Կյանքը հին հռովմեական ճանապարհի վրա

* * *

Մայրս գնում է գոմ՝ կովը կթելու։

Գնում է և երկար ժամանակ չի վերադառնում։

– Քա՜, աղջի՜, հարսն ի՞նչ եղավ, – հանկարծ բացականչում է հորաքույրս, – գոմ գնաց ու չեկավ։

Վազում են գոմ, տեսնում են մորս՝ կովի մոտ նստած, գրկում՝ մի կապուտաչյա երեխա։

Այդ երեխան ես էի։

* * *

Մայրիկս ինձ գրկել էր, կանգնել կտուրի վրա և կանչում էր

– Լուսինկա՛ պապա, լուսինկա՛ պապա, եկո՛, էս չար տղան տա՜ր:

Ես նայեցի մորս կանչած ուղղությամբ և տեսա լուսինը, որ մանիշակագույն մթնաշաղում, մուգ֊կապույտ լեռան վրա նստել էր։

Այնքա՜ն մեծ էր այդ լուսինը։ Դրանից հետո ես երբեք չտեսա այդքան մեծ լուսին։ Նայելով և հրճվելով նրա բոցագույն փայլից՝ մի ձեռքով բռնեցի մայրիկիս մազերը, կախվեցի առաջ – ուզում էի ավելի մոտ լինել լուսնին – և մյուս ձեռքով ե՛ս էլ սկսեցի կանչել։ Մայրիկս նայեց ինձ և հանկարծ սեղմեց ինձ կրծքին՝ այնպե՜ս պինդ, այնպե՜ս գորովալից։ Թեև ես կորցրի լուսինը, բայց դուրեկան էր ինձ համար մորս սեղմումը, ինձ դուր էր գալիս մորս բուրումը։

Առաջին անգամն էր, որ ես այդքան բարձրից դիտում էի շրջապատը – ընդարձակ և զմրուխտյա մի դաշտ՝ կապույտ լեռների շղթայով երիզված։

Մայրիկիս թևի վրա նստած՝ մի ձեռքով բռնած մորս մազերը, ես ինձ նետում էի առաջ, ուզում էի թռչել դեպի զմրուխտյա դաշտերը ինձ այնպես էր թվում, որ եթե մայրիկս թողնի՝ ես պիտի կարողանամ ցատկել դիմացի կտուրը և այդ կտուրից էլ դեպի դաշտը։ Հարևան կտուրը բարձրացավ մի կին և, տեսնելով լիալուսինը, խաչակնքեց և մեզ դառնալով՝ ասաց

– Չոճուխը տեներն ես հաներ

– Հա՛

– Քա՜, ինչքա՜ն գիրցեր է, աչք չիտամ:

Մայրիկս քնքուշ կշմտեց իմ ամենափափուկ տեղը։

Ես այլևս չլսեցի, թե ինչ խոսեցին, ինձ հափշտակել էր ընդարձակ և անդորր տարածությունը։ Դաշտում իմ աչքին խփում էին մինարեները և կաղամախիները, երկուսն էլ դեպի երկինքն էին թռչում, երկուսն էլ օրորվում էին մթնշաղում։ Կտուրից ես սկսեցի տեսնել և տները, հենց առաջին անգամ տեսա մեր տունը։ Մինչև այդ ինձ միայն փողոցի դուռն էին հանում կամ շատ֊շատ լուսամուտի առաջ, կանգնած բռնում էին, որ դիտեմ, ես տեսել էի մեր դիմացի տունը և նրա ձևը, մեր տունը դեռ չէի տեսել չէի տեսել այնպիսի կետից, որ կարողանայի ամբողջականապես ըմբռնել նրա ձևը։ Երբ մայրիկս ինձ տարավ կտուրի մյուս ծայրը, ես ներքև նայեցի և տեսա մեր պարտեզը տեսա ավազանը, որ փոքրացել էր, տեսա Գոգոյին, որ ծաղիկներն էր ջրում, նա էլ կարճացել էր, թփերը, մեծ ծառերն անգամ թզուկացել էին։ Դարձա մայրիկիս զարմացած, մայրիկս չէր փոքրացել։ Մթնշաղի մանիշակագույն մշուշում սուրում էին ծիծեռնակներ, բյուրավոր ծիծեռնակներ, որոնցից ոմանք իմ գլխի վրայով, շատ մոտիկից, սուր ճիչ արձակելով՝ անցնում էին։

Երբ ես հետևում էի նրանցից մեկնումեկի թռիչքին և պատկերացնում էի նրա թռիչքի գիծը իբրև թել, իմ առաջ դիզվում էր խառնված թելի մի կույտ։

Մայրիկիս գրկում ես այնքան խաղացի և թռչելու փորձեր արի, որ հոգնեցի, փաթաթվեցի մայրիկիս վզով, կամաց֊կամաց գլուխս կախվեց ստինքների վրա, շրթներս հպան նրա ջերմ պտուկներին։ Միայն առավոտյան աչքերս բացի։ Արև էր։ Մայրիկս քնած էր, կուրծքը բաց։ Վեր կացա, մոտեցա նրան, գլուխս թաղեցի նրա կրծքի մեջ։ Մայրիկս, առանց աչքերը բանալու, մի թևով պինդ գրկեց ինձ։

Ա

Հայրս կալվածատեր էր և մեր գավառում պետական բարձր պաշտոնատար։

Բայց ես պետք է սկսեմ նրա մահից։

Նա մահվան պատրաստվեց այնպես, ինչպես նորափեսան է պատրաստվում իր հարսանիքին։

Մեռնելուց մի ամիս առաջ (դեռևս ոտի վրա էր և բավական առույգ, բայց գիտեր, որ հաղթում է մահվան որդը) կանչեց հյուսնին, միասին ջոկեցին երկար ընկուզե տախտակներ։

– Էս տախտակին վրա ոստ կա, – ասաց հայրս և մեկդի նետեց տախտակը, փոխարինելով մեկ ուրիշ մաքուր տախտակով։ Ապա պառկեց հատակին, պարսկական քիրմանշահ գորգի վրա, հյուսնը վերցրեց նրա հասակի չափը։

– Չինարի բոյ ունիս, հաջի էֆենդի, – ասաց հյուսնը՝ չափը վերցնելուց հետո։

Հայրս ժպտաց անտարբեր։Եվ հորս ներկայության, նրա խստագույն ցուցմունքների և հրահանգների համաձայն՝ հյուսնը շինեց հորս դագաղը:

Մայրս, առանձին սենյակում, ողբում էր աղիողորմ, մինչդեռ հյուսնը, հորս հետ կատակելով, պատմություններ պատմելով և մեկ֊մեկ օղի ճնկելով, չափում էր ընկուզե տախտակը, կտրում, հղկում, ագուցում և փայլեցնում։

– Ուստա Մարգա՛ր, հեչ գամ չպիտի գործածես, – պատվիրում էր հայրս։

– Գլխո՛ւս վրեն, հաջի էֆենդի։

Իսկ ես, միամտորեն, թեթևագույն հոգով, դիտում էի ուստա Մարգարի աշխատանքը։ Կարծում էի, որ հայրս պատրաստվում էր ճամփորդության, գնալու էր Ստամբուլ կամ ավելի հեռու քաղաքներ և ինձ նվերներ էր բերելու։

Ամեն անգամ երբ նա վերադառնում էր ճամփորդությունից՝ ողողում էր տունը նվերներով։

Ուստա Մարգարը շինեց դագաղը, վերջացավ։ Կարծես մի սեղան շինեց կամ պահարան։ Այնքա՜ն անտարբեր։

– Հաջի էֆենդիիս պատմեմ, ասկե քսան տարի առաջ – պատմում էր ուստա Մարգարը, ծիծաղում ու հղկում տախտակը։

Բայց երբ հայրս ընտանիքի բոլոր անդամներին դուրս հանեց, որպեսզի դագաղի մեջ պառկի վերջին անգամ ստուգելու՝ ուստա Մարգարն էլ դուրս եկավ սենյակից սարսափով։

– Ղուրբա՜ն ըլիմ Աստծո զորության, ասլանի ջիգեր ունի, – ասաց ուստա Մարգարը։

Դուրսը բոլորն էլ լաց էին լինում, բոլորն էլ մասնակցում էին մորս ողբին։

Իմ աչքերն էլ լցվեցին արցունքով։

Իմ հոգու թեթևությունը փոխվեց մի մթին ծանրության։ Ականջիս շշուկ ընկավ, որ հայրիկը շուտով պետք է մեռնի

Ինձ պատեց մի վախ։ Այդ վախը գնալով աճեց։ Մինչև երեկո նա տիրեց ամբողջ իմ հոգուն։

Սկսեցի վախենալ տան բոլոր իրերից, մանավանդ դուռը բաց թողնված պահարանից, ջրհորից, սանդուղների տակը գրված մեծ սնդուկից, որի մեջ երբեմն մենք պահվում էինք խաղի համար։

Երբ հայրս դուռը բաց արավ, ո՛չ ոք չգնաց մոտը, բացի ինձանից։

Գնացի, փաթաթվեցի նրան, գլուխս խրեցի նրա կրծքի մեջ, խո՜րը, խո՜րը շնչեցի նրա շապկի հոտը։

Այդ հոտը տաքացրեց ինձ, փարատեց իմ սարսափը։

Հայրս գրկեց ինձ, նայեց աչքերիս մեջ։

Ես տեսա արցունքի կաթիլներ նրա աչքերում։

Մորս արցունքները շատ էի տեսել, բայց հորս արցունքները՝ երբեք։

Առաջին անգամ տեսա այրող արցունքը։

– Յավրում, մավի գյոզլի յավրում¹ , – շշնջաց նա ու ինձ ողողեց համբույրներով։

Հետզհետե բոլորն էլ եկան, շարվեցին հորս առաջ։ Նա նստած էր իր անկողնի վրա, ես՝ նրա գրկում։

Գլուխը վեր բարձրացրեց, նայեց շուրջիններին և, տեսնելով լացից ուռած աչքերը, բարկացավ

– Ի՞նչ եք դեմս կայներ, հեռացե՛ք։ նրանք հեռացան։

Ծառան դագաղը շալակեց և տարավ դուրս։

Հայրս գլուխը հակեց իմ վրա, ինչպես մի մթին և ծանր ամպ։

Քիչ անց՝ եկավ ուստա Մարգարը։

Հայրս գովեց նրա աշխատանքը, վճարեց և մի քանի բաժակ օղի տվեց։

Ուստա Մարգարը բարձրացրեց առաջին բաժակը։

– Շնորհակալ եմ, հաջի էֆենդի, բարով – հանկարծ լռեց և ապշահար կանգ առավ։ Բաժակը վեր բարձրացրած՝ մնաց օդում։

– Վնաս չունի, խմե՛, – ասաց հայրս և ժպտաց։

***

Երկու օր անց՝ մտա փայտանոցը։

Սպիտակ սավանով փաթաթված երկար մի բան էր դրված պատն ի վեր։ Մոտեցա։ Բաց արի՝ հորս դագաղն էր։

Սարսափով վազեցի դուրս։

Հանդիպեց մայրս։ Մի ակնթարթ նայեց աչքերիս և անմիջապես փակեց իր ձեռքերով և ինձ սեղմեց կրծքին։ Ո՞վ է իմանում, ի՛նչ էր տեսել նա իմ աչքերում։ Դողում էի ամբողջ մարմնով, կարծես մերկ թողնված էի ցուրտ քամու առաջ։

Մայրս ոչինչ չհարցրեց ինձ։ Երևի նա զգաց, որ հորս դագաղն էի տեսել։

Հայրս պաշտոնատեղին էր գնում բարձր, սպիտակ և ռեհվան² էշի վրա նստած, որի թամբը զարդարված էր արծաթյա աստղերով և փիրուզյա քարերով։ Էշը փողոցի քարերից կայծեր էր թռցնում վազելիս։ Ծառան վազում էր նրա հետևից հևիհև, որպեսզի պաշտոնատեղին հասնելուն պես, մի ձեռով սանձը բռնի և մյուս ձեռքով էլ՝ ասպանդակը, որ հայրս ցած իջնի։Ծառան էշը տուն էր բերում առանց նստելու։

Եվ ոչ ոքի էլ թույլատրված չէր այդ։ Երեկոյան նորից էր տանում, որ հայրս վերադառնա։ Եվ ամեն օր միևնույնը։

Մենք մի ձի էինք պահում, որպեսզի երբ ազգականներից և բարեկամներից մեկնումեկը գար և ասեր թե՝ «Հայրս բարև ըրավ, ըսավ քի՝ էշը թող տան, տեղ գնամ գամ», էշի փոխարեն՝ ձին տայինք։

Հայրս չէր սիրում, որ իր էշի վրա ուրիշն էր նստում։ Եվ դժվար թե ինքը՝ էշը թույլ տար, որ, բացի հորիցս, որևէ մեկը նստեր վրան։ Նստողի դիակով անպայման մի փոս կլցներ։

Հորս արիստոկրատիզմից շատ բան էր անցել էշին, նրա հոգեբանությունը նույնպես զարգացել էր այդ ուղղությամբ։

Հորս տուն վերադառնալուց առաջ ամբողջ տունը շարժման մեջ էր ընտանիքի ամեն մի անդամը մի բան էր անում, դարսում, սրբում, դասավորում, տեղափոխում։ Տունը պետք է լիներ խստագույն կարգապահության մեջ, կոշիկները դարսված, պահարանների դռները փակ, այգու ծաղիկները ջրված, երեխաները սանրված, ընտանիքի բոլոր անդամների շորերը փոխված, ջրի բաժակը ջրամանի մոտ՝ կոթը ոչ դեպի պատը դարձված, ավելն իր անկյունը, շորերի կախարանի նրա վերարկուի մեխը բոլորովին ազատ։

Դռան առաջ նա իջնում էր էշից։

Մի պահ սպասում էր, մի սիգարեթ էր վառում, որպեսզի ամբողջ տունն իմանա, որ եկել է։

Դրան կարիք էլ չկար, որովհետև փողոցի անկյունից էշը սկսում էր զռալ և հայտարարել ժամանումը։

Մայրս հանդիպում էր նրան բակում, միասին բարձրանում էին վեր։

Մեզանից ոչ ոք նրա մոտ չէր գնում, նա ինքը բոլորին կանչում էր հատ֊հատ, համբուրում, շոյում, կշտամբում և ճանապարհ գցում։

***

Կիրակի օրերը նա գնում էր ագարակ և մինչև կես֊գիշեր մնում այնտեղ։ Մարմարյա ավազանի եզրին օղի էր խմում, տնից հատուկ ուղարկված ընթրիքն անում։ Այդ ընթրիքը մոտավորապես պատրաստված էր լինում տասը մարդու համար – միգուցե հանկարծակի հյուրեր հայտնվեին։

Կես֊գիշերին վերադառնում էր էշով։

Եթե երեք օր էլ ուշանար՝ մայրս անքուն պիտի սպասեր նրան, մի քանի խոսք փոխանակեր և ապա գնար քնելու։

Իմ մանկությունն անցել է այդ ագարակում, մարմարյա այդ ավազանի եզրին, անցել է աղավնու սպիտակ թևերի վրա։

Գիշերը կապույտ երկնքից այնքա՜ն աստղեր էին թափվում նրա պայծառ, աստղասարսուռ խորության մեջ։

Ցերեկն արեգակը լողում էր նրա մեջ, կարծես զովանում էր նրա ցուրտ ջրերում, իսկ գիշերը տիեզերական էր, խորհրդավոր, խորի՜ն, խորի՜ն…

Գիշերը սպիտակ հատակը կապտանում էր, ջուրը մուգանում և աստղե՜ր, բյուրավո՜ր աստղեր։ Լռությո՜ւն, անսահման լռությո՜ւն։ Ուռիները կռանում էին ավազանի վրա, ամբողջ ագարակի ծառերը շշնջում էին, հանկարծ մի ասուպ ճեղքում էր ավազանը և կորչում։ Համատարած, մե՜ծ֊մե՜ծ թևերով գիշեր, երկա՜ր, համասփյո՜ւռ մի երազ, կապույտ, մուգ֊կանաչ և վերևում սպիտակ ամպեր։ Կապույտ երկնքից կարծես կաթկթում էր շիթ առ շիթ, եղնիկի արցունքների նման, անիմանալի մի բան, դողի նման, սարսուռի նման ծայր էր առնում, տարածվո՜ւմ և տիեզերանո՜ւմ։

Մրգե՜ր, մրգե՜ր, մրգե՜ր, որ գույն էին ճչում, խոտը հրավառ կանաչ, կանաչի մեջ կանաչ կակաչներ։ Սարալանջ, որ ներկվում էր արևային արյունով, սարալանջի ետևը կապույտ լեռներ, այդ լեռների գրկում, բարձր, ջի՜նջ, փիրուզյա մի լիճ, կարծես բյուրավոր մանկական աչքեր էին քթթում։

Խաղողի հատիկները կախվում էին ինչպես մանկական պայծառ, ջի՜նջ աչքեր։ Կարմիր, սև, դեղին և սպիտակ խաղողի ողկույզները ծծում էին արևից լույս, գույն և քաղցրություն, կարծես հենց արևն էր խտացած, կաթիլ֊կաթիլ մղված, ապա լերդացած և կլորացած։

Աշնան այդ ագարակը ծոցվորվում էր, հողը կարծես պատռվում էր իր սեռային անզուսպ կատաղությունից, հորդում էր միրգը, վարարում լեռներից հոսող ջրերի նման, հնձանը լռվում, խազմուզը փրփրում, վազում, լցվում կարասների մեջ իբրև հողի ուրախություն, իբրև արևի ճիչ, իբրև արևի և հողի հզոր և միասնական երգ։

Ես էլ ուզում էի երգել, երգել լիահնչյո՜ւն, արևալի՜ց և արևակո՜ծ։

***

Աշնան այդ լիառատ օրերին հայրս պատրաստվում էր գնալ Ստամբուլ։

Ասում էին, որ Ստամբուլում մի կին դյութել է նրան։

Բայց այս մասին այն ժամանակ, երբ կանեմ մորս պատմությունը։

***

Ճաշում ենք՝ լո՜ւռ։

Լռությունը դաժանագույն պայման էր, ոչ մի ծիծաղ, ո՛չ մի խոսք՝ այսպես էր պահանջում հայրս։

Մայրս դեմ էր այդ լռության, նա սիրում էր, որ ճաշն անցներ ճիչերով, ծիծաղով, թեև անկարգ, բայց ուրախ կանչերով, մեկը փրթկացներ, պատառը բերանում (այսպես էինք ճաշում, երբ հայրս բացակա էր), բայց երբ հայրս ներկա էր, մայրս էր, որ լռության էր հրավիրում բոլորին, որովհետև այդպես էր ամուսնու կամքը։

«Ծիծաղ և խոսակցություն ճաշից առաջ և հետո, բայց երբեք՝ ճաշի ժաանակ», – այս էր հորս փիլիսոփայությունը։

Երբեմն փորձում էինք շուռ տալ կարգը, հայրս սաստում էր

– Ծո՜ , ձա՛նըդ…

***

Տարին երկու անգամ հայրս հագնում էր նշանազգեստը, հագնում էր հայհոյելով, որովհետև այդ զգեստով դժվար էր նստել էշի վրա։ Այդ նշան ազդես ար երկար, սև սյուրտուկ էր, առաջը վերից վար կոճկված, բարձր օձիքով՝ վրան սրմայով բանված, ծոպավոր, ոսկեհուռ ուսադիրներ, կրծքի վրա աջ ուսից շեղակի իջնում էր ալիքավոր, լայն, կանաչ ժապավենը։ Գնում էր պետական պարադի, վերադառնում տուն և անմիջապես հանում, կրկնելով «Օ՛ֆ, օ՛ֆ, օ՛ֆ, օ՜ֆ, ազատվա՛»։

Այդ օրն ամբողջ տունը լուռ էր, տոնական խաղաղություն, տան բակի սալահատակն այնքան մաքրված էր լինում, որ աղոտորեն անդրադարձնում էր վրան քայլող մարդկանց ստվերները։ Տան ֆասադը զարդարված էր լինում թրքական մահիկազարդ դրոշակներով, դուռը կամարված կանաչ ուռու ճյուղերով, որոնց մեջ կախվում էին գույնզգույն լապտերներ՝ գիշերվա համար։

Ամառը հայրս անցկացնում էր երկար ժամեր տան պարտեզում, ջրհորի մոտ, մի մեծ վարդենու կողքին։

Առավոտվանից ջրհորն էին իջեցնում մի փոքրիկ կողով։ Այդ կողովում՝ մի փոքրիկ շիշ օղի, կանաչի և մրգեր։ Հորս նստելն ու ջրհորի կողովը վեր բարձրացվելը մեկ էր լինում։ Կողովի բովանդակությունը մայրս ինքը դարսում էր վարդենու տակ դրված սեղանի վրա։

Քույրերիցս մեկը հանում էր հորս կոշիկը, փոխարինելով հողաթափով։

Մեկ֊մեկ երկարում էր հայրս, բռնում վարդենու ճյուղը, մոտեցնում քթին և հոտոտում մութ֊կարմիր, մեծ վարդը։

Այդ անէացած աշխարհի կապույտ մոխրում այժմ էլ, զգում եմ, կաթում է այդ վարդենու արյունը, կաթում է արցունքի նման, ցողի նման, կաթում է եղևնու խեժի նման։

Այդ բոլորի վրա փլվեց կապույտ երկնակամարը, ինչպես հին տաճարի փիրուզյա գմբեթ երկրաշարժից։

***

Նոր տարու գիշերը, երբ մենք՝ մանուկներս, սպասում էինք Ձմեռ պապիին, որ մեզ բերեր նոր տարու նվերներ, դուռը բախեց մահը, բռնեց հորս ձեռքը, սեղմեց ջերմագին և նրանք, մահն ու հայրս, թևանցուկ դուրս եկան տնից, քայլեցին սպիտակ ձյունի վրայով։

Գնացին և է՛լ չեկան։

Բ

Ես կարծում եմ, որ աշխարհում եղել են երկու քրիստոնյա։ Մեկը ինքը՝ Քրիստոսը, հրեա, իսկ մյուսը՝ մայրս, հայ։

Նա միայն մի գիրք էր կարդում՝ Ավետարանը։ Ամբողջ օրը նա ջանում էր միայն մի բան անել՝ իրագործել Ավետարանի պատվիրանները։ Աղքատների հետ ճաշի էր նստում, բարեգործություններ էր անում, պայմանով, որ ոչ ոք չիմանա, և աղոթում էր։

Խոնարհվում էր այդ կինը մինչև ոսկորների ծուծը։ Նրա խոնարհությունն օրգանական էր, որովհետև այդ խոնարհության համար խոր տարաձայնություններ էին ստեղծվել նրա և հորս միջև։

Մի կին, որ պատրաստ էր ամուսնու ամեն ուզածն անել, – թեկուզ ոճիր, բայց չէր կարող ազատվել խոնարհությունից։ Խոնարհության գերին էր այդ կինը։ Թող բոլորն անգոսեին իրեն, թքեին և մրեին – նա տանում էր միայն խոնարհությամբ. այդպես էր պատվիրում Ավետարանը։

Հայրս պահանջում էր, որ մայրս դառնա խանում, նստի դահլիճի վերի կողմը, ստինքներու պես ուռած բարձերով շրջապատված, ոչ մի բանի չխառնվի և, գլխավորը, ոչ մի քահանա չհյուրասիրի տանը։ Օրգանական ատելություն էր զգում դեպի քահանաները։

Մայրս ամբողջ օրը լաց էր լինում և լուռ, խոնարհությամբ, բայց աներևակայելի համառությամբ, պայքարում էր հորս այս աղայական փիլիսոփայության դեմ։ Գաղտնի, բոլորիս պատվիրելով, որ հորս լուր չտանք, նա գնում էր և լվացարարուհուն օգնում, ավլում էր տունը, աղախինների հետ հատակն էր սրբում՝ փոշու մեջ կորած, ճաշ էր եփում, կրակ վառում, վերջապես անում էր այն, ինչ մի գավառացի կին առհասարակ անում է։

Առանց այդ աշխատանքի՝ մեռած էր այդ կինը։

Բայց երբ էշը ճանապարհ էր ընկնում դեպի հորս պաշտոնատեղին, փոխվում էր ամեն ինչ։

Մայրս և բոլորն էլ հագնում էին այնպես, որ կարծես պետք է հարսանիք գնան։ Հորս աչքերից չէր խուսափում, սակայն, մորս արիստոկրատիզմի սահմաններից դուրս գալը։

– Նորե՛ն, – խստությամբ շշնջում էր նա։

Մայրս խոնարհությամբ ժպտում էր, բռնում հորս ձեռքը, սեղմում էր երեսին և լռում։

Հայրս էլ լռում էր, ընկճվում էր նրա գգվանքի տակ, բայց ներսում զայրույթի փոթորիկը ծայր էր առնում, բարձրանում էր առանձնասենյակը և երկար մտածում։

Երկուսն էլ համառ էին։

Հայրս համառ արիստոկրատ էր։

Մայրս՝ համառ դեմոկրատ։

Մինչև վերջն էլ հայրս չկարողացավ հաշտվել մորս դեմոկրատիզմի և մայրս էլ՝ հորս արիստոկրատիզմի հետ։

***

Մայրս գիտեր, որ հայրս Ստամբուլում «դոստ» ունի։ Բայց այս մասին մորս հոգին խաղաղ էր։

Դա բխում էր ո՛չ թե նրա անտարբերությունից դեպի ամուսինը, այլ խորախոր սիրուց։ Սիրելով նրան՝ սիրում էր և նրա հանցանքը։

– Էրիկ մարդ է, – ասում էր մայրս, – սիրտը դադար չունի։ Հիշում եմ, որ երբ հայրս մեռավ, և մեծ եղբայրս սկսեց ճանապարհորդություններ կատարել դեպի Ստամբուլ կամ սևծովյան նավահանգիստներ՝ մայրս հանձնեց նրան ճոխ նվերների մի կապոց, որպեսզի Ստամբուլում հանձնի իր ամուսնու սիրուհուն։

Հիշում եմ նաև, որ մայրս կապոցը հանձնեց արցունքների մեջ խեղդված ոչ թե Ստամբուլի կնոջ պատճառով, այլ նրա համար, որ հայրս չկար այլևս։

– Թող սաղ ըլլեր, հազարը սիրեր, – ասում էր նա։

Մայրս ցանկանում էր, որ հորս նվիրական հիշատակներից մեկը՝ Ստամբուլի կինը, հարգված լինի։

Ստամբուլի կինն էլ մորս կապոցը ընդունել էր արցունքներով։ Հորս մահվան մասին նա առաջին անգամ լսել էր մեծ եղբորիցս։

Երկու կանայք լաց էին լինում մի տղամարդու համար, այն տղամարդու, որ այդ երկու կնոջ հոգին էլ լցրել էր սարսուռով, ծծել էր երկուսի շուրթերից էլ սիրո արյունը։

Մեծ եղբայրս պատմեց, թե ինչպես էր գնացել այդ կնոջ մոտ՝ Ստամբուլում։ Կինն անմիջապես ճանաչել էր եղբորս, գրկել էր, համբուրել և լաց եղել։

– Բոյով֊բուսով կնիկ էր, բարակ, երկար մազերով, ընկույզի գույն աչքերով, հունական քթով, կոկորդի վրա սև խալ։

Մայրս հրճվանքով լսում էր եղբորս պատմությունը և լաց լինում։

– Մեսումը³ որբ մնաց, – ասում էր մայրս արցունքների միջից։

Մինչև այժմս էլ չեմ կարողանում ընդգրկել մորս սիրո խորությունը։ Երբ փորձում եմ նայել այդ խորությանը մեջ՝ գլխապտույտ եմ ունենում և սիրտս դողում է այդ խորությունից։

Մայրս կրթված կին չէր, նրա ուսումը Ավետարանից դենը չանցավ, բայց հզոր սիրո ազդեցության տակ նա հասել էր հոգու անսահման խաղաղության։

Կինը, եթե սիրի, լեռան ծանրություն կարող է կրել իր հոգում։

***

Ինչպես ասացի, մորս գերագույն մխիթարությունն էր ամեն երեկո կամ կիրակի ցերեկները ծալապատիկ նստել սենյակի մի անկյունը և Ավետարան կարդալ, առաջ՝ մեռած հորս հոգու, իսկ վերջերս էլ՝ պանդուխտ եղբայրներիս համար։

– Գևորգիս համար գլուխ մը Ավետարան կարդամ, – ասում էր նա և մի էջը բաց անում։ Բանալուց հետո, նախքան սկսեր կարդալը, նրա պայծառ և շագանակագույն աչքերը լցվում էին արցունքի կաթիլներով։

Մի գլուխ կարդալուց հետո՝

– Գլուխ մ՚ըլ Լևոնիս համար կարդամ։

Մենք բոլորս լցվում էինք խոր ու դողահար երկյուղածությամբ, անծանոթ մի սարսուռ պատում էր մեր հոգին, և մայրիկը դառնում էր մեր աչքին բոլորովին կերպարանախոխված մի կին։ Ընթերցումից հետո լռին աղոթք էր անում։

Ամեն անգամ, երբ Ավետարանի անցքերի և անձնավորությունների մասին հարցեր էին տալիս նրան, նա բացատրում էր յուրահատուկ հասկացություններով։

Մի օր ես պառկել էի սադիրի⁴ վրա և կիսաքուն վիճակում էի։ Մայրս կարով էր զբաղված, իսկ մեծ հարսն Ավետարան էր կարդում բարձրաձայն։ Հանկարծ հարսն իր ընթերցումն ընդհատեց և մայրիկիս դառնալով՝ ասաց

– Մայրի՛կ, քըզի բան մի տի հարցնեմ։ Աստվածաշնչի մեջ գրված է, որ օձը խաբեր է Եվան, օձի խոսքովը խնձոր կերեր է. վերջը ատ խնձորեն Ադամին ըլ կերցուցեր է,

Աստված երկուքին ըլ պատճեր է ու դրախտեն վռնդեր է, աս գլուխը հեչ չիմ հասկնար:

– Քա՜, հարս, – ընդմիջեց մայրս, – սո՛ւս, չոճուխը⁵ կլսե։

Մայրս ինձ էր ակնարկում։ Մինչև այդ ես կիսաքուն էի, կարող էի բոլորովին քնել, բայց մորս զգուշավորությունը լսելով՝ բոլորովին զարթնեցի։

Մայրս հաստատ լինելով, որ քնել եմ, սկսեց բացատրել օձի պատմությունը

– Հարսնո՛ւկ, օղո՛ւլ, երկու հատ զավակ ունիս, ամմա դահա շատ ջահել ես, բան չես գիտեր, – սկսեց մայրս։ – Ւնչո՞ւ համար է, որ կնիկներուն երես չեն տար, ժամուն մեջ չեն թողուր, որ կնիկները խորան ելլեն, կնիկ ըսվածը շատ մեղքեր ունի, աշխըրքիս շատ մեղքը կնիկներուն վզին է։ Ես քըզի ըսեմ ատ պատմությունը, դուն մարդու բան մի ըսեր։ Եվան չափան օինի հաներ⁶ է, Աստուծո խոշին չի եկեր, ինչու որ դահա Աստված պսակի հրաման չէր տվեր. Եվան չի համբերեր, գացեր մտեր է Ադամին ծոցը, Աստված ըլ բարկցեր է, անիծեր ու դրախտեն դուրս քշեր։ Օձը կնկան միջի կրակն է, քա՜, հեչ տեսե՞ր ես, որ էրիկ մարդը կնկա ձեռք դպցնի, մինչև կնիկը պոչը չխաղցնե։ Աչքը քոռնա Եվային, առանց պսակի չափան օինի հանեց և մեզ ըլ ձգեց այս կրակին մեջ, թող քիչ մ՚ըլ համբերեր, Աստված պսակի հրաման կուտար, էն ատենը թող մտնար էրկան ծոցը, զաթեն ուրիշ կնիկ ըլ չիկար, որ ձեռքեն առներ, մեկ մը ինք, մեկ ըլ Ադամն էին ամբողջ աշխրքի մեջ։

Հարսը միայն մի բացականչություն արավ

– Քա՜

– Եվան աննամուս կնիկ է եղեր, խոսքը միջերնիս, – վերջացրեց մայրս։

***

Մինչև հիմա էլ չեմ մոռանա այն սարսափը, որ ես պատճառեցի իմ բարի մորը։

Ամառ էր։ Տապից փախած՝ գնացել էի մեր տան մութ խզենը⁷ և պառկել էի հովանալու համար։ Չգիտեմ ինչքան էի քնել, երբ մեկն սկսեց իջնել ցած։ Ես աչքերս բաց արի և սկսեցի դիտել։ Հանկարծ ներքև իջնողը սարսափելի ճիչ արձակեց և փռվեց գետին։ Ես ցատկեցի անմիջապես, դրսից վրա հասան ընտանիքի մյուս անդամները։

Գետին փռվողը մայրս էր։ Գրկեցինք և տարանք ննջարանը։ Զանազան կաթիլներով հազիվ կարելի եղավ զարթեցնել։ Ամբողջովին դժգունել էր, նայում էր վախեցած աչքերով, մեկ՝ մեկին էր հառում, մեկ՝ մյուսին – պարզապես հորս էր որոնում։ Վրա հասավ մեծ եղբայրս (մեծ եղբայրս տասներեք տարով փոքր էր մորիցս), անմիջապես գրկեց մորս գլուխը և հարցրեց

– Ի՞նչ եղավ։

Մորս լեզուն բացվեց։

– Խզենը սատանա կար, – շշնջաց մայրս, – աչքերը բոցի պես կփայլեին։

Մեծ եղբայրս կարծես ցնցվեց։ Նա կարծեց, թե մայրիկին մի բան էր պատահել, խելքին մի արատ էր հասել, բայց ես անմիջապես գլխի ընկա, մոտեցա մայրիկիս, գլուխս գրի նրա անուշաբույր կրծքի վրա և լացով ասացի

– Խզենը պառկողը ես էի, սատանա չէր։

Մեծ եղբայրս ուզեց պատմել ինձ, բայց մայրս թույլ չտվեց։

Շրթունքների վրա, այնքան սարսափից հետո, ծաղկեց մի թեթև ժպիտ, գրկեց ինձ և ասաց.

– Սատանայի աչքեր ունիս։

Եվ գուրգուրանքով շոյեց նա իմ ոսկեգույն մազերը։

***

Գիշերը ես վեր կացա իմ անկողնից և գնացի մայրիկիս մոտ։

Տակավին իմ հոգին չէր հանգստացել նրան պատճառած սարսափից։ Մինչև առավոտ ես քնեցի նրա անկողնում՝ վզովը պինդ փաթաթված։

Առավոտյան երբ նայեցի մայրիկիս աչքերին և հոգով ընկղմվեցի նրանց պայծառության մեջ՝ նրա ժպիտն օրորեց իմ հոգին։

***

Մայրս առողջ էր, ժիր և սիրուն։

Մորս հիշելիս՝ ես միշտ հիշում եմ նաև մեր պարտեզի նոճին։ Նրան շատ էր նման։

Նա բռնում էր ջրով լցված տաշտը, վեր էր բարձրացնում և, առանց ճիգի, միայն դաստակների ուժով, թափում էր։ Մի որևէ սեղան, մի ծանր առարկա տեղափոխելիս՝ չէր կանչի ո՛չ ոքին օգնության։ Բոլորն ինքն էր անում, անում էր թեթև, կարծես մի փոքրիկ ճյուղ էր տեղափոխում։

Ծննդաբերությունից միայն կես ժամ առաջ նա հրաժարվում էր աշխատելուց, դեմքի վրա հազիվ նշմարվում էր ցավագին ինչ֊որ ծամածռություն, ապա ժպտում էր ջինջ, գնում, առանձնանում, բռնում կողերը, և ահա ծնված էր լինում մեզանից մեկնումեկը։

Ասում էին, որ մեզանից մեկ ֊երկուսը դեռ ամբողջովին լույս չտեսած, ոտները մորս մարմնի մեջ, սկսել են ճչալ։ Անզուսպ, առողջ մանուկներ, որոնց արյունն այնքան շատ էր լինում երբեմն, որ վախենում էին խեղդվելուց։ Մեզանից մեկն այդպես էլ խեղդվել էր մեկ֊երկու ամսական եղած ժամանակ։

Մորս կաթը լինում էր հորդահոս։ Գնում էինք, խնդրում կաթ չունեցող մայրերից, որպեսզի իրենց լղար երեխաները տան մորս կերակրելու։

Ես պայծառորեն հիշում եմ, դեռ 3 – 4 տարեկան, որ նստում էի մորս գիրկը և սկսում էի ծծել կաթը։ Մայրս մի մատով սեղմում էր ստինքը, որպեսզի քթիս փոքրիկ ծակերն ազատվեն շնչելու։ Ծծում էի անհագ և փստփստացնելով, ամբողջ հագագս լցվում էր թանձր կաթով։ Հիշում եմ մորս ստինքները սպիտակ, մաքրամաքուր և բուրումնավետ, թուխ և ժիր պտուկներով։ Այդ ստինքների հաճույքը ըմբոշխնել էին մի քանի տղամարդ՝ ես և եղբայրներս։

Մա՜յր, հիշում եմ քո երջանկությունը, մայրական բերկրանքը, երբ ես և եղբայրներս ըմպում էինք կաթը քո մարմնի արևային խորությունից։

Մա՜յր, հիշում եմ քո խարտյաշ աչքերի զայրույթը, երբ նոր բուսած սուր ատամներով ցավացնում էինք ստինքներիդ պտուկները։

Նստել եմ շատ գրկեր, բայց ո՛չ մի գիրկ, մա՜յր, չի օրորել ինձ այնպիսի հեշտանքով, ինչպես քո գրկի քնարը։

Մայրը՝ դա հավիտենական, մշտաթարմ և մշտադալար լիրիկան է, դա ոսկյա ծառն է երկնքի կապույտ դաշտում բուսած։

Ամենամռայլ թախիծն է պատում ինձ այժմ, երբ հիշում եմ, որ մի քանի անգամ կաթկթել են մորս արցունքներն իմ անառակությունների պատճառով։

Ես ուզում եմ, որ այժմ մեկն ինձ դաժան կերպով խոշտանգի այդ անառակությունների համար, որպեսզի հանգստանա իմ թշվառ հոգին, որպեսզի խաղաղի մշտնջենական ողբն իմ ողբագին հոգում։

Իջնում է թանձրակարմիր և մեծաթև մի վերջալույս իմ ճակատի վրա։

Կոծում են հողմերը։ Աշխարհը ցուրտ է։

Փակեցե՛ք դուռը աշխարհի դեմ։

Բայց մայրս ժպտում է մեր կապույտ լեռներից բարձրացող արևի միջից, տեսնում եմ նրա ծամերը արևի շողերին խառնված և լսում եմ նրա շողերի ձայնը

«Տուր թախիծդ ինձ, մանո՜ւկ իմ, ե՜րգն իմ կողերի, ցնծա գարնան մեջ, գարո՜ւն իմ ցնծագին, վազի՛ր բաց և դալար դաշտերում, իմ եղնի՜կ թեթևասույր, սուրա՛ փրփրադեզ ալիքների վրա, ժպտա՛ ինձնից ծծած կաթի մաքրությամբ, ջերմագին է աշխարհը, իմ զավա՜կ, իմ ծա՜ռ երկնասլաց, իմ խնդությո՜ւն, իմ սե՜ր»։

Եվ բացվում է մի մեծ առավոտ, որի թևերը ոսկեզօծում են իմ հոգու մռայլ ափունքները։

Սավառնում է տիեզերական ցնծությունը։

Արևի միջից լսում եմ նրա ձայնը։

Արևը ինքը՝ մայր է խարտյաշ աչքերով և ոսկյա մազերով։ Թափվում է կանաչների վրա նրա ոսկեհնչյուն երգը։ Ողջ դալարն է սարսռում, իմ ջերմագին մոր սիրտն է շշնջում բոլոր պարտեզների բոլոր ծաղիկների բաժակներում։

Ըմպում եմ վարդի բույրը, թանձր՝ ինչպես մորս կաթը։

Իջնում է նորից գիշերը, խաղա՜ ղ, զովագին և աստղասարսուռ, անհո՜ւն մի գիշեր։

Մայրս գնաց արևի հետ։

Սպասում եմ առավոտին, սպասում եմ, որ մայրս ճչա նորից արևի հակինթյա սրինգով։