қолыммен бауыздаймын!… Сен мұны жай қоқан-лоқы деп түсінбе!… Мен сенің тіліңмен айтқанда, «афганецпын», қазақша айтқанда, ауған соғысына қатысушымын. Ұқтың ба?!

Тимур Қалдыбаевич: (басын изеп) Інішек, ұқтым-м…

Ақмарал: (бір қолымен Қайсарды қапсыра құшақтап, екінші қолымен Тимур Қалдыбаевичке есік ашып жатып «ауғандық» жігітке) Ұқты-ұқты, қойшы енді. Айтып тұр ғой. (Сонан соң есіктен шығып бара жатқан доцентке) Қайсар шнын айтып тұр, ауған соғысына қатысқан… Бұның сондықтан қаны бұзық, байқаңыз…

Тимур Қалдыбаевич кетеді. Ол кетісімен Ақмарал қонақ бөлмеге жүгіріп кіреді де, есікті тарс жауып, бір қолымен ішін басып, диванның үстіне бүктетіліп құлай кетеді. Коридорда қалған Қайсарға оның ауырсына ыңыранған даусы жетеді.

Ақмарал: (қонақ бөлмеден) Ой, Алла-ай!… Жаным-ай!…

Қайсар оның ауырсынған үніне сәл-пәл құлақ салып тұрады да, есікті ашып, бөлмеге кіреді. Сәл-пәл әлденеге таңырқаған пішінмен диванның үстінде сегіздік секілді бүктетіліп жатқан Ақмаралдың жанына келеді.

Қайсар: Саған не болған?

Ақмарал: (алқынып) Өй, жаным-ай-й!

(Қайсарға қолымен ымдап, ішін көрсетіп ) Іші-м…

Қайсар: (таңданып) Ішім?..

Ақмарал: (ауысына ыңырсып) Иә-ә.

Қайсар: Онда қазір дәрі іздейін…

Ақмарал: (басын шайқап) Керегі жоқ…

Қайсар: Неге?!

Ақмарал: (зорлана жымиып) Қалай түсінбейсің?…Мана айтқан жоқ па едім – екіқабатпын деп…

Қайсар: Оу, оған ерте емес пе? Жеті жарым ай болды дегенің қайда?

Ақмарал: (ыңқылдап) Сірә, мана мені солдаттар ұрғанда бұл да шошыды-ау деймін. Бұ жолы айым – күнім жетпей, шала босанатын шығармын. Бұл – менің екіншім ғой. Үлкеніміз ауылда… Кемпір-шалдың қолында. Түу, Қайсар, жаңа кісіні жаман шошыттың ғой… Мен анау өліп қалған шығар деп, зәрем ұшты.

Қайсар: (кінәлі үнмен) Ақмарал, мен сенің екіқабат екеніңді ұмытып кетіппін, кешір…

Ақмарал: (анаға тән мейірлі үнмен) Қайсар, бері келші… маған таман… Еңкей…

Қайсар Ақмаралға қарай еңкейеді. Ақмарал жігіттің бетінен бір сүйеді де, оған қарап зорлана жымияды.

Қайсар, сен нағыз ер жігітсің!… Шіркін менің күйеуім де сендей болса ғой. Ал енді сен… ана… асүй жаққа бар…

Қайсар: Сен жалғыз өзің… Қиналасың ғой…

Ақмарал: (ауырсына ыңқылдап) Бір жөні болар. Әйтеуір бірінші рет босануым емес қой.

Қайсар: (бөлмеден қипақтап шыға қоймай) Сонда да…

Ақмарал: Бар дедім ғой енді… Мен қазір… былай… аяқ астынан нетіп қалсам, қайтесің… Ұялмайсың ба?! Бар-р…

Қайсар: Жарайт, ондай болса…

Қайсар бөлменің есігін жауып, коридорға шығады да, олай-бұлай бөлмені мақсатсыз кезіп кетеді. Пауза. Арада бірер минуттай уақыт өтеді. Шыдамы таусылған Қайсар қонақ бөлмесінің есігінің сыртынан тың тыңдайды. Іштен Ақмаралдың ауырсына ыңырсыған үні естіледі.

Қайсар: (есіктің сыртынан дауыстап) Ақмара-ал, а Ақмарал!…Роддомнан дәрігер шақырсам қайтеді? Телефонмен…

Ақмарал: (бөлмеден) Керегі жоқ…

Қайсар: Неге?

Ақмарал: Манағы жендеттер ұстап алып… мені түрмеге қамалсын дегенің бе?

Қайсар: Не үшін?…

Ақмарал: Демонстрацияға қатысқаным үшін.

Қайсар: Оны олар қайдан біледі? Дәрігерлерді айтам…

Ақмарал: Мен кеше естігем… Қазір барлық ауруханаларда КГБ мен прокуратураның өкілдері жүрген көрінеді дейді тексеріп. Сен білмейсің ғой. Менің бүткіл денем – көк ала торғайдай…

Қайсар тағы да алакөлеңке коридорды мақсатсыз кезіп, олай-бұлай сенделіп жүріп кетеді. Ауық-ауық бөлмеден Ақмаралдың ауырсына ыңырсыған үні келеді. Арада тағы екі-үш минуттайуақыт өткенде сыртқы есіктің қоңырауы шылдырайды. Қайсар қуанғаннан жалма-жан жүгіріп барып, есікті ашады. Ішек Баймырза мен Талшын енеді.