Әдәбиятны өйрәнү юлында / На пути изучения литературы

Омонимия-тәҗнис күренешләрен тышкы рифмада гына түгел, ә гомумән, шигырь юлында, строфада файдалану очраклары да бар.

 
Мәхәббәттин тугар мең төрле әсрар,
Күңел әсрарыны җан берлә әсрар [2:20].
 

Бу бәйттәге «әсрар» («сер»нең күплек саны) сүзе серләр һәм «әсрар» (туендыру, тәрбияләр) мәгънәләрендә кулланылган.

Харәзми – көтелмәгән шигъри чаралар, образ-сурәтләр куллану остасы. Антик Грециянең мәшһүр философы Платон (Әфләтүн) Шәрык аңында гыйлем-акылның өлгесе рәвешендә урын алган. Сөюнең көч-куәтен белдерү өчен, «Мәхәббәтнамә» авторы исә бу затны да традицион пьедесталыннан төшереп ташлый.

 
Гәр Әфләтүн синең гыйшкыңа төшсә,
Бирер йилгә камук тәдбир-ү раен (барлык уй-фикерләрен җилгә очрыр. – Х. М.) [2:9].
 
 
Күңел ширин (татлы. – Х. М.) күзеңә булды Фәрһад,
Күзең Кәшмир җадусыга (сихерчесенә. – Х. М.) булды остад [2:15].
 

Харәзми, гомумән, Шәрык рухы дөньясында, әдәбиятында мәгълүм булган шактый гына исем-атамаларны иҗади максатларына яраклаштырып куллана, интертекстуаль табигатьле материалларга үзенчәлекле идея-эстетик төсмерләр бирә. Бигрәк тә ул укучыларга билгеле булган Йосыф, Сөләйман, Фәрһад, Ширин, Хөсрәү… кебек мәшһүр әдәби каһарман образларга мөрәҗәгать итәргә ярата. Мәсәлән:

 
Сүзең ширин, үзең Хөсрәүдин әфзун (артык. – Х. М.)
Булыр Ләйли синең хөснеңә Мәҗнүн [2:32] .
 

Харәзми поэмасында шигырь юлларын бер үк сүз белән башлау алымы да еш очрый. Мәсәлән, икенче намәдәге биш строфа-бәйттә «айыткыл» (әйткел) сүзе юлбаш анафора булып килә [2:18]. Гомумән, автор бу төр эндәш, мөрәҗәгать алымнарын бик теләп куллана. Урыны белән ул поэма текстына канатлы сүзләр, мәкаль-әйтемнәр дә кертеп җибәрә; үзе тудырган юллар да афористик берәмлек кебек яңгырый: «Гәүһәр кадреңе әгъма (сукыр. – Х. М.) белмәс» [2:29]; «Пәри күрсә сине, миндик тилергәй» [2:16]; «Сарайдин барды Чин-Мачинга җавың» («Сарай шәһәреннән Кытайга кадәр җитте синең (матурлыгың) гаскәре» мәгънәсендә. – Х. М.) [2:16].

Мәгълүм ки, фарсы теле, әдәбияты, гарәп теле һәм сүз сәнгате белән берлектә, Урта гасыр төрки дөньясында, шул исәптән татарлар арасында да, киң тарала. Аерым төрки әдипләренең ике-өч телдә язулары да билгеле. Бу Алтын Урда җирлегендә дә күзәтелә. Харәзми – шундый иҗат әһелләренең берсе. Мөхәммәд Хуҗабәк исеменнән аның «париси дәфтәрләре»нең күп булуы искәртелә. Әйткәнебезчә, «Мәхәббәтнамә»нең дә аерым бүлек-кыйсемнәре фарсыча язылган. Шагыйрьнең әсәрләре аркылы авторның фарсы һәм, гомумән, Шәрык классик поэзиясен яхшы белүе, андагы рухи казанышларга таянып, аларны иҗади файдаланып эш итүе ачык күренә. Әмма Харәзми иҗаты, барыннан да элек, төрки сүз сәнгатенә нигезләнеп туган, үскән. Бу аның шигъри дөньясында, аеруча тел-стилендә ачык күренә. Галимнәр язуынча, җирле сөйләмә телләргә, аеруча кыпчак теленә һәм элеккеге төрки язма телгә нигезләнеп, Алтын Урдада аерым үзенчәлекләргә ия булган язма әдәби тел шәкелләшә. Ә. Нәҗип фикеренчә, ул Урта Азиядәге «чагатай» (чыгытай, иске үзбәк) теленнән билгеле бер дәрәҗәдә аерылып та тора [2:8]. Шуңа күрә аерым авторларның «Мәхәббәтнамә» поэмасының телен бернинди искәрмәсез «иске үзбәк теле» дип атавы шактый бәхәсле. Шунысын да хәтергә төшерик: Котб, Харәзми, Мәхмүд Болгари, Хисам Кятиб, Сәйф Сараи кебек әдипләр иҗат иткән, кулланган Алтын Урда төркисе иске татар язма әдәби теленең дә нигезен тәшкил итә [2:20].

* * *

Харәзми поэманың кереш өлешендә «Мәхәббәтнамә» Миср-у Шамә йиткәй» [2:11], ягъни Мисыр – Сүрияләргә җитәчәген, киң таралачагын искәртә. Чыннан да, аның бу әсәре үзеннән соңгы төрки әдәбиятта киң резонанс – яңгыраш таба. «Мәхәббәтнамә»гә нәзыйрә рәвешендә берничә әсәр иҗат ителү үзе генә дә күп нәрсә хакында сөйли. Болар арасында аеруча Хөҗәндинең XIV гасыр ахырларында язган «Ләтафәтнамә» поэмасы игътибарга лаек. Бу автор «Мәхәббәтнамә» поэмасын нәзыйрә объекты итүен, аның белән иҗади ярышып язуын үзе дә искәртә: Хөҗәнди сүзләрен Харәзми мискин /Ишетсә: «Бәлли!» – дип [оялыб (?) [7а: 124] кылганди тәхсин» [14:240], ягъни афәрин дип хуплар иде. Шулай ук XV йөздә Сәйд Әхмәд дигән шагыйрьнең дә «Мәхәббәтнамә»гә нәзыйрә рәвешендә «Тәгашшыкнамә» (1435/1436) исемле әсәр язуы мәгълүм. Сәйф Сараиның да Харәзми касыйдәсенә шигъри җавап иҗат итүен инде без алдарак телгә алган идек.

Гомумән, Харәзми әсәрләре, гәрчә алар фәнгә ХХ йөз башларында гына мәгълүм булсалар да, үз чорында һәм аннан соңгы гасырларда төрки дөньяда билгеле була, авторның иҗади тәҗрибә-казанышлары турыдан-туры да, әдәби процесс һ. б. ядкярләр аркылы да төрки шигърияте үсешенә йогынты ясап килә. Без моны татар әдәбияты мисалында да ачык күрәбез. Йөзне ай, кояш, зифа буйны сәрв-кипарис, кашны җәя, керфекне ук белән чагыштыру; ике гашыйк мөнәсәбәтләрен «пәрванә (күбәләк) вә шәмгъ» белән тиңләү, дөньяви мәхәббәтне, сөйгән ярны максималь югарылыкка куеп тасвирлау, хәтта илаһилаштыру дәрәҗәсенә күтәрү; үзеңнән соң «игү ат» калдырырга чакыру, шигъри мәктүпләр, мөрәҗәгатьнамәләр, газәл-багышлаулар язу… – Харәзми кулланган бу төр образ-детальләр, сурәтләү һәм тасвир чаралары соңгы 5–6 гасырдагы татар сүз сәнгатендә тулып ята. «Мәхәббәтнамә» һәм, гомумән, Алтын Урда әдәби традицияләре – гаять кызыклы һәм зур тема-мәүзуг. Ул дистәләгән язмаларда, шул исәптән безнең дә хезмәтләрдә, аеруча «Ни белгәйләр сине сүзләтмәсәң тел (Алтын Урда әдәби традицияләре)» дип исемләнгән күләмле мәкаләдә («Мирас» журналы. – 1996. – № 5–6. – 252–270 б.) шактый гына яктыртылган. Шакир Абиловның «Татар әдәбияты тарихы» китабында (1984) урнаштырылган язмасында да [7:196–208] Харәзминең татар сүз сәнгатендәге традицияләре турында кызыклы фикер-күзәтүләр бар. Бу мәкаләдә дә инде бу мәсьәлә хакында аерым факт-мәгълүматлар китерелде. Шуңа күрә биредә без авторның татар шигъриятендәге традицияләргә тукталып тормыйбыз. Бары шунысын гына искәртәбез: Харәзми кулланган тел, сүзләр, грамматик формалар, образ-сурәтләү чаралары, шигъри үлчәм артык үзгәреш алмыйча, Мөхәммәдьяр (1497–1549), Габдессәлам (XVIII), Г. Утыз Имәни (1754–1834), Г. Кандалый (1797–1860), Дәрдемәнд (1859–1921), Г. Тукай (1886–1913) һ. б. бик күп шагыйрьләр тарафыннан иркен файдаланылды, үстерелде, баетылды.

Харәзминең «тәне» инде күптән «туфрак булган». Әмма, шагыйрьнең үзе әйтмешли, ул язган юллар, «сүзләр» аның «атын»-исемен һаман да «тере тота», яшәтә. Бу – һәр иҗат әһеле өчен иң зур бәхет.

ӘДӘБИЯТ

1. История татар. Т. III : Улус Джучи (Золотая Орда). ХIII – середина XV в. – Казань: Институт истории им. Ш. Марджани АН РТ, 2009. – 1055 с.

2. Хорезми. Мухаббат-наме / изд. текста, транск., пер. и иссл. Э. Н. Наджипа. – М. : Изд.-во восточной литературы, 1961. – 224 с. + факсимиле рукописи 917/1511 г. (Төп чыганак итеп шушы басмадагы гарәп хәрефле текстның күчермәсе һәм өлешчә аның транскрипциясе алынды.)

3. Сәйф Сараи. Гөлестан. Лирика. Дастан / әсәрләрне басмага әзерл., кереш һәм ахыргы мәкалә авторы Х. Миңнегулов. – Казан : Татар. кит. нәшр., 1999. – 296 б.

4. Татар әдәбияты тарихы : 8 томда. – Казан : Татар. кит. нәшр., 2014. – 1 т. – 415 б.

5. Хорезми. Книга о любви / пер., предисл. и примеч. А. Старостина. – Ташкент : Гослитиздат, 1962. – 71 с.

6. Узбек адабиёти тарихи… – Тошкент : Фон, 1978. – 1 т. – 325 б.

7. Татар әдәбияты тарихы : 6 томда. / редкол.: Ш. Абилов (җаваплы редактор), Н. Хисамов, Х. Миңнегулов. – Казан : Татар. кит. нәшр., 1984. – 1 т. : Урта гасырлар дәвере. – 567 б.

7а. Щербак А. М. Огуз-наме. Мухаббат-наме. – М. : Изд-во восточной литературы, 1959. – 171 с.

8. Рәхим Г., Газиз Г. Татар әдәбияты тарихы: Феодализм дәверендә татар әдәбияты. – Казан, 1925. – 288 б.

9. Борынгы татар әдәбияты. – Казан : Татар. кит. нәшр., 1963. – 576 б.

10. Золотые ступени: Татарская поэтическая классика / пер. с татар. Р. Бухараева; науч. конс. и послесл. Х. Ю. Миннегулова. – Казань : Магариф, 2007. – 231 с.

11. Миңнегулов Х. Сәйф Сараи: Тормышы һәм иҗаты. – Казан : КДУ нәшр., 1976. – 190 б.

12. Миңнегулов Х., Садретдинов Ш. Әдәбият (Борынгы һәм Урта гасыр, XIX йөз татар әдәбияты) : 9 нчы сыйныф өчен дәреслек. 3 нче басма. – Казан : Мәгариф, 2005. – 407 б.

13. Миннегулов Х. Идея государственности в тюрко-татарской литературе VII–XVI вв. – Казань : Яз, 2016. – 112 с.

14. Маллаев Н. М. Узбек адабиёти тарихи. Биринчи китаб. – Тошкент : Уkуmyвчи, 1976. – 664 б.

2017

I. 3. Тукайгача чор татар әдәбиятында жанрлар²

Сүз сәнгате, ул нинди генә, кайчангы һәм кайсы гына халыкныкы булмасын, үзенә хас чагыштырмача тотрыклы сыйфатлар белән аерымлана. Шундыйларның иң күренеклеләре – төрләр һәм жанрлар. Аларда чынбарлыкны эстетик гәүдәләндерү тәҗрибәсе туплана, автор һәм укучы (тыңлаучы) арасындагы мөнәсәбәтләр формасы оеша, гамәлгә ашырыла. Төр һәм жанрлар – тарихи категория. Алар, чор, җәмгыять таләпләренә, ихтыяҗларына нисбәтән теге яки бу дәрәҗәдә үзгәреп тә торалар. Сирәгрәк кенә булса да, яңа жанрдагы әсәрләрнең тууы да мәгълүм. Тагын шунысын да искә төшерик: иҗат әһеле кануни дип исәпләнгән формаларга да билгеле бер күләмдә үзенең яңалыгын да өсти, өлешен дә кертә. Әмма гомумән алганда, мондый үзгәреш-новацияләр сүз сәнгатенең алтын баганалары булган, аның асылын тәшкил иткән кыйммәтләрне тәмам җимерми, юкка чыгармый, аларны бары тулыландыра, баета, камилләштерә генә. Билгеле булганча, төр һәм жанрларның асыл хасиятләрен, үзенчәлекләрен белү әдәбиятны уку, кабул итү, үзләштерү эшен җиңеләйтә, педагогик процессны тиешле ачкыч-чаралар ярдәмендә нәтиҗәлерәк оештырырга мөмкинлек бирә.

Куаныч ки, төрләр һәм жанрлар дөнья, урыс, Шәрык, шулай ук татар фәнендә гыйльми-теоретик һәм методик яктан шактый өйрәнелгән. Белешмә характерындагы басмалар (энциклопедия, әдәбият сүзлекләре…) да бар. Без дә бу проблеманы яктырту юнәлешендә инде озак еллар эшләп киләбез. Безнең кандидатлык (1972) һәм докторлык (1991) диссертацияләренең, шулар нигезендә эшләнгән монографияләрнең дә зур өлеше [1; 2…]. Борынгы һәм Урта гасыр, XIX йөз татар, Шәрык әдәбиятларындагы жанрларны гыйльми өйрәнүгә багышланган. 1988 елда дөнья күргән китапта Шәрык һәм татар әдәбиятларында кысалы кыйсса жанры махсус тикшерелә [3]. Шулай уку бу юллар авторының газәл, робагый, касыйдә, мәдхия, мәрсия, хикәят, кыйсса һ. б. бик күп жанрлар хакындагы язмалары бар. Алар төрле басмаларда, шул исәптән дәреслекләрдә, Татар, Тукай энциклопедияләрендә нәшер ителгән. Профессор А. Г. Әхмәдуллин редакциясендә дөнья күргән «Әдәбият белеме сүзлеге»ндәге (1990) [4] 80 гә якын мәкалә безнең тарафтан язылган. Аларның күпчелеге жанр һәм аның төрләре хакында. Бу тематика буенча инде озак еллар дәвамында студентларга һәм мөгаллимнәргә лекцияләр дә укып киләм. Ә. М. Шәриповның «Зарождение и становление системы стихотворных жанров в древнетюркской и тюрко-татарской литературе (VIII–XII вв.)» язылган докторлык диссертациясенә һәм монографиясенә дә [5] безгә фәнни консультант һәм гыйльми мөхәррир буларак катнашырга туры килде. Шуңа күрә биредә без куелган проблема турындагы кайбер фикер-күзәтүләребезне артык таралмыйча, кыскача гына, белешмә рәвешендә генә бәян итәргә булдык. Төп игътибар Урта гасыр татар сүз сәнгатендәге әдәби формаларга биреләчәк.

I

Мәгълүм ки, сүз сәнгате, нигездә, төп өч төргә аерыла: лирика, драма, эпос-эпик әсәрләр. Болар аеруча зур төркем ядкярләргә хас гомуми сыйфатларга карап бүленә. Лириканың үзәгендә уй-кичереш, хис-тойгы, эчке рухи дөнья, халәт. Бу төр әсәрләрдә лирик герой – лирик мин – мөһим роль уйный. Ул еш кына автор образы белән керешеп, кушылып та китә. Әмма шулай да аларны, галимнәр киңәшенчә, тәмам тәңгәл куярга ярамый. Сюжет-вакыйгалылык лирик төр өчен хас түгел. Ә менә бу сыйфат эпик әсәрләрнең төп асылын тәшкил итә. Биредә чагыштырмача объективлык, тышкы дөнья белән бәйләнеш көчле. Автор еш кына турыдан-туры түгел, ә образ-күренешләр, вакыйга-хәлләр ярдәмендә чыгыш ясый. Драма төрендә автор «юкка» чыга, үзе сурәтләгән вакыйга-хәлләрдә, образ-персонажларда тәмам «эреп бетә». Драма әсәрләре, гадәттә, сәхнәгә куяр өчен языла; аларда сюжет, аеруча конфликт зур роль уйный, вакыйга-хәлләр, хәрәкәт диалог ярдәмендә үстерелә, гамәлгә ашырыла.

Сүз сәнгатенең һәр өч төре дә, океан-диңгезләрдәге утраулар кебек, аерым яшәми, аларның бүленешендә билгеле бер шартлылык та бар. Лирик, эпик, драма әсәрләре еш кына теге яки бу дәрәҗәдә үзара керешеп тә китә. Мәсәлән, уй-кичерешләр, эмоциональ халәт драма, эпик әсәрләр өчен дә чит түгел. Әмма лириканың бу асыл сыйфатлары бу төрләрдә өстенлек итми. Диалог, герой-персонажларның үзара сөйләме эпик ядкярләрдә дә еш очрый. Әмма алар шулай да биредә, драмадагы кебек, хәлиткеч урынны биләми. Шулай да әдәби мирастагы шактый гына әсәрләрне ике төр система белән билгеләү дә киң таралган. Мәсәлән, поэма, дастан, кыйсса, баллада кебек әдәби-композицион берәмлекләрне еш кына лиро-эпик әсәрләр исемлегенә кертеп карыйлар. Әмма мондый очракларда да, кайвакыт әдәби ядкярләрдә нинди сыйфатның өстенлек итүенә нисбәтән, аларны йә лирик, йә эпик әсәр дип атау бар (лирик поэма, эпик дастан…).

Сүз сәнгатендәге һәр өч төрнең дә үз эчендә аерым сыйфат-билгеләрнең гомумилегенә, үзара якынлыгына нигезләнгән бүленеш бар. Ул, кагыйдә буларак, әсәрнең төзелешенә, эчке һәм тышкы формасына, эчтәлек-тематикасына карап билгеләнә. Жанр дип аталган мондый бүленеш фәндә, гамәли тормышта, сөйләмдә аеруча иркен кулланыла. Әдәби жанрлар тарихи вакыт агышында туа, үсә, үзгәрә торган, кайберләре гамәлдән чыккан, яңалары барлыкка килгән. Әмма шулай да аларда сәнгати тәҗрибә, тарихи хәтер туплана, оеша барган, бу исә үз чиратында әдәбиятта дәвамчанлыкны, чорлар, буыннар арасындагы бәйләнешне һәм, гомумән, рухи тәрәккыятне тәэмин итүдә мөһим роль уйнаган.

Жанрларның саны шактый. Аларның аеруча билгелеләрен генә атап китәм. Лирикада: газәл, касыйдә, мәдхия (ода), мәрсия, кыйтга, робагый, мөнәҗәт, хикмәт, элегия, җыр, сонет… Эпик жанрлар: хикәят, кыйсса, хикәя, әкият, мәзәк, сәяхәтнамә, повесть-бәян, очерк, бәет, мәсәл, роман, эпос кысалы кыйсса, эпопея… Драма төрендә комедия, трагедия, драма, скетч, водевиль һ. б. атамалы ядкярләр бар. Газәл, касыйдә, сонет һәм кайбер башка жанрларда композицион-структур, тышкы форма таләпләрен катгый саклау күзәтелә.

Эчтәлек-тематикаларына яисә корылышына карап, жанрларны үз эчендә янә аерым төркемнәргә дә бүлеп йөртәләр. Аларны жанр формалары дип атау киң таралган. Укучыларга, мәсәлән, романның тарихи, автобиографик, документаль, психологик, мәхәббәт, детектив, фантастик, сәяси, фәлсәфи, сатирик, шигъри һәм кайбер башка атамалы шәкел-формалары билгеле. Әкиятләр дә, образ-тематикаларына карап, өч төркемгә бүлеп йөртелә (тылсымлы, көнкүреш, хайваннар турында). Лирик, драматик жанрдагы әсәрләрнең үз эчләрендә төрле бүленешләр яшәп килә (мәхәббәт җырлары, пейзаж лирикасы, патриотик шигырьләр; героик драма…). Кайвакыт төрле төрдәге һәм жанрдагы әсәрләрне дә, идея-тематикаларына, эчке рухларына карап, бергә кушу очраклары бар (сатирик әдәбият; мәгърифәтчелек сүз сәнгате; афористик жанрлар…).

Масса-гавам еш кына лириканы тезмә, эпосны чәчмә формадагы әсәр рәвешендә күзаллый. Мондый караш, гомумән, чынбарлыкка якын. Әмма шигъри шәкелдә язылган роман-хикәятләрнең, драмаларның да (аеруча трагедияләрнең дә) булуын онытырга ярамый. Фольклордагы бәет жанры эпик төргә кертеп карала. Әмма ул һәрчак шигъри формада иҗат ителә. Сүз сәнгатендә, бигрәк тә Урта гасыр әдәбиятында, чәчмә һәм тезмә юллар катнашмасыннан торган әсәрләр дә бар (мәсәлән, Сәгъди һәм Сәйф Сараиның «Гөлестан»ы). Нәсер жанры, гәрчә ул чәчмә стильдә булса да, үзенең эчтәлек-табигате белән лирик төргә карый. Әдәбият тарихында рифмалы, ритмлы проза белән язылган әсәрләр дә очрый.

Гамәлдә әдәби әсәрләрне күләмнәренә карап төркемләү дә бар. Гадәттә, лирик парчаларны кече, ә романнарны күләмле жанрлар исемлегенә кертәләр.

Һәр халыкның, чорның тормыш-көнитеше, яшәү шартлары, иҗтимагый-географик мохите бердәй түгел. Шуңа нисбәтән, сүз сәнгатендә, шул исәптән төр-жанрлар системасында да билгеле бер үзгәлек-аерымлыклар булуы табигый. Мәсәлән, сонет – Италиядә оешкан лирик жанр. Ә газәл-касыйдәнең асыл Ватаны – борынгы гарәп дөньясы. Әмма шулай да җиһан сүз сәнгатендәге төр һәм жанрларда аерымлыкка караганда уртаклык күп мәртәбәләр көчле. Чөнки кеше, ул кайчан гына, кайда гына яшәмәсен, нинди милләт һәм мәмләкәт вәкиле булмасын, үзенең гомумтабигате, яшәеш баскычлары, үз-үзен тотышы, үзара мөнәсәбәтләре белән охшаш, якын. Адәм баласы туа, үсә, сөйләшә, гаилә кора, балалар үстерә, шатлана-кайгыра… һәм ахыр чиктә үлеп тә китә. Үзеннән соң нәселен, туплаган матди һәм рухи байлыкларын, тормыш тәҗрибәсен калдыра… Болар бар да исә типологик ситуация – охшашлыклар, якынлыклар тудыра. Шуңа күрә алар, гәрчә төрле исем-атамалар белән йөртелсә дә, беренче карашка «чит-ят» тоелган кыйммәтләрне, рухи хәзинәләрне дә кабул итүне, үзләштерүне җиңеләйтә.

II

Тукайгача чор (дөресрәге, XIX йөзнең соңгы чирегенәчә) татар (төгәлрәге төрки-татар, ислам) сүз сәнгатендә төрле үзгәрешләр, яңалыклар булып торган әдәбият үз үсешендә төрле баскычларны үткән. Шулай да бу меңьеллык тормыш-яшәештәге традиционлыкка нисбәтән, тулаем алганда, чагыштырмача тотрыклылыгы, гомумрух охшашлыгы белән сыйфатлана. Аның методологик нигезен мөселман дине идеологиясе, Коръән тәшкил итә, шуңа мөнәсәбәттә Шәрык рухи кыйммәтләре, аеруча гарәп, фарсы, төрки кавемнәрнең сүз сәнгате белән бәйләнешләр гаять көчле һәм дәвамлы. Күп кенә зыялыларыбыз Шәрык телләрен яхшы белә, гарәп, фарсы язма истәлекләре белән оригиналда да, төрле тәрҗемә-шәрехләр аркылы да танышып бара. Янә шунысын хәтергә төшерик: антик Грециянең, Римның, борынгы Һиндстанның да аерым казанышлары безгә гарәп, фарсы телләре аша ирешә. Шулай ук рухи тормышта мифологик мирас, фольклор мөһим роль уйный. Мәгълүм булганча, бу төр мәдәни кыйммәтләрнең шактые Шәрык, шул исәптән төрки-татар дөньясында төрле вариацияләрдә киң таралыш таба, язма истәлекләрдә гәүдәләндерелә. Гомумән, Урта гасыр Шәрык сүз сәнгатендә бердәй яисә охшаш темаларны эшкәртү, образларны куллану көчле. Мәсәлән, күп кенә әсәрләрдә хөкемдар, дәүләтчелек проблемасы киң яктыртыла [бу хакта тулырак мәгълүматлар: 6], белем-мәгърифәт мактала, суфичылык карашлары гәүдәләндерелә, әхлакый мәсьәләләргә зур урын бирелә.

Соңгы дәвер сүз сәнгате, нигездә, реалистик характерда. Аңа кадәрге әдәбиятта әкияти-мифологик-романтик, идеаль башлангыч өстенлек итә. Символлар, традицион, шартлы образлар мул кулланыла. Реалистик сурәтләр, вакыйга-күренешләр, кагыйдә буларак, элемент рәвешендә, хосусый характерда гына. Татар сүз сәнгате бары XIX гасырның соңгы чиреге – ХХ йөзнең башында гына ныклы реалистик нигездә үсеп китә.

Биредә әйтелгән һәм телгә алынмаган бу төр һ. б. факторлар Борынгы һәм Урта гасыр, XIX йөз татар сүз сәнгатендә кулланылган төр һәм жанрлар системасын билгели, аны аерып карарга мөмкинлек бирә. Бу система шактый эшкәртелгән, чагыштырмача тотрыклы. Иҗат процессында, гамәлдә дә әлеге система, нигездә, сакланып килә, гайре табигый үзгәрешләр кичерми.

Тукайгача чор татар әдәбиятындагы төр һәм жанрлар, бер яктан, борынгы төрки фольклор һәм язма әдәби-эстетик тәҗрибәгә таяна, алардагы казанышларны иҗади рәвештә дәвам иттерә; икенче яктан, Шәрык рухи кыйммәтләреннән мул файдалана. Шунысы да мөһим: төрки-татар халкы, Идел-йорттагы иҗтимагый хәят гарәп, фарсы рухи байлыкларын аңларлык кына түгел, ә аларны иҗади үзләштерерлек дәрәҗәдәге үсешкә ирешкән була. Эчке ихтыяҗ, теләк юк икән, «чит-ят» казанышлар бик керми.

Инде хәзер Борынгы һәм Урта гасыр, XIX йөз әдәбиятында чагыштырмача ешрак кулланылган аерым жанрларга кыскача гына тукталып китик.

Лирика төрендә аеруча газәл жанры хакимлек итә. Ул тумышы һәм лексик мәгънәсе (а) «үрү», «мактау», «ухаживание»; җыр…; б) болан, тау кәҗәсе) ягыннан борынгы гарәпләр белән бәйле. Бу төр әсәрләр әүвәл, нигездә, касыйдә составында, күбрәк аның кереше (нәсибе) рәвешендә йөри. Аннан, аерылып, мөстәкыйль кулланыла башлый. Ислам чорында газәл гарәп сүз сәнгатендә гаять киң таралыш таба. Бераздан ул иран-таҗик шигъриятенә үтеп керә. Рудәки (860–941) фарсы телле әдәбиятта бу жанрның тәүге классик үрнәкләрен тудыра. Алга таба бу башлангычны Сәгъди (1203–1292), Хафиз (1325–1389) һәм кайбер башка шагыйрьләр дәвам иттерә. Еш кына әлеге авторларны газәлнең бөек осталары дип йөртәләр. Гарәп-фарсы әдәбиятларының шифалы йогынтысы нәтиҗәсендә бу жанрда төрки телле шагыйрьләр дә яза башлый. Аның аерым мисалларын без XII йөздә иҗат иткән Әхмәд Ясәви һәм Сөләйман Бакыргани мирасларында күрәбез. Төрки-татар сүз сәнгатендә газәл жанры XIV гасырда яшәгән Алтын Урда әдипләре Харәзми, Сәйф Сараи, Әхмәд Хуҗа Сараи һ. б. иҗатларында тәмам шәкелләшеп җитә һәм ныклап үсеш ала. Алга таба бу традиция Өмми Кәмал (XV йөз), Колшәриф (XVI), Габдессәлам (XVIII), Шәмседдин Зәки (1821–1865), Габделҗәббар Кандалый (1797–1860), Мәҗит Гафури (1880–1934), Габдулла Тукай (1886–1913) һ. б. тарафыннан дәвам иттерелә. Соңгы дәвердә Рәдиф Гаташ бу жанрга яңа сулыш өрде һәм аның матур-матур үрнәкләрен тудырды. Төрки шагыйрьләрдән Нәваи (1441–1501), Нәсими (1369–1417), Физули (1494–1556) һ. б. күп кенә авторлар бу жанрда иҗат итәләр.

Газәлнең үзенә хас тотрыклы тышкы һәм эчке сыйфатлары бар. Ул аа + ба + ва… рәвешендә рифмалашучы икеюллык строфалар – бәйтләр белән языла. Аларның саны 5–12 арасында тибрәлә. Еш кына рифма-кафияләрдән соң рәдиф, ягъни аерым сүз яки гыйбарәләр кабатланып килә. Күп кенә газәлләрнең ахыргы яисә аннан алдагы бәйтендә авторның тәхәллүсе телгә алына. Бу жанрдагы әсәрләр, гадәттә, шигырьнең көйле системасы – гаруз белән, аеруча аның өч буынлы һәзәҗ, рәмәл төрләре белән языла. Бу хосусият аларга билгеле бер музыкальлек, көйле яңгыраш бирә. Газәлләрнең еш кына «җыр» дип аталуы, музыка коралларында уйнап башкарылуы жанрның нәкъ әнә шул табигате белән аңлатыла.

Газәлнең төп тематикасы – мәхәббәт, лирик геройның – мәгъшукның хис-кичерешләре, рухи халәте, сөйгән ярның (хатын-кызның – дилбәрнең, мәгъшуканың) гүзәллеген тасвирлау. Шуңа күрә дә бу төр әсәрләрне «гыйшык җыры», «сөю лирикасы» дип тә йөртәләр. Аерым газәлләрдә илаһи мәхәббәт тә тасвирлана. Әмма бу жанрдагы иң күпчелек парчаларның үзәгендә – дөньяви мәхәббәт. Кайбер газәлләргә, аеруча суфи шагыйрьләрнең парчаларына ике планлылык та хас. Алардагы мәхәббәтне Аллага карата да, кешеләргә нисбәтән дә кабул итәргә мөмкин.

Газәлләрдә, мәхәббәттән тыш, иҗтимагый-социаль, фәлсәфи мәсьәләләр дә яктыртылырга мөмкин. Г. Тукайның «Күңел», «Көзге җилләр», «Сайфия»…, М. Гафуриның «Мәкъсуд», «Үзенчә» һ. б. шигырьләре – әнә шундыйлардан.

Аурупаның, урыс шагыйрьләренең (Гёте, А. Фет, В. Брюсов…) китапларында да газәл шәкелендә язылган парчалар бар. Әмма алар, нигездә, стилизация ысулы белән иҗат ителгәннәр. Газәл, кагыйдә буларак, Шәрык (гарәп, фарсы, төрки…) сүз сәнгате өчен хас.

Борынгы һәм Урта гасыр Шәрык, шул исәптән өлешчә төрки-татар шигъриятендә кулланылган (ният, мактау шигыре) лирик жанрларның берсе – касыйдә. Ул үзенең шәкел-формасы, төзелеше белән газәлгә охшаш: икеюллык строфалар кулланыла, аа ба ва… рәвешендә рифмалаша (кафияләшә), гаруз белән языла; рәдиф һәм тәхәллүс куллану да аның өчен чит түгел. Әмма күләме белән ул газәлдән зур: анда икеюллык-бәйтләр саны уртача 12 дән 200 гә җитәргә мөмкин. Гадәттә, классик касыйдәләрдә кереш, фон вазифасын башкарган нәсиб (анда табигать, тирә-юнь сурәтләнә), макталучы затны яисә күренеш-хәлне тасвирлаган мәдех, төрле предметларны сыйфатлаган васыф өлешләре була. Эчтәлек-тематикаларына карап аларның кайвакыт бәһария (язны мактау), гыйшкия, фәхрия, хәмрия, нәгыть (Мөхәммәд пәйгамбәрне зурлау), хәмед, фәлсәфи һәм кайбер башка төрләрен дә аерып чыгаралар.

Касыйдәнең асылын, төп эчтәлек-мәгънәсен кемне дә яисә нәрсәне дә булса гадәттән тыш күпертеп, арттырып, иң чик, югары дәрәҗәгә җиткереп мактау тәшкил итә. Бу жанрдагы күп кенә әсәрләрнең нигезенә күренекле (гадәттә, тарихи) затларның эш-гамәлләре, чынбарлыктагы тантаналы вакыйга-күренешләр салына. Мактау, данлау аркылы шагыйрьләр үзләренең теләк-омтылышларын, идеалларын гәүдәләндергәннәр, еш кына үзләре күрергә теләгәнне бар, булган рәвешендә тасвирлаганнар, аеруча хөкемдарларга йогынты ясарга омтылганнар.

Касыйдә борынгы гарәп сүз сәнгатендә төп шигъри формаларның берсе була. Бераздан аның нигезендә газәл, мәдхия, мәрсия… кебек аерым жанрлар бүленеп чыга. Касыйдә аеруча ислам чоры гарәп шигъриятендә зур үсеш ала. Тиз арада фарсы, төрки әдәбиятларына үтеп керә. әл-Мөтәнәбби (915–965), Рудәки, Сәгъди, Нәваи кебек Шәрыкның күренекле классиклары иҗатында бу жанр мөһим урынны били. Төрки-татар шигъриятендә Рабгузый, Харәзми, Сәйф Сараи касыйдәнең матур үрнәкләрен тудыралар. Өмми Кәмал, Әбелмәних Каргалый, Габделҗәббар Кандалый, Габдулла Тукай кебек шагыйрьләр дә бу жанрны чит итми. Әмма аларда еш кына касыйдәнең традицион таләпләре сакланмый. Татарның соңгы берничә йөздә үз дәүләтчелеге булмау да бу жанрга бик ихтыяҗ тудырмый. Безнең шагыйрьләр панегирик, ягъни мактау төренең чагыштырмача иреклерәк формасын – мәдхия һәм мәрсияне яратыбрак кулланганнар. Газәл һәм касыйдәдән аермалы буларак, аларга строфа, рифмалашу бердәйлеге хас түгел. Бу жанрлар икеюллык, дүртьюллык строфалар белән дә языла, аларның чәчмә шәкелдә иҗат ителгәннәре дә очрый. Мәдхия һәм мәрсияләр, үзбаш кулланылу белән бергә, башка әсәрләр составында (аеруча аларның багышлау өлешендә) килергә мөмкин. Бу жанрлар эчке сыйфатлары, идея-тематикалары белән касыйдәгә охшаш. Алар өчен дә мактау, күренекле затларның, хөкемдарларның эш-гамәлләрен, мөһим күренеш-вакыйгаларны югары дәрәҗәгә куеп данлау хас. Мәрсия, – нигездә, шул ук мәдхия ул. Әмма анда вафат булган кеше мактала. Бу төр әсәрләр елау-сыктау, сагыш, кайгы рухы белән сугарылганнар. Алар өчен җитдилек хас.

Төрки-татар сүз сәнгатендә мәдхия-мәрсияләр бик күптәннән иҗат ителеп килә. VIII гасырның беренче яртысына мөнәсәбәтле Күлтәгин, Тоникук (Танъюкук), Билгә-каган ташъязмалары үзләренең эчтәлек-аһәңнәре белән – мәрсиянең аерым үрнәкләре. Мәхмүд Кашгарыйның «Диване лөгатет-төрк» (1072–1074) китабында бу жанрларга туры килешле парчалар бар. Мөхәммәдьяр, Кадыйр Галибәк, Мәүла Колый, Тукай кебек авторлар да бу төр панегирик шәкелләргә мөрәҗәгать итәләр. ХХ йөзгә кадәрге татар әдәбиятында аеруча Утыз Имәнинең хатыны Хәмидәгә, Гали Чокрыйның Казанга, Акмулланың Мәрҗанигә багышлап язган мәдхия-мәрсияләре мөһим урынны били. Алар өчен татар тормышына якынлык, реаль сурәтләр һәм детальләр куллану хас.

Робагый – Шәрык, шул исәптән меңьеллык төрки-татар сүз сәнгатендә иң киң таралган лирик жанрларның берсе. Фарсы телендә дүрт сүзе белән тамырдаш булган бу атама шигырь юлларының (мисрагъларның) санына карап бирелгән. Әмма һәр дүртьюллык строфа робагый була алмый. Моның өчен дүртьюллыкның мәгънәви, интонацион яктан тәмамланган фикер-хисне, эчтәлекне белдерүе, мөстәкыйль кулланылуы һәм ааба (аерым очракларда аааа абаб) рәвешендә кафияләшүе-рифмалашуы шарт. Робагыйлар өчен, кагыйдә буларак, аз сүз белән тирән мәгънә белдерү, афористик яңгыраш хас. Бу жанрда фәлсәфи, әхлакый, социаль, мәхәббәт һ. б. бик күптөрле мәсьәләләр гәүдәләнеш таба. Робагыйлар өчен сатира, юмор да чит түгел. Кайвакыт бу төр әсәрләрне музыка коралларына кушылып җырлау-башкару да очрый.

Робагый-дүртьюллыклар күп кенә халыкларның фольклорында, язма әдәбиятында иркен кулланыла. Аеруча фарсы шагыйре Гомәр Хәйям (1048–1131) үзенең бу жанрдагы парчалары белән мәшһүр. Алар төрле телләргә, шул исәптән татарчага да, күп мәртәбәләр тәрҗемә ителгән.

Мәхмүд Кашгарыйның китабында берничә робагый, шул исәптән «Итил суы ака торур» дип башланган дүртьюллык та теркәлгән. Соңгы 7–8 гасырда Сәйф Сараи, Мәүла Колый, Әхмәдбик, Утыз Имәни, Гали Чокрый, Акмулла, Дәрдемәнд, Тукай, Мәҗит Гафури һ. б. шагыйрьләр робагый шәкелен бик теләп кулланганнар. Хәзерге татар сүз сәнгатендә дә робагый жанрында күпләгән әсәрләр иҗат ителә (Рәдиф Гаташ, Равил Фәйзуллин, Дамир Гарифуллин…).

Робагый-дүртьюллыкның туюг (тоюг, тоек) дип йөртелгән төре дә бар. Аның төп үзенчәлеген рифмалашкан сүзләрнең омонимиягә (тәҗнискә) корылуы тәшкил итә. Төрки сүз сәнгатенә хас булган бу жанрда үзбәк классик шагыйрьләре Нәваи, Бабур уңыш казана.

Фәрд – мәкаль һәм әйтемнәрдән кала, афористик яңгырашлы иң кече жанр. Гарәп-фарсы телләрендә бу сүз икеюллык мәгънәсен белдерә. Гадәти икеюллык строфадан тәмамланган уй-кичерешне мөстәкыйль интонацион яңгырашта гәүдәләндерүе белән аерыла. Татар сүз сәнгатендә Сәйф Сараи, Акмулла, Дәрдемәнд, Тукай һ. б. шагыйрьләрнең фәрд жанрында язылган парчалары бар.

 
Хуримы сән? Мәләкме сән? Йә фәрештә?–
Гакълымы алдың [мәнем] бер күрештә [7:221].
 

(Әхмәдбик (XVIII–XIX гасырлар)

 
Йакутлар табыладыр вакыт берлән,
Вакытлар табылмыйдыр йакут берлән [7:281].
 

(Кандалый)

Мөнәҗәт – элек-электән гарәп-фарсы-төрки мөселман дөньясына таныш атама. Ул җыр-музыка, шигърият сөюче хәзерге татарларга, шулай ук дин әһелләренә дә яхшы билгеле. Бу атама лексик яктан гарәп телендә ялгызлыкта үз-үзең белән сөйләшү; арыну-чистарыну, Аллага мөрәҗәгать итү, ярлыкау-кичерүне сорау, дини-интим эчтәлекле әсәр төшенчәләрен белдерә. Мөнәҗәт – үтә дә эмоциональ табигатьле лирик жанр.

Әйткәнебезчә, 1990 елда дөнья күргән «Әдәбият белеме сүзлеге»ндә Урта гасыр сүз сәнгатендә кулланылган күп кенә жанрлар хакында безнең тарафтан язылган мәкаләләр урнаштырылган. Болар арасында мөнәҗәт тә бар. Шуңа күрә биредә бу жанрның аерым сыйфатларын гына атап китәрбез.

Аның асылын Тәңрегә мөрәҗәгать итеп моң-зарларны сөйләү яисә фаҗигагә тарыган, кыен хәлдә калган лирик геройның уй-кичерешләрен, хис-тойгыларын бәян кылу тәшкил итә. Шигъри сөйләм лирик каһарманның эчке монологын да хәтерләтә. Әлеге төр алым мөшкеллектәге, кыенлыктагы кешенең рухи хәлен билгеле бер дәрәҗәдә җиңеләйтүгә, пакьләндерүгә ярдәм итә. Бу жанрдагы күп кенә әсәрләрдә лирик каһарманның рухи халәте табигать күренешләренә параллель яисә капма-каршы кую юлы белән гәүдәләндерелгән. Еш кына җилгә, агачларга, кошларга мөрәҗәгать итү очрый. Мөнәҗәтләр генетик яктан мифологиягә, борынгы кешеләрнең культка табыну йоласына барып тоташа, бәет жанрындагы кебек беренче заттан сөйләнә, дөресрәге, көйләнә. Әүвәл бу төр әсәрләр рифмалы, ритмлы проза (сәҗгъ) белән иҗат ителә, алга таба шигъри форма өстенлек ала; нигездә, ике, дүртьюллык строфалар кулланыла.

Мөнәҗәт Урта гасыр Шәрык сүз сәнгатендә, аеруча дини-суфичылык әдәбиятында, зур урынны били. Ул, мөстәкыйль кулланылу белән бергә, зуррак күләмле әсәрләр составында да килә. Мәсәлән, төрек шагыйре Мөхәммәд Чәләбинең атаклы «Мөхәммәдия» поэмасында (1449) мөнәҗәт дип исемләнгән берничә лирик парча бар. Төрки-татар шагыйрьләреннән Харәзми, Өмми Кәмал, Әбелмәних Каргалый, Шәмседдин Зәки һ. б. үз әсәрләрен бу жанрда да иҗат итәләр. Татар фольклорында да мөнәҗәтләр шактый гына. Алар, нигездә, китаби традицияләргә таянып, язма әдәбият һәм фольклор башлангычларының синтезы рәвешендә туганнар.