Әдәбиятны өйрәнү юлында / На пути изучения литературы

Без Урта гасыр төрки-татар әдәбиятының чыганакларына, төп баскычларына, әйдәп баручы авторларына, үзара багланышларына тукталдык. Бу чор әдәби процессының төп тенденцияләре, аерым поэтик хосусиятләре ачыкланды. Жанрлар хакында да сүз булды. X–XVIII йөзләрне үз эченә алган Урта гасыр әдәбияты гаять бай, күптөрле. Бу язмада исә аның кайбер мөһим яклары, күренешләре генә телгә алынды.

Урта гасыр сүз сәнгате – озын-озак тарихлы татар әдәбиятының бик тә әһәмиятле бер дәвере. Аның казанышлары XIX йөздә тагын да баетылып, үстерелеп, ХХ гасыр башында бөек Тукайлар, Исхакыйлар җитлегүгә зур йогынты ясады.

Урта гасыр татар сүз сәнгате башка әдәбиятлар үсешендә дә билгеле бер роль уйнады.

ӘДӘБИЯТ

1. Миннегулов Х. Ю. Этапы развития тюрко-татарской, античной и русской литератур. – Казань : Ихлас, 2014. – 288 с.

2. Паркер Э. Х. Тысяча лет из истории татар. Второе издание, переработанное. – Казань : Идел-Пресс; «Слово», 2003. – 288 с.

3. Миннегулов Х. Ю. Тюркское словесное искусство. – Казань, 2014. – 62 с.

4. Борынгы төрки һәм татар әдәбиятының чыганаклары / төз. Х. Госман. – Казан ун-ты нәшр., 1981. – 246 б.

5. Кәлилә вә Димнә / төз. Җ. Зәйнуллин. – Казан : Мәгариф, 1996. – 271 б.

6. Мөхәммәдьяр. Нуры содур : поэмалар, шигырь. – Казан : Татар. кит. нәшр., 1997. – 331 б.

7. Әдәбияттан хрестоматия : 9 нчы сыйныф өчен. – Казан : Татар. кит. нәшр., 2011. – 455 б.

I. 2. Харәзми – Алтын Урда әдәбиятының күренекле шагыйре

Төп тема-мәүзугка турыдан-туры керешкәнче, бер мәсьәлә хакында уйлануларны кыскача гына бәян итик.

Мәгълүм ки, Алтын Урда XIII гасырның 40 нчы елларында, төгәлрәге 1242 елда төзелә. Евразиянең гаять күп җирләрен биләгән мәмләкәт тиз арада, аеруча Бәркә хан идарә иткән чорда (1256/1257–1266), шактый зур үсеш ала, халыкара мәйданда таныла. Берничә дистә ел эчендә эчке икътисади, иҗтимагый, мәдәни-рухи тормышы оеша, кыпчак, болгар, татар, монгол һәм кайбер башка этник компонентлар кушылуыннан Алтын Урданың төп (бигрәк тә шәһәр, утрак төбәкләре) халкын тәшкил итүче татар кавеме шәкелләшә, төрки-татар сөйләмә һәм язма теле рәсми тел буларак та киң таралыш таба. 1303 елда ил башкаласы Сарайда төзелгән «Кодекс куманикус» («Коман мәҗмугасы») – шуның ачык бер билгесе. Бу сүзлекнең теле, аны төзүчеләр күрсәтүенчә, «татар теле» («татар телгә көнелди» (күчерелде), «битик тилинчә – татарча») [1:936–937]. Әмма шунысы гаҗәп (һәм парадоксаль): Алтын Урданың тәүге йөзьеллыгыннан безгә бары бер генә күренекле әдәби әсәр мәгълүм: ул да булса, Рабгузыйның «Кыйссасел-әнбия» китабы (1310). Сорау туа: бу вакыт аралыгында төрки-татар телендә башка әдәби ядкярләр язылмады микәнни? Ә бит ил чагыштырмача тулы канлы рухи тормыш белән яшәгән. Мәктәп-мәдрәсәләрнең, укымышлыларның булуы, Йосыф Баласагуни, Әхмәд Ясәви, Сөләйман Бакыргани, Кол Галиләрнең әсәрләре укылуы, ислам диненең киң таралуы, гарәп-фарсы телләренең өйрәнелүе, ул телләрдәге күп кенә ядкярләрнең Идел-йорт зыялыларына таныш булуы мәгълүм. Минем инануымча, Алтын Урданың беренче йөзьеллыгында төрки-татар телендә «Кыйссасел-әнбия»дән кала да әсәрләр иҗат ителгән. Әмма, үкенеч ки, алар йә тәмам юкка чыккан, яисә хәзергәчә табылмаган. Бит әле сирәк-мирәк булса да, Урта гасыр ядкярләре генә түгел, соңгырак дәвер язма истәлекләре дә табылып, хәзерге чор укучыларына җиткерелеп тора. Шунысын да хәтергә төшерик: Җучи Олысының Котб, Сәйф Сараи, Бәркә Фәкыйһ, Әхмәд Үргәнчи кебек әдипләре дә, күп гасырлар «онытылып» торганнан соң, ХХ йөзнең урталарында һәм икенче яртысында гына үз укучылары белән кабат очрашу бәхетенә иреште.

* * *

Мәшһүр лирик, мәхәббәтнең классик җырчысы, шигъри телнең гаҗәеп бер остасы Харәзми дә – озак еллар онытылып, кабат ачылган иҗат әһелләренең берсе. Аның туган-үлгән еллары билгеле түгел. Яшәү вакыты якынча XIV йөзнең беренче яртысына һәм урталарына нисбәт ителә. Урта һәм Кече Азиядә, Кавказ артында гомер кичергән, иҗат иткән Урта гасыр төрки һәм фарсы әдипләренең күпчелеге хакында мәгълүматлар теркәлеп калган. Кызганыч ки, Алтын Урданың иҗат әһелләре турында бу төр материаллар юк дәрәҗәсендә (бәлкем, алар булып та, юкка чыккандыр яисә табылмыйча ята торганнардыр?!). Идел-йортның әдипләре турындагы барлы-юклы белешмә-мәгълүматларны, нигездә, аларның үз әсәрләреннән генә табарга мөмкин.

Харәзминең хәзерге укучыга ике әсәре мәгълүм: «Мәхәббәтнамә» поэмасы [2] һәм Сәйф Сараи шигырьләре белән бергә теркәлгән касыйдә жанрындагы бер шигыре [3:255–258]. Авторның ата-анасы кушкан исемен без белмибез. Хәзерге укучыга ул бары тик үзенең тәхәллүсе белән генә билгеле. Мәгълүм булганча, Амудәрья елгасының түбәнге агымында – Арал диңгезе тирәсендә урнашкан Харәзем (аның төп шәһәре – Үргәнеч) Алтын Урданың бер мөһим төбәге. Әмма Идел-йортта шәһәрләр, аеруча Сарай, Әстерхан калалары үсә барган саен, XIV йөзнең беренче яртыларында ул үзенең әһәмиятен шактый киметә, Алтын Урданың гадәти бер олысына әйләнә бара. (Кызганыч ки, аерым төрек, үзбәк галимнәре бу эволюция-үзгәрешне исәпкә алмыйча, Алтын Урда мәдәни тормышында Харәземнең ролен күпертеп күрсәтәләр, хәтта Җучи Олысының тулаем сүз сәнгатен, язма истәлекләрен дә Харәзем исеме белән атау очраклары бар.)

«Мәхәббәтнамә» авторы бу төбәк атамасын юкка гына үзенә тәхәллүс итеп алмагандыр: ул анда йә туган, йә укыган, яисә гомеренең мөһим бер өлешен анда уздырган. Әмма Харәзми Алтын Урданың башка урыннарында (Сарай, Хаҗитархан калаларында да) яшәгән булса кирәк. Мәхмүд Болгариның «Нәһҗел-фәрадис» әсәрен 1360 елның март аенда Сарай шәһәрендә Мөхәммәд әл-Харәзми дигән кеше күчереп язган. Бәлкем, бу зат – «Мәхәббәтнамә» авторыдыр?! 1313–1342 елларда Алтын Урда тәхетен биләгән мәшһүр Үзбәк хан, Сарай хөкемдары булганчы Сырдәрья, Харәзем тарафларында сигез елга якын яшәп ала [4:255–256]. Бирегә ул Идел-йорттан күп кенә үз кешеләрен, фикердәшләрен алып килгән була. Алтын Урда тәхетенә утыргач, аларның шактый өлеше һәм Сырдәрья төбәгенең (иң беренче чиратта Үзгәнд шәһәренең) аерым затлары да Идел-йортка кайтып, килеп урнаша. Болар арасында Харәзми үзе булмаса да, аның нәсел-нәсәбе, туган-тумачалары булуы бик ихтимал. Гомумән, «Мәхәббәтнамә» авторы Алтын Урданың Үзбәк, аның улы Җанибәк ханнарның сәясәт-традицияләрен яклаучы буларак чыгыш ясый. Әсәрнең Мөхәммәд Хуҗабәккә – Җанибәкнең кардәшенә багышлануы да юкка гына түгел. Илдә сепаратизм көчәя барган вакытта, Харәзминең бу затны мактавы, зурлавы билгеле бер дәрәҗәдә Үзбәк-Җанибәк традицияләрен дә саклау, дәвам итү билгесе рәвешендә дә кабул ителә. Шунысын да искә төшерик: Мөхәммәд Хуҗабәк 1330 елларда Азак шәһәренең әмире дә булып тора. Мөгаен, ул Үзбәк яисә Җанибәк ханнар тарафыннан Алтын Урданың көнчыгыштагы мөһим, шактый катлаулы һәм тынгысыз төбәгенә хөкемдар – җитәкче итеп билгеләнгәндер.

Поэмада мондый бер юл бар: «Сөенеп бәндә Харәзми Рәвани» (2:63). Кайберәүләр (мәсәлән, «Мәхәббәтнамә»не урысчага тәрҗемә итүче А. Старостин) [5:8] моны шик астына алса да, Рәвани шагыйрьнең икенче бер кушаматы булса кирәк.

Әсәрнең ахырында авторның тормыш-яшәешенә мөнәсәбәтле 29 бәйтлек (икеюллык) бер «хикәят» урнаштырылган. Анда Харәзми үзенең Якын Көнчыгыш илләрендә (Сүрия, Дәмәшкъ, Рум…) дәрвишләр кебек сәяхәт кылуы, төрле кешеләр белән аралашуы хакында яза. Мәгълүм ки, Алтын Урда Мәмлүкләр хакимлек иткән (1250–1517) Мисыр – Сүрия белән тыгыз мөнәсәбәтләрдә тора. Рум вилаяте белән Сарай арасында да төрле багланышлар яши, ул төбәкләрдә Идел-йорттан күчеп киткән кешеләр дә гомер кичерә. Харәзми үз сәфәре вакытында, мөгаен, алар белән дә очрашкандыр.

Билгеле ки, XIV йөзнең ахырында Мисырда төзелгән «Китабе Гөлестан бит-төрки» кулъязмасында дистәләгән Алтын Урда шагыйренең әсәрләре теркәлгән. Алар арасында «Мәхәббәтнамә» авторының лирик парчасы булуы да аның Идел-йорт әдәби даирәсе белән бәйләнештә торуына ишарә ясый.

«Хикәят»е генә түгел, «Мәхәббәтнамә»дәге кайбер башка юллар да Харәзминең сәйяр табигатьле кеше булуын күрсәтеп тора. Үз әсәрен ул «Сыр йакасында», ягъни Сырдәрья буенда Мөхәммәд Хуҗабәк «шадырванында» (чатырында, сараенда) яза¹. Поэмадан аның бу хөкемдар белән электән үк таныш булуы аңлашыла. Үз чиратында Мөхәммәд Хуҗабәк тә Харәзмине, аның иҗатын белә. Ул шагыйрьнең «шәкәр тик тел белә галәмне тотуын, мәхәббәтне җырлауда күпләрне отуын», «париси дәфтәрләре» булуын әйтә. Автордан «безнең тел» белән, ягъни төркичә китап язуын үтенә. Алтын Урданың Харәзем, Сырдәрья төбәкләрендә элек-электән фарсы-таҗик теленең дә йогынтысы, кулланылышы көчле була. Мөхәммәд Хуҗабәкнең «төркичә» әсәр язуын хуплавы бу телгә ихтыяҗның көчәюе белән дә аңлатыла.

«Кыйтга» дип исемләнгән бүлекчәдә автор үзенең «хәрабәт эчрә» сукбай («рәнд»), «изге» («парса») булып йөрүен телгә ала. Әмма ул, гәрчә «Кылыч тик тел белән җиһанны тоткан» шагыйрь булса да, мал-мөлкәткә кызыкмыйча яшәүне өстен күрә, үзен «канәгать мөлке эчәргә падишамын», – дип атый [2:62].

«Мәхәббәтнамә»нең автор кулы белән язылган нөсхәсе сакланмаган. Фәнни әдәбиятта, нигездә, аның ике күчермәсе барлыгы искәртелә. Аларның гарәп язуындагысы 914/1508, ә уйгур графикасындагы 835/1432 елларда төзелгән. Һәр икесе дә Лондонның Британия музеенда саклана. Әсәрнең кулъязмалары, өйрәнелү тарихы «Татар әдәбияты тарихы»ның I томында (1984) [7:196–208], Әмир Нәҗип, А. М. Щербак әзерләгән басмалардагы кереш сүздә [2; 7а] шактый тулы яктыртылган. Шуңа күрә болар хакында бик аз гына мәгълүмат биреп китәбез. 474 бәйттән (948 шигырь юлыннан) торган гарәп язулы нөсхәнең чагыштырмача тулы булуы искәртелә. «Мәхәббәтнамә» хакында А. Самойлович, В. Бартольд, Т. Ганджей, дистәләгән төрки галимнәрнең мәкалә-хезмәтләре, басмалары бар. Болар арасында аеруча А. Шербак (1959) [7а], Ә. Нәҗип (1961) китаплары игътибарга лаек. (Татар галиме әзерләгән басма бу хезмәттә төп чыганак итеп алынды.)

Татар дөньясында «Мәхәббәтнамә» хакында мәгълүматлар узган гасырның беренче чирегендә үк күренә башлый. Мәсәлән, Г. Рәхим белән Г. Газиз язган татар әдәбияты тарихы китабында (1925), В. Бартольд мәкаләсенә (1924) нигезләнеп, Харәзми әсәре турында кайбер мәгълүматлар бирелә, авторның «Урта Азиядән» икәнлеге, «чыгтай әдәби мәктәбенә тәгаллыклы (бәйләнешле. – Х. М.) шагыйрь булуы» искәртелә [9:40]. Казан педагогия институты доценты Нигъмәт Хәким (1889–1937), «Мәхәббәтнамә»не тел ягыннан өйрәнеп, әсәрне басмага әзерли. Әмма галим шәхес культы корбаны була, хезмәте нәшер ителми кала. Поэма, бераз кыскартылып, 1963 елда «Борынгы татар әдәбияты» китабында басылып чыга [8:197–208]. Харәзми поэмасы соңгы 50–60 ел эчендә антологияләрдә, дәреслек-хрестоматияләрдә, төрле җыентыкларда кат-кат нәшер ителгән. 2007 елда ул Равил Бохараев тәрҗемәсендә урыс телендә дә басылып чыкты [10]. Татар галимнәре арасында «Мәхәббәтнамә» өйрәнүгә иң зур өлеш керткән кеше, әлбәттә, Әмир Нәҗип (1889–1991). Аннан кала Харәзми хакында Шакир Абилов [7:196–208], Хатыйп Миңнегулов, Мәсгуд Гайнетдинов [4:322–330] һәм кайбер башка татар филологларының мәкалә-хезмәтләре бар.

* * *

«Мәхәббәтнамә» – аерым эпик элементларны үз эченә алган кечерәк күләмле (474 бәйтлек) лирик поэма. Әмма аның төзелеш-структурасы шактый үзенчәлекле, уникаль. Ул 19 бәйттән торган традицион кереш белән башланып китә. Биредәге Олуг Тәңрегә, Мөхәммәд пәйгамбәргә хәмдү-сәналәр, ягъни мактаулар җырлана. Автор төп игътибарын Ходай Тәгаләнең барлыкка китерү, тудыру, иҗат итү сыйфатларына юнәлтә. Дөньядагы бөтен нәрсә аның тарафыннан яратылган. Болар арасында кояш, ай, су, күк, чәчәкләр, җил, мәхәббәт һ. б. бар. «Мәхәббәт гәнҗене (хәзинәсен, кыйммәтләрен. – Х. М.) адәмгә биргән», «Җиһан бөнъядыны (нигезен. – Х. М.) сүз үзрә куйган…»... Автор фикеренчә, матурлык, гүзәллек тә – Алланың иҗат җимеше:

 
Аның кем ал иңендә (битендә. – Х. М.) миң йаратты,
Буе берлә сачене тиң йаратты [2:5].
 

Шунысы кызыклы: ХХ йөз башы шагыйре Дәрдемәнд шушы икеюллык нигезендә үзенең атаклы «Рәсем» шигырен иҗат итә.

 
Тәнкәен ак, түшкәйләрен киң яраткан,
Биткәенең иң очында миң яраткан.
Саклар өчен зифа буен яман күздән,
Чәчкәйләрен аяк белән тиң яраткан.
 

Тәңрене югары дәрәҗәгә куеп тасвирлау, аның яратучы-барлыкка китерүче, иҗат итүче көч булуын данлау, Мөхәммәд һәм кайбер башка пәйгамбәрләрне олылау, мәдехләү әсәрнең башка өлешләрендә, хәтта гыйшык-сөю тематикасын яктырткан кыйсемнәрдә дә еш очрап тора: «Йараткан (Алла. – Х. М.), кем тән эчрә җан йаратты, / Сине күреклекләр үзрә хан йаратты» [2:10]; «Хәлаикъ сүгәнин Халикъ сүвәр һәм» [2:27] («Халык сөйгәнне Тәңре дә сөяр». – Х. М.).

Гадәттә, элеккеге сүз сәнгатенең чагыштырмача күләмле язмаларында әсәрнең язылу сәбәбен («Сәбәбе тәэлифе китап») аңлаткан юллар һәм нинди дә булса хөкемдарга багышлау – мәдхия бирелә… «Кереш» өчен зарури булган бу традицион таләп «Мәхәббәтнамә» поэмасында да үтәлә. Алдарак әйтелгәнчә, Алтын Урданың көньяк-көнчыгышындагы олыс хөкемдары Мөхәммәд Хуҗабәк шагыйрьдән «безнең тел берлә… китаб» язуын сорый. Аның теләге Харәзми тарафыннан кабул ителә. Поэмада китапның, «язылу сәбәбе»н аңлаткан текст белән хөкемдарны мәдехләү үзара шактый керешеп тә китә. Шунысы үзенчәлекле: болар «кереш»тәге махсус бүлекләрдә бирелү белән генә чикләнми; әсәрнең башка урыннарында да Мөхәммәд Хуҗабәккә, поэманың язылу шартларына мөнәсәбәтле аерым юллар очрап куя.

«Мәхәббәтнамә»нең төп өлеше унбер «намә»гә бүленеп бирелгән. Әүвәл автор үз әсәрен «ун намә»дән язуын искәртә. Әмма ахырда ул бер бүлекчәгә арта. Бу уңай белән шагыйрь болай ди: «Борын ун дидем, унбер булды» [2:42]. Уйгур язулы нөсхәдә исә ун намә «сүз башы» гына бар. Нигездә, һәр «намә»дән соң «мәснәви» дип исемләнгән парчалар килә. Аларның саны унбергә җитә. Төп өлешнең төрле урыннарына алты газәл теркәлгән. Әсәр тукымасында «мөнәҗәт», «кыйтга», «фәрд» һәм «хикәят» дип исемләнгән парчалар да бар. Аларның саны берәр. Поэманың «Хатимәтел-китаб» исемле бүлекчәсендә, ягъни бетемендә әсәрнең язылу урыны («Сыр йакасы»), вакыты (754 ел), авторның тәхәллүсе күрсәтелә [2:48]. Өч намә (IV, VIII, XI), ике газәл, бер мәснәви һәм бер «хикәят» – фарсы телендә (барлыгы 155 бәйт). Калганнары төркичә.

«Мәхәббәтнамә»гә охшаш төзелешле әсәрләр XIV йөзгә кадәрге Шәрык сүз сәнгатендә бик күзгә ташланмый. Галимнәр бары фарсы шагыйре Әүхәди Мәрагавинең (1275–1338) «Дәһнамә» (10 намә) поэмасы белән Харәзми әсәре арасында гына билгеле бер охшаш-якынлыкны күрәләр. Әмма төрки ядкярләрендә намәләр гашыйк исеменнән генә әйтелсә, «Дәһнамә»дә алар һәм гашыйк, һәм мәгъшука исеменнән бәян ителәләр [6:199]. Харәзмидән соң төрки сүз сәнгатендә «Мәхәббәтнамә»гә охшаш берничә әсәр иҗат ителә. Алар исә, нигездә, Харәзми поэмасына җавап нәзыйрә рәвешендә языла.

«Мәхәббәтнамә»дәге композицион берәмлекләр, гәрчә алар төрле исемнәр белән аталсалар да, үзләренең эчтәлекләре, идея-проблематикасы белән, нигездә, үзара охшаш. Әсәрнең атамасы ук аның төп рухын, мәгънәви-фәлсәфи асылын күрсәтеп тора. Сөю-мәхәббәт поэманың бөтен тукымасына сеңгән, аның төп фикер-хис агышын билгеләгән. Котб кебек үк, Харәзми дә мәхәббәтне бөтен яшәеш-тереклеккә хас булган гомуми закончалык, универсаль категория рәвешендә карый. Бу сыйфат аеруча кешелек җәмгыятенә, бигрәк тә хатын-кыз һәм ир-ат мөнәсәбәтләренә хас. «Мәхәббәтнамә»дәге юллардан гыйшык-сөю инсанны инсан итүче, кешелекне яшәтүче, дәвам иттерүче, яшәеш-тереклекнең төп мәгънәсен билгеләүче төп көч, үзәк фактор булу идеясе саркып чыга. Мөхәммәднең дә югары дәрәҗәләргә ирешүе, «пәйгамбәрләрнең шаһы» булуы да, – автор фикеренчә, мәхәббәт нәтиҗәсе [2:6].

Матурлык (гүзәллек, күреклелек) Харәзми поэмасында сөю-мәхәббәтнең калку бер гәүдәләнеше, мөһим бер компоненты рәвешендә карала. Автор аны иң беренче чиратта хатын-кыз (мәгъшука) образында тасвирлый. Бу – бик тә мәгънәле, символик күренеш. Җиһанның акыл ияләре, әдип-шагыйрьләре элек-электән хатын-кызны юкка гына зурламаганнар, аны тереклекне саклаучы һәм дәвам иттерүнең зарури көче, чыганагы итеп карамаганнар. Төркиләр арасында, гомумән, хатын-кызларга ихтирами мөнәсәбәт яшәгән. Шул хакыйкатьне тирәнтен аңлаган Харәзми дә хатын-кызны югары пьедестал-баскычка күтәрә, аның матурлыгын тулы тавышка җырлый.

Автор үзенең иҗади максатларын лирик геройның сөйгән ярга мөнәсәбәте яссылыгында гамәлгә ашыра. Активлык, яну-көю боларның беренчесендә; мәгъшука исә сурәтләүнең хәлиткеч зат-предметы, хис-кичерешләр юнәлтелгән төп адресат рәвешендә күзаллана.

Лирик каһарманның бөтен барлыгы, рухы мәхәббәт хисләре белән сугарылган: «Синең гыйшкыңда бәгъремдин акар кан», / «эчем-бәгърем камук сәүда (сөю. – Х. М.) тулыпдыр» [2:32]; «Синең гыйшкыңда Харәзми йукалды, / Вәликин йир йөзендә аты калды» [2:28]; «Синең гыйшкың оҗмах бакчаларын да оныттыра» [2:17].

Автор мәгъшука матурлыгының идеаль портретын тудыра. Ул – тиңсез, гүзәллекнең өлгесе, «матурлык тәхетенең солтаны» [2:8]; «күреклеләр ханы» [2:10]; «…Күрк сипаһы» (гүзәллекнең гаскәре. – Х. М.) [2:15]; «синең хөснең Йосыф җәмалыннан» йөз мәртәбә артыграк» [2:10]; «Хәлаикъ (халык. – Х. М.) кыйбласы булды җәмалың» [2:10]. Бер урында сөйгән ярның бик тә белемле булуы, әмма матурлыгының белем-«җәүһәр»дән дә артыклыгы искәртеп кителә: «Белек белмәк эчендә җәүһәри син, / Вәли хан эчрә җәүһәрдин ары син» [2:32] һ. б.

Лирик герой күзлегеннән «сөйгән яр»ның гүзәллеге гаҗәеп күптөрле сурәтләр, чагыштыру-метафоралар, шигъри чаралар ярдәмендә рәсемләнә. Гадәттә, элеккеге сүз сәнгатендә йөз матурлыгы ай, кояш, зифа буй сәрв-кипарис белән чагыштырыла. Мәсәлән, «Йөзең нәүрүз, кашың бәйрәм ае» [2:10]. Әмма еш кына андый образ-детальләр дә күләгәдәрәк калдырыла, тоныкландырыла. Фарсыча язылган дүртенче «намә»дә сөйгән ярның буе янында сәрв тә кыскарып кала, кояш һәм ай мәгъшуканың аяк астындагы туфрагыннан яратылган дигән фикер әйтелә [2:23]. Традицион сурәтләрдән тыш, Харәзми поэмасында бөтенләй яңа яисә шигърияттә бик сирәк очрый торган образ-детальләр дә кулланыла: «Әгәр көн тугмаса һәм йакту кылгай, / Йөзең нуры бу дөньяның сараен» [2:9]; «Пәри күрсә сине миндик тилергәй», «Сачең бер тарына (бөртегенә. – Х. М.) мең хур йитмәс, / Йөзеңнең нурына мең нур йитмәс» [2:16]; «Айагың кем ки үпсә мәңге йәшәр» [2:17]; «Сине күргән үзендин йат булыр, / Рухыңны күрсә мең шаһ мат булыр» (җиңелер. – Х. М.) [2:21].

Лирик герой мәгъшукасын үзенә игътибар итмәүдә, тәкәбберлектә һәм кайбер башка «кимчелек»ләрдә гаепли дә: «Булыр җаду (сихерле. – Х. М.) күзеңдин фетнә пәйда [2:10]. «Кара кашыңда йөз мең фетнәләр бар», «Күзең аһусы (сихере. – Х. М.) арысланларны аулар» [2:31]; «Әй сүзе йалган, җәфакяр (җәфачы. – Х. М.), / Караклары (карашлары. – Х. М.) каракчы, үзе гаййар (мәкерле. – Х. М.)» [2:19]. Әмма бу төр гаепләү-тәнкыйтьләү үзенә күрә бер игътибарны җәлеп итү, назланырга омтылу галәмәте генә. Чынлыкта лирик герой барысына да риза, бары тик аның гыйшкы, мәгъшукасы гына булсын: «Кешенең синсезин ни җаны булсын, / Аның тик гомернең ни саны булсын» [2:17]; «Миңа синсез үлемдер бу хәятым» [2:19]; «Күңел синсез теләмәс тәндә җанны» [2:39]; «Тәнем барынча синдән йөз чәвермән (чөермәм. – Х. М.), / «Ишекең топракиндин баш күтүрмән» [2:29].

Идарәчелек, дәүләт, хөкемдар проблемалары антик чорлардан ук язма әдәбиятта эшкәртелеп килә. Сократ, Платон, Аристотель, Конфуций, Фәрәби һәм кайбер башка фикер ияләренең бу хактагы карашлары күпләргә билгеле. Төрки сүз сәнгатендә дә (рун язулы истәлекләр, Йосыф Баласагуни әсәре, Кол Гали поэмасы һ. б.) дәүләтчелек, хөкемдар һәм рәгыять (халык) мәсьәләләре мөһим урынны били [болар хакында тулырак мәгълүматлар безнең 2016 елда дөнья күргән китапта бар: 13]. Харәзми дә бу проблеманы читләтеп үтми. Аның поэмасында, мәхәббәт тематикасы белән тыгыз бәйләнештә, хөкемдар турында әһәмиятле генә фикер-күзәтүләр бар.

Харәзми карашынча, башка нәрсәләр кебек, «шаһлык», «солтанлык» та кешеләргә Ходай Тәгалә тарафыннан бирелә. Болар арасында Сөләйман, Йосыф («кылыр… Мисыр илендә солтан» [2:6]), Мөхәммәд… кебек пәйгамбәрләр дә бар. Авторның хөкемдар турындагы уйланулары иң беренче чиратта Мөхәммәд Хуҗабәк образына мөнәсәбәттә бирелгән. Харәзми аның «Коңрат уругы»ннан икәнлеген, Сарай ханы Җанибәк белән кардәшлектә торуын, «Кечек яшьдин олыгларның олыгы» булуын искәртә [2:11]. Бу зат, гәрчә ул Алтын Урда карамагындагы бер төбәкнең башлыгы гына булса да, мөстәкыйль хөкемдар рәвешендә тасвирлана. Автор, мәдхия жанры таләпләренә тугрылык саклап, Мөхәммәд Хуҗабәкне идеал хөкемдар югарылыгына куеп сурәтли. Ул матурлыкта Йосыф, батырлыкта Гали, Рөстәм кебек. Хәтта бу зат билгеле бер сыйфатның өлгесе булган образларны да узып китә. Мәсәлән, Хатәме Тай – юмартлыкның символы. Харәзми сурәтләвендә ул Мөхәммәд Хуҗабәк янында хезмәтче кебек кенә: «Әгәр мең ел терелсә Хатәме-Тай Синең атың ишеткәч, йирләр үпкәй» [2:12]. Легендар каһарман Рөстәм дә «Мәхәббәтнамә»дәге мәдхия герое белән сугышудан куркып калыр иде. Мөхәммәд Хуҗабәккә «Гыйрак, Рум, Кәнган эчендә дә тиңнәр юк», аның гаскәре сугышка туйга кергән кебек керә, «куйга» ташланган «ач бүре» шикелле орыша [2:12]. Автор мактау аркылы хөкемдарның ил-мәмләкәт өчен «тән эчендә җан» кебек булырга, «куаныч» китерергә тиешлегенә басым ясый, юмартлыгын күкләргә күтәрә. Шагыйрьнең асыл максаты – хакимият ияләренә үз ил-халкына рәхимле, кайгыртучан булуын искә төшерү, фани дөньяда «игү ат» калдырырлык итеп яшәргә чакыру: «Улуска рәхим итеб гамьхор булгыл» [2:15].

Инде янә «Мәхәббәтнамә»нең төзелешенә, жанр үзенчәлекләренә, андагы композицион берәмлекләрнең атамаларына, вазифаларына кире кайтыйк. Әйткәнебезчә, поэма, – гәрчә андагы текст төрле бүлек-кисәкләргә аерып бирелсә дә, идея-тематикасы, эчтәлеге, стиле белән чагыштырмача бербөтен әсәр. Хәтта биографик характердагы юллар һәр «хикәят»тә төп текст белән керешеп китә. Поэма, ничектер, урыны белән мәҗлестә, гавам-публика каршында сөйләнеп, җырланган әсәр рәвешендә дә кабул ителә. Шунысын да искә төшерик: «Мәхәббәтнамә» гарузның 3 буынлы, 11 әр иҗекле (4 + 4 + 3) һәзәҗ үлчәме белән язылган. Мәгълүм ки, бу төр шигъри текстлар, аеруча газәл кебек лирик әсәрләр көйләп, еш кына музыка коралы («саз»…) уйнавы астында башкарылганнар. Гаруздагы аерым шигъри әсәрләрнең махсус көйләре («пәрдәләре») дә була. Аларның кайберләре («Хөсәйни», «Сафахан» (Исфахан)…) поэмада да телгә алына. Автор үзе дә хөкемдарның «шәраблы» мәҗлесендә әсәрен укуы, көйләве хакында телгә ала: «Давыскынча газәл шаһ гөш кылды» (Ахыргача шаһ газәлне тыңлады. – Х. М.); «дәгый мәҗлес эчендә» «укыдым хедмәтендә бу газәлне» [2:9–10]; «Кадәх (бокал; савыт. – Х. М.) китерделәр, мәҗлес корылды»; «Хөсәйни пәрдәсе үзгә төзеб саз Мөганни (җырчы; көйче. – Х. М.) бу газәлне кылды агаз (башлады. – Х. М.)». [2:8]. Шунысын да искә төшерик: «Мәхәббәтнамә» поэмасындагы кебек Урта гасыр Шәрык ядкярләренең шактыенда мәҗлес, шәраб эчү күренешләре гәүдәләнеш таба. Бу – реаль чынбарлыкның чагылышы гына түгел, ә үзенә күрә бер шартлы әдәби чара, хронотопик алым да.

Күргәнебезчә, әсәрнең атамасында да «намә» сүзе бар. Унбер бүлекчә дә шул исем белән аталган. (Уйгур язулы басмада – «сүз белик».) Текст эчендә дә бу сүз еш очрый. Фарсы телендә төрле мәгънәләрне белдерүче «нам» (исем, атаклы исем; дан; билгелелек, сыйфатлы; титул…) сүзеннән ясалган «намә» дә төрле төшенчәләрне белдерүе белән билгеле. И. Ягеллоның атаклы «Персидско-арабский-русский словарь» китабында (Ташкент, 1910) «намә» сүзенең түбәндәге мәгънәләре теркәлгән: «письмо, писание, записка, послание, письменный документ; диплом, билет; история, труд, сочинение, книга; экземпляр, модель; тип; зеркало, поток, наводнение» (1652 б.). Иран, таҗик, аерым төрки телләрдәге чыганакларда бу мәгънәләрнең төрлесе очрый. Язма әдәбиятта, сүз сәнгатендә исә «намә» сүзе күбрәк «әсәр», «китап» мәгънәләрендә кулланыла. Аеруча бу атама әсәр исемнәрендә еш очрый: «Шаһнамә», «Хөсрәүнамә», «Былбылнамә», «Искәндәрнамә» һ. б. (биредәге компонентлар аерып та языла). Татар әдәбиятында «намә» сүзен кертеп әсәр атамалары ясау соңгы дәверләрдә дә дәвам итә: Гали Чокрыйның (1826–1889) «Хаҗнамә»се, Рәдиф Гаташның (1941 елда туган) «Ихласнамә» һәм «Гаташнамә»се һ. б.

Харәзми дә, Шәрык рухи традицияләренә тугры калып, үз әсәренә «намә» сүзе кергән исем биргән (һәм гарәп, һәм уйгур язулы нөсхәләрдә ул, нигездә, аерым язылган). Әмма күпләрдән аермалы буларак, «Мәхәббәтнамә» авторы унбер бүлекчәсен дә эзлекле рәвештә шул исем белән атаган. Харәзми әсәрендә намә әсәр, язу, язма, мөрәҗәгать, хат кебек мәгънә төсмерләрендә кулланыла. Әмир Нәҗип бу сүзгә, нигездә, хат (письмо), мөрәҗәгать төшенчәләрен сала. А. Старостин бу поэманы «Книга о любви» исеме астында русчага тәрҗемә итә. Әсәр эчтәлегендә «намә» сүзе күбрәк мөрәҗәгать (послание) мәгънәсен белдерә. Поэмадагы унбер намә композицион планда бер-берсеннән шартлы рәвештә генә аерылган. Кагыйдә буларак, аларда бер үк лирик геройның гыйшкый рухлы халәте, хис тойгылары, сөйгәненә мөнәсәбәте, уйланулары, мәгъшуканың максималь югарылыкта тасвирланган образы гәүдәләнеш таба. Арада тарихи, иҗтимагый-социаль, фәлсәфи, биографик эчтәлекле юллар да бар. «Намә»ләрдәге чагыштырмача охшаш типтагы хисси-фикри эчтәлек, сәнгати, текстологик якны күздә тотып, «мәснәви» дип исемләнгән парчалар белән аерылып тора… Лексик яктан «икеләтелгән», «икелекле» төшенчәләрен аңлатучы «мәснәви» сүзе әдәбиятта аа -бб рәвешендә рифмалашучы строфага карата да, шундый икеюллыклардан төзелгән әсәрләрне белдерү өчен дә кулланыла [бу хакта тулырак: 11:171–174]. Харәзми поэмасындагы «мәснәви» дип исемләнгән парчалар, нигездә, һәр намәдән соң килә. Күләмнәре өчәр бәйтле. Аларның һәммәсе дә «Кил, әй сакый (табынчы; шәраб китерүче. – Х. М.)» дигән мөрәҗәгать сүзләре белән башлана. Аерым юлларда дөньяның фанилыгы, үлемнең котылгысызлыгы искәртелә:

 
Кем уш йил тик кичәр әййами фани (фани көннәр. – Х. М.),
Әҗәлдин һич кем кешенең йук әманы (котылуы. – Х. М.) [2:17].
 

Һәр 11 мәснәви дә бердәй строфалар белән төгәлләнә:

 
Сабурдин йахшы йуктыр пишә кылсам (уйласам. – Х. М.),
Бу йулда йук сабыр әндишә кылсам (ныклабрак фикер йөртсәң. – Х. М.).
 

Мәснәвиләр һәм алардагы фәлсәфи эчтәлек намәләрдә бирелгән уй-кичерешләрне кабул итүдә, үзләштерүдә билгеле бер ритм тудыра, эстетик, психологик вазифа үти. Сурәтләү предметының ракурс-аспектларын, «пәрдә»ләрен алыштырып, тамашаны төрләндереп ала.

«Мәхәббәтнамә»дә бирелгән газәлләр дә гомумәсәр кысаларында мәснәвиләргә якын сәнгати вазифа үти. Аларда мәгъшуканың матурлыгы, идеаль портреты аеруча калку рәвештә тасвирлана. Арага Мөхәммәд Хуҗабәкне мәдехләгән юллар да килеп керә.

Әгәр дә мәснәвиләр һәр намәдән соң бирелсә, газәлләрнең тәкъдим ителешендә мондый эзлеклелек күзгә ташланмый. Аларның дүртесе поэманың «кереш» өлешендә үк урнаштырылган, калган икесе – өченче һәм унберенче намәләрдән соң.

Харәзми газәл жанры таләпләрен саклый. Аның бу төр парчалары уртача унар бәйтле, күпчелеге рәдифле. Дүрт газәленең ахырында авторның тәхәллүс-кушаматы күрсәтелгән.

Янә шунысы мәгълүм булсын: газәл жанры әүвәл борынгы гарәп шигъриятендә туа, үсә. Аннан фарсы сүз сәнгатендә аеруча чәчәк ата. Рудәки, Сәгъди, Хафиз кебек шагыйрьләр бу жанрның классик үрнәкләрен иҗат итәләр. Төрки-татар әдәбиятында газәлнең үсеп китүендә Харәзминең роле шактый зур. Алга таба бу жанрда Сәйф Сараи, Габделмәҗид, Габдессәлам, Шәмседдин Зәки, Тукай, Р. Гаташ һ. б. бик күп шагыйрьләр иҗат итә [Газәл жанры хакында тулырак мәгълүматлар: 11:143–156].

Поэмадагы ахыргы намәдән, газәлдән соң ук янә ике композицион берәмлек бирелә. Аларның берсе «мөнәҗәт», икенчесе «кыйтга» дип исемләнгән. Һәр ике парча да, нигездә, бу төр жанр таләпләрен саклый. Мөнәҗәттә автор Аллага мөрәҗәгать итеп, аннан «җанымызны яктыртуны», «иманымызны саклауны», гозер-теләкләрне канәгатьләндерүне, үз гөнаһларын кичерүне сорый, аның кодрәт иясе икәнлегенә янә басым ясый. Шушында ук Мөхәммәд Хуҗабәкне икенче Җәмшид, «җиһанның теләге», «халыкның ханы» дип мактап та ала [2:47]. Мөнәҗәткә турыдан-туры ялгап кыйтга китерелә. Афористик яңгырашлы бу шигъри өзектә – парчада автор үзе хакында («Кылыч тик тел белә» җиһанны тотуы, мал өчен «мәдех»ләр язмавы һ. б.) мәгълүмат бирелә [2:47].

Күрәсез: Харәзми иҗатында да, гәрчә бер үк әсәр кысаларында, аңа бәйләнештә булса да, Урта гасыр сүз сәнгатенә хас берничә лирик жанр кулланылган: намә, газәл, мәснәви, кыйтга, мөнәҗәт һ. б. Шулай ук бу автор касыйдә жанрының да классик үрнәген тудыра [3:255–256].

Харәзминең бу парчасы аңа мөнәсәбәттә язылган Сәйф Сараи нәзыйрәсе белән берлектә безнең хезмәтләрдә шактый тулы яктыртылган [мәсәлән: 11:146–165]. Шуңа күрә биредә без бу әсәр хакында берничә фикер әйтү белән генә чикләнәбез.

Харәзми иҗат иткән касыйдә тугыз бәйттән гыйбарәт. Ул бу төр жанрларга хас булган «нәсиб» (кереш, фон) белән башланып китә. «Мәхәббәтнамә» поэмасында ук табигатьнең матур гәүдәләнешен биргән автор әлеге касыйдәсендә дә бу традицияне дәвам итә. Аз сүзләр, җанлы деталь-сурәтләр ярдәмендә үк җәйге таң ату күренешен, андагы җанлылыкны, гүзәллекне укучы күз алдына китереп бастыра. Шул фонда алга таба касыйдәнең төп – мәдех өлешенә керешелә. Биредә дә, нәкъ «Мәхәббәтнамә»дәге кебек, үлемнең котылгысызлыгы, җиһанның «бивафа»лыгы, ягъни тугрылыксызлыгы искә төшерелә, тулы канлы яшәеш мәҗлес, табын образлары аша рәсемләнә. Урта гасырның күп кенә каләм әһелләре кебек, касыйдә авторы да шигъри сүзнең үлемсезлегенә дан җырлый:

 
Дөнья сәңа калырмы – Сөләйманга калмады,
Ул кем аңа мөсәххәр (буйсынулы. – Х. М.) иде
див (дию. – Х. М.) һәм пәри.
 

 
Харәзминең гәр тәне туфрак булса һәм
Атын тере тотар җәһан эчрә сүзләре [3:256].
 

Харәзминең бу әсәре үзенең рифмалашуы, строфа төзелеше, мактау-панегирик табигате белән касыйдә жанры таләпләрен саклый. Авторның бу өлкәдәге тәҗрибә-казанышлары алга таба Сәйф Сараи тарафыннан дәвам иттерелде, үстерелде. Әмма шулай да классик касыйдәләргә туры килешле әсәрләр татар сүз сәнгатендә киң таралыш таба алмады. Панегирик ихтыяҗлар бездә, нигездә, мәдхия-мәрсия жанрындагы әсәрләр белән канәгатьләндерелеп килде.

Харәзми әсәрләренең иң беренче чиратта, әлбәттә, поэмасының сәнгати ягы, поэтик үзенчәлекләре хакында моңа кадәр инде шактый гына күзәтүләр ясалды. Шуларга өстәп кенә берничә фикер әйтеп китәбез.

Харәзминең поэтик стиле бай һәм камил. Ул сүз-сурәт белән виртуозларча эш итә, шигъри картиналарның гаҗәеп матур үрнәкләрен тудыра. Бигрәк тә аның сүзләрдәге күпмәгънәлелек – омонимия-тәҗнис күренешеннән оста файдалануы күзгә ташлана.

 
Буең сәрвү санубәр (кипарис-чыршы. – Х. М.) тик, билең кыл,
Вафа (тугрылык. – Х. М.) кылган кешеләргә вафа кыл [2:15].
 
 
Ашар йилдин синең йилгәндә (чапканда. – Х. М.) атың,
Кояш йаңликъ җиһанны тотты атың [2:12].
 

Тәүге бәйттәге «кыл» рифмасы беренче юлда исем (кыл кебек), икенчесендә ярдәмче фигыль мәгънәсен белдерә. Ә икенче строфадагы «атың» кафиясе терлек (хайван) һәм исем төшенчәләрендә кулланыла.