Qafqazlardan Volqaya

BİRİNCİ HİSSƏ
TIFLIS

Bizim beş nəfərdən ibarət komissiya İrəvanda olmuşdu və Türkiyədən olan, hazırda dünyanın hər bir yerinə, o cümlədən Avropaya da yayılmış ermənilərin orada nə dərəcədə yerləşdirilə bilməsini araşdırmışdılar. 1925-ci il iyulun ikisində gecə qatarla İrəvandan evə qayıdırdıq. Səhərə yaxın qatar kəskin hərəkətlə dartınıb dayandığında hələ eşik qaranlıq idi. Komissiyadan olan yoldaşlarımın yatdığı qonşu kupedən səslər eşidilirdi. Onlara dedilər ki, dərhal hazır olsunlar. Onları Batumiyə götürəcək maşınlar artıq hazır gözləyirdi və qatar burada çox dayanmayacaqdı. Bütün bunlar nə demək idi və ayaqyolu harada idi? Biz Leninakanda idik, maşınlar isə həqiqətən də Batumi üçün sifariş verilmişdi. Fransız, həyat dolu Karli artıq tam oyanmışdı və o da hazır idi. İngilis Dupi isə hələ tam oyanmamışdı, o, alt paltarında dayanıb bu var-gələ ucadan etiraz edirdi. O, bütün bunlar haqqında heç nə bilmirdi və maşınla getməyə də qarşı çıxırdı. İtalyan gənc Lo Savio qəti şəkildə etiraz edib üzünü divara sarı çevirib yatmağına davam edirdi. Batumiyə getmək məcburiyyətində olmayan bizim norveçli katib Kuizlinq isə hər şeyə çox sakit yanaşırdı. Bütün sual Batumidən Konstantinapola gedən buxarlı gəmi barədə idi.

İrəvanı tərk etmədən bir neçə gün öncə bizə dedilər ki, gəmi iyulun 6-sı yola düşür və biz də səfərimizi buna uyğun qurduq. Sonra teleqram gəldi ki, yox, ayın 4-ü yola düşür, ancaq güclə yetişə bilərik ona. Amma həmin gün (iyulun 2-si) biz İrəvanı tərk etdiyimizdə gəminin ayın 3-də yola düşməsi haqqında digər bir teleqram aldıq (3 iyul). Belədə yetişmək imkanımız yox idi. Mən də gəmi şirkətinin rəhbərliyinə teleqram vurdum ki, biz planlarımızı onların daha öncəki teleqramlarına uyğun qurmuşuq. Yəni əgər yoldaşlarım gəmiyə yetişməsəydi, günahı onların üzərinə qoyurdum. Çünki sonra bir neçə həftə gəmi olmayacaqdı. Həmin ərəfədə fəal Karli Leninakana teleqram vurub maşın xahiş etdi ki, iyulun üçü tərk edəcək gəmiyə bizi yetişdirməsi üçün maşın göndərsinlər. İki həmkarını eyni zamanda özü ilə götürəcəyinə ümid edirdi, amma istənilən tip macəranı sevmələrinə baxmayaraq, o, indi yuxulu tənbəllikləri fonunda bu fikirdən vaz keçməli oldu və qatar yoluyla davam etdi.

Səhər Tiflisə yetişdiyimizdə teleqram gəldi ki, gəmi növbəti gün yola düşür. Kapitan Kuzlinq və mən vətənə Rusiyadan gedəcəkdik və günorta üç gözəl həmkarımızdan ayrılıb Batumiyə kimi qatarla yolumuza davam etdik. Birlikdə bir neçə gözəl həftə keçirmişdik və inanırdıq ki, yaxşı işlər görmüşük. Biz – geriyə qalan ikili Tiflisdə olacağımız müddətdə “Yaxın şərq” şirkətinin yer təklifinə “hə” dedik və onların qonaqpərvər evində qaldıq.

Dünya elə də böyük deyilmiş, bu yad şəhərdə dostum, Rusiya imperiyasının dəmiryollarının keçmiş direktoru Vürzelin qızı xanım Petrova ilə qarşılaşdım. 1913-cü ildə Sibir və Amur ərazisində onunla səyahət etmişdim. O, bir neçə il işi kənd təsərrüfatı sığortaçısı olan əri ilə bərabər Tiflisdə yaşamışdı. Mən onların hüzur dolu evlərində, cavan və sevimli qızları ilə zövqlü bir axşam keçirtdim. Onlar həmin narahat zamanlardan məharətlə çıxmışdılar və başqalarının məcbur çəkməli olduqları əzab-əziyyətlərdən yayınmağı bacarmışdılar. Onlara mebellərini, dörd otaqlarını – hansı ki, demək olar, boş idi – saxlamağa icazə verdilər. Amma əslində Tiflisdə Sovetlər Birliyinin əksər böyük şəhərlərində olduğu kimi yaşama yeri ilə bağlı ciddi çatışmazlıq hiss edilirdi və əksər ailələr yalnız bir otaqla kifayətlənməli olurdu. Cənab Petrov işi ilə bağlı həm Ermənistan, həm də Gürcüstan ərazisində xeyli səfərlərdə olmuşdu və müxtəlif rayonlarda vəziyyətin necəliyini çox yaxşı bilirdi. Türklərlə həmin müharibə illərində işlər çox pis idi, xüsusilə kənd təsərrüfatında, xüsusilə əhalisi qılıncdan keçirilən, torpaqları korlanan, soyulan türk ordusu tərəfindən məhsulu məhv edilən Ermənistanda!

1921-22-ci ilin qışında minlərlə adam aclıqdan ölmüşdü, ölənlərin meyitləri Ermənistanın Leninakan, İrəvan və başqa şəhərlərin küçələrində qalaqlanırdı. Həmin il ciddi quraqlıq olmamışdı, buna baxmayaraq, həmin il Volqa vadisində baş verən aclıq qədər sərt və ağır olmuşdu şərtlər. Amma kənd təsərrüfatına müdaxilə edən bacarıqlı əllərin sayəsində bu sahə böyük ölçüdə özünə gəlmişdi, hərçənd yenə daha yaxşı olmaq üçün imkan vardı.

Petrovların cavan oğlu vardı, onu da hazırda bir çox rusiyalı gənc kimi mühəndis olaraq böyütmək lazım idi. Ola bilsin, buna səbəb bu böyük ölkənin sənayesinin inkişafda olması, təbii sərvətlərinin daha geniş istismarına başlanmasıydı. Bu amillər insanlara gələcəyə dair ümid yaradırdı. O, hazırda Tiflisin şimalında Kür çayının vadisində tikilən nəhəng dambanın işçilərindən biri idi.

Və mən Transqafqaz hökuməti ilə Ermənistanla bağlı bəzi məsələlər barədə danışıqları davam etdirməli idim. Söhbət burada, demək olar, tamamilə tərk edilmiş suvarma sistemlərinin, əkin sahələrinin yenidən qurulması üçün 17 milyon kron məbləğində kreditin ayrılmasından gedirdi.

Azərbaycan, Ermənistan və Gürcüstan hərəsinin öz hökuməti olan üç müstəqil Sovet ölkəsidir. Onlar mərkəzi Tiflisdə hər ölkə üçün bir vitse-prezident səviyyəsində təmsil olunmaqla Transqafqaziya federasiyasında birləşiblər. Federasiya özü isə yenə də, başqa Sovet sosialist respublikaları ilə bərabər Moskvanın hakimiyyəti altında birləşib.

İrəvandakı Ermənistan hökuməti bizim təklifimizlə ikiəlli razılaşdı. Mən bu barədə Ermənistanın Transqafqaz federasiyasında vitse-prezident olan Lukaşinlə də məsləhətləşmələr apardım. Həmin görüşdə bacarıqlı kənd təsərrüfatı funksioneri Erzinkian da iştirak edirdi. Lukaşin dedi ki, Transqafqaz hökuməti də bu təklifə razıdır. Və mənim sevincli təəccübümə səbəb olaraq əlavə etdi ki, Millətlər liqasının onlara kredit ayırmasına onların heç bir etirazı yoxdur. Bu barədə çətinliklərin olacağından qorxurdum, çünki Sovet hökuməti bu liqanı tanımırdı. Sonra dedi ki, Transqafqaz federasiyası Ermənistan hökuməti ilə bərabər kreditin qaytarılmasına zamin durmağa hazırdır. Və həmsöhbətimə görə, həm Moskvadakı Sovet hökuməti, həm də Rusiya Milli Bankı lazım gələrsə, bu əməliyyata öz dəstəyini verəcək. Bu cür zaminlərlə arzuolunan şərtlərlə kreditin alınmasında problem olmamalıdır. Onun bu məsələ ilə bağlı nikbin düşüncələrini bölüşə bilməzdim, qorxurdum ki, Avropa bankları belə ümumi zaminlər yox, daha spesifik təminat mənbələri tələb edə bilər bizdən. Çünki hökumət dəyişikliyi olardısa, bu zaminlər öz aktuallığını itirə bilərdi. Hərçənd o, belə bir ehtimalın olmadığını deyirdi, amma yenə də bu bankların hər zaman nəzərə aldığı mümkünlük idi. Mən bizim Yunanıstandakı çətin vəziyyət zamanı qaçqınları yerləşdirməyə görə alınacaq kredit üçün üzləşdiyimiz çətinlikləri onların nəzərinə çatdırdım. Hərçənd orada da yunan hökuməti verilən kreditdən daha dəyərli olan sabit təminatlar təklif edirdi. Yadda saxlamaq lazımdır ki, banklar hissləri və humanitar məqsədləri olmayan varlıqlardır. Düzdür, işləri heç də hər zaman mükəmməl deyil, amma onlar hesablayıcı maşınlardır. Ona görə də düşündüm ki, spesifik təminat verilərsə bütün proses xeyli dərəcədə yüngülləşmiş olar. Məsələn, borc verənlərin tam nəzarətində olan bir sistem təklif edilə bilərdi ki, nə olsa da borc batmayacaq, əlavə xərclər olarsa, ödəniləcək və s. Ən sadə yol o olardı ki, kredit alınan torpaqlar özü girov kimi borcverənlərə verilərdi, amma bu mümkün deyildi, çünki bu torpaqlar dövlətə məxsus idi və satıla bilməzdi. Lukaşinə görə, heç şübhəsiz ki, bu plan böyük çətinliklərlə üzləşəcəkdi. O, buna ehtiyac görmürdü, heç mənim qorxularım da özünü doğrultmadı. Bir halda ki, üç hökumət, qüdrətli Sovet İttifaqı Bankı bu məsələyə qol qoyur, demək ki, bir problem olmaz. Onda mənə inamsızlıq toxumu səpən biri kimi baxarlar. Mən cavab verdim ki, əlbəttə, bizim tərəfdən məsələni xoşbəxt sonluqla yekunlaşdırmaq üçün heç bir istək və iradə əskikliyi olmayacaq. Dedim ki, yalnız sənin haqlı olduğuna ümid edirəm. Amma irəlidə böyük çətinliklər gördüyümü ondan gizlədə bilmədim. Biz bir-birimizdən mümkün olan ən yaxşı qarşılıqlı arzularla ayrıldıq.

Sən demə, qorxularımın, əsaslı olduğu təəssüf ki, üzə çıxdı. Təklif edilən zəmanət şərtləri altında Ermənistan üçün kredit açılması mümkün deyildi. Bunun üçün konkret təhlükəsizlik və maliyyə mənbəyi göstərilməli idi. Banklar tərəfindən belə bir cavab verildi: Ermənistan və Moskvadakı Sovet hökumətinin pula zamin durması haqqında sizin güclü inamınızı heç şübhəsiz bəyənirik. Amma mənim istədiyim krediti 15 il ərzində geri qaytarmaq lazım idi. Və ölkələrin 15 il ərzində hansı durumda olacaqlarına dair hansı təminat vardı?

Həmin axşam dostumuz Nəriman Ter Kaşaryan bizi şəhərin ən yaxşı otelinin restoranında axşam yeməyinə qonaq elədi. Transqafqaz federasiyası hökumətinin nümayəndəsi kimi bizim Ermənistan və Gürcüstan ərazilərinə səfərlərimizdə daimi bizi müşayiət etdi. Bizim onu Napoleon adlandırdığımızı deyə bilərəm. Buna səbəb onun Napoleona oxşarlığı idi.

Nəhayət, axşam yeməyi nəzərdə tutulduğu vaxtdan iki saat gec başlayanda hərzamankı kimi çox gözəl süfrə açıldı, ora Qafqaz şərabı, eyni zamanda ən yaxşı təamlar düzüldü. Qonaqlar arasında Gürcüstanın vitse-prezidenti, sən demə, tanınmış idmançı olan erməni və bir çox başqa simalar vardı. Hər kəs yaxşı əhvalda idi və Transqafqaz federasiyasının, bizim komitənin, Ermənistanın şərəfinə xeyli lirik məzmunlu sağlıqlar deyildi. Eyni zamanda bizim dostumuz Napoleon, ədalətli Gürcüstan da unudulmadı. Gürcülər həqiqətən də tarix boyu qadın cazibəsinin və cəngavər əməllərin heyranı olublar. Və bu duyğular Şota Rustavellinin “Pələng dərisi geyinmiş pəhləvan” əsərində öz parlaq əksini tapmışdır. Bu əsər üstündən yeddi yüz il keçməsinə baxmayaraq, hələ də xalqın dilindən düşmür.

Şam yeməyindən sonra ay işığı altında maşınlarla təpələr boyu qalxırıq. Restoranın verandasında oturub qoz yeyir, şərab içirik. Sağlıqlar deyilir, şadyanalıq edilir. Erməni dostumuz bizə başına gələn maraqlı macəralardan danışır. Aşağıdan şarmankadan dayanmadan səs gəlir. Belə başa düşdük ki, bunu bizim hər şeyi düşünən dostumuz Napoleon düzüb-qoşub.

Adamı əridən melodiyaların ən əridici yerində 3-4 not çatmırdı, bu isə qarşısıalınmaz effekt yaradırdı. Yerində qalan notlar diş protezindəki yanlış qoyulan dişlərə bənzəyirdi. Onların gözəlliyi çatışmazlıqlar ucbatından hiss edilmirdi. Bizdən aşağıda, Kür çayının yatağı boyunca minlərlə işığı olan, evlərinin bacasından tüstü yüksələn, kilsələrinin qüllələri səmaya ucalan şəhər yerləşirdi, ətrafımızda ay işığında yuyunan müxtəlif ölçülü təpələr vardı. Uzaqlarda, axşam dumanın arasında Qafqaz dağlarının şiş uclu təpələri güclə sezilirdi. Tiflis dünyanın bu hissəsinin mərkəzidir və burada ərazini təşkil edən mədəniyyətlər, həyat tərzləri, etnik azlıqlar qovuşur: ermənilər, gürcülər, tatarlar, farslar, osetinlər, avarlar və başqa bütün Qafqaz dağlarında yaşayan xalqların nümayəndələrindən var bu şəhərdə. Kürdləri sarışın olmalarından, ləzgi və avarları saçlarının seyrək qalmasından, tatarları qaraşın olmalarından seçmək mümkündür. Saysız-hesabsız milli azlıqların nümayəndələrinə ən çox şəhərin cənub hissəsində yerləşən, dar küçələri və xiyabanları olan qədim hissəsində, vurhavurda olan bazarlarında, şıdırğı alver gedən marketlərində rast gəlinir. Burada bacarıqlı erməni satdığı malı sənə ilkin qiymətindən dəfələrlə ucuz təklif edə bilər. Sən “yox, istəmirəm” deyib uzaqlaşırsan, o isə yeni qiymət deyə-deyə düşür arxanca.

Bu arada, qürurlu fars ayağını ayağının üzərinə aşırdıb qarşısında qalaqlanmış malını satır, vecinə də deyil, sən qiymətlə razılaşacaqsan, yoxsa yox, özü də qiymət də elə aşağı deyil ha. Deyirlər ki, ticarətdə dörd yəhudi bir yunan, dörd yunan bir erməni, dörd erməni isə bir fars qədərdir. Əslində belə olub-olmadığı açıq sualdır. Amma hər bir halda, çox güman ki, bu sonuncu millətin nümayəndələri Şərqdə ən yaxşı ticarətçilər sırasındadır. Burada həm İran, həm də Qafqaz xalçaları elə çəkici qiymətə satılır ki, hətta ən iradəli adamlar belə özləri ilə bacarmır. Mənim özüm də Norveçə kimi qatarla, gəmi ilə, maşınla uzun yolum olmasaydı, şirniklənmişdim.

Bir az daha getdikdən sonra dəmirçilərin və gümüş məmulatları istehsal edən sənətkarların küçəsinə yetişirik. Burada həmçinin Qafqazın məşhur olduğu silahlar da hazırlanırdı. Məharətli qafqazlı silah düzəldənlər səni hazırladıqları silahların mükəmməlliyinə inandırmağa çalışırdılar, inandırmaq istəyirdilər ki, onların hazırladığı xəncəri götürüb daşa endirsən, polad xəncərdə zərrə qədər də iz qalmayacaq. Burada həmçinin qılınc, dəmir qalxan, dəbilqə, sizə Orta əsrlər çağlarını xatırladan digər döyüş ləvazimatlarını görüb təəccüblənə bilərsiniz. Amma bunlar hələ də bir çox dağ xalqları, xüsusən də Qafqaz dağlarının yüksək vadilərində yaşayan xevsurlar (Gürcüstanda yaşayan azsaylı xalq – tər) tərəfindən istifadə edilir. Qafqazlıların qızıl və gümüş məmulatları lap qədim zamanlardan çox yüksək qiymətləndirilmişdir. Xüsusən də sümük və gümüşdən hazırlanmış zərgərlik məmulatları məşhur olmuşdur. Qafqaz dağlarında məskunlaşan xalqlar üçün onların silahları hər zaman çox mühüm rol oynadığından bu cür bəzəmə onların bütün silahlarında işlənməli idi. Xəncərlərdə, qəmələrdə, qılınclarda, dayan-doldurmlarada, barıt buynuzlarında, güllə daraqlarında və s. işləmələrə rast gəlinirdi. Öz gözəl, yaxşı hazırlanmış silahları ilə seçilən müəyyən vadilər, kəndlər mövcuddur. Bu sənətkarlıq nümunəsi, deyəsən, yavaş-yavaş aktuallığını itirsə də, bəzi yerlərdə davam edilir. Küçələr boyunca su satanlar da dolaşır, onlar öz qiymətli mayelərini ya eşşək, ya at tərkində böyük dəri çuvallarda daşıyır, müştəri haylayırlar. Bəziləri isə özləri daşıyır. Bu şəhərlərdə su mühüm ticarət obyekti sayılır, xüsusən quru, isti, suyun az olduğu yaylarda daha çox qiymətə minir. Eşşəkləri tərəvəz və meyvə ilə yükləyən oğlanlar da öz məhsullarını müştərilərə təqdim edir.

Yad adamlara bəlkə də qəribə görünə biləcək məqam bütün bu insanları bürüyən sakit ciddilikdir. Ticarətə, alverə, kiçik göstərilərə baxmayaraq, bu insanların həyatlarında müəyyən sevinc çalarları da var. Amma burada təravətləndirici gülüşü çox nadir hallarda eşidə bilərsən. Hətta qadınlar da burada ciddi və təmkinli görünür, istər şəhərin ruslar yaşayan müasir hissəsində, istərsə də müsəlmanların yaşadığı qədim hissədə – burada qadın nadir hallarda görə bilərsən – bu belədir. Dünyanın biz olduğumuz hissəsində qadınlar onların səslərinin qısılmasını istəmir. Burada isə sanki hər yerdə musiqinin səsini qısırlar. Bəlkə də biz avropalılar yaxşı tərbiyə görməyin, ləyaqətin, dəyərin nə olduğunu bilmirik. Bu mənə bir Çin diplomatını xatırladır, bir dəfə bir jurnalist ona Avropa sivilizasiyası haqqında sual verəndə o demişdi: “Nə bilim, bəlkə də yaxşı şeydir, bircə kaş bu qədər səs-küylü olmazdı”.

Şəhərin qədim hissəsindəki evlər alçaqdır, adətən onlar iki mərtəbəlidir, ikinci mərtəbədə açıq eyvanları olur. Və bütün ailə, xüsusən də evin xanımı günün çox hissəsini, əsas da isti yay gecələrini orada keçirdir. Onlar iki eyvana sahib olmağı xoşlayırlar. Hərəsi evin bir tərəfinə düşür və onların biri hər zaman kölgədə qalır.

Şəhərin qədim hissəsinin cənubu və bazarlar isti kükürdlü hamamlara sahibdir, bu hamamlar qədim zamanlardan məlumdur və təzəliklə yenidən təmir edilib. Ola bilsin, şəhər öz adını da məhz bu hamamlardan götürüb. (Tbilisi: gürcü dilində: isti şəhər – tər). Şəhərin ən gözəgəlimli və cəlbedici yerlərindən biri cənub tərəfdə, dar xiyabanda, hündür təpələr üzərində yerləşən Botanika bağıdır. Günün yandırıcı istisindən bura gəlib sərin, uzun tuneldən keçmək, Fars qalası adlanan yerin yanında oturmaq təravətləndirici təsir bağışlayır. Savkissi adlanan axın təpə tərəfdən dərin, dar vadini kəsir. Yayın bu vaxtı bura sadəcə azsulu bir irmaqdır, amma yəqin onun da vaxtları olub: köpüklənən, coşqun axan və hündür şəlalələr yaradan bir çay kimi. Bağ təpəliklərdə yerləşir və romantik çoxçeşidlilik burada hakimdir, cənub təbiətinə xas istənilən ağac və kola burada rast gəlmək olar. Ümumiyyətlə, bitki örtüyü zəngindir. Ağacların arası ilə təpələrə çətin keçilən, kölgəli cığırlar qalxır. Diqqətçəkən məqam ondan ibarətdir ki, bu ağacların hazırda bitdiyi bütün torpaq sonradan bu qayalıqlara gətirilib səpilmişdir. Bacarıqlı insan əllərinin işidir. Hər tərəfdən su axırdı, arxlar, bulaqlar. Amma vadinin o biri tərəfində suyu və ağacları olmayan arxlar vardı, orada, əsasən, qəhvəyi, solmuş otlar gözə dəyirdi. Burada həmçinin qədim, dağıdılmış Məhəmməd qəbiristanlığı dayanıb – bu bizə bir zamanlar ən qədim xristian ölkələrində baş tutmuş ərəb işğalını xatırladırdı. Bu ölkələr ərəblərə qarşı inancları və azadlıqları üçün tənha mübarizələrini aparmışlar. Amma Məhəmmədin qolu öz gücünü itirib, onun zamanı keçib gedib.

Bağın şimal hissəsində təpələrin üzərində səmaya dikilən “Fars” qalası yerləşir. Bu qala isti hamamların, bazarların üzərində, təpənin lap sıldırım ucunda yerləşir. Və bu qala vadinin uzaq nöqtələrinə, aşağıdan bir-birinə sıx tikilmiş evlərin arası ilə axan, burulan, parıldayan sarı lentə oxşayan Kür çayına, saysız-hesabsız kilsə qübbələrinə, şimala, uzağa, dağ sipərinə, Kazbek dağının ağ qarlı şiş zirvəsinə boylanır.

Axşam bizi yenidən dostumuz Napoleonla bərabər axşam yeməyinə dəvət etdilər. Amma bizim miskin düşüncələrimiz hələ şərqin vaxt anlayışı ilə uyğunlaşmamışdı. Dəqiqələr keçirdi, amma maşın gəlib bizi götürmək bilmirdi. Qərb təfəkkürümüzlə nəyisə gözləməyi nə qədər dözülməz hesab edirdiksə, şərq insanı bunu bir o qədər təbii sanırdı. Bir dəfə adamlarımdan biri bir nəfərlə çərşənbə günü saat birdə görüşməli idi, həmin adam növbəti gün səhər 12-yə kimi gəlib çıxmamışdı. Gələndə də kifayət qədər gec gəldiyi üçün üzr istəmişdi. Amma Kuzlinqlə mən heç vaxt bu qədər çox gözləyə bilməzdik. Bir saat yarım keçəndən sonra özümüz başlayardıq getməyə.

Biz böyük bir bağda axşam yeməyi yedik, orada bizi təmiz, gözəl, balaca masalarda əyləşdirib qulluq etdilər. Qiymət kifayət qədər yaxşı idi və orada çox az sayda qonaq vardı. Şərqdən qalxan ay ağacların yarpaqlarının arasından bizə baxıb gülürdü. Qaranlıq yollar bu ölkənin şanlı keçmişi haqqında xəyallar qurmaq üçün çox uyğun idi. Günün yandırıcı istisindən sonra bir neçə cütlük hüzurlu axşamın təravətləndirici havasında rahatlıq tapırdı. Biz sevimli bir gürcü qadının evində idik. Bura fransız zərgər Çardinin 250 il öncə dediyi sözlərə uyğun idi: “Mən deyirəm axı, onları görüb də aşiq olmamaq mümkün deyil. Gəlin bir qədər cəsarətli olaq: çadranı çıxarın! Axı niyə özünüzü gizlədirsiniz? Amma bəlkə saxlayasınız, hər halda xəyal olan dünya ən yaxşı dünyadır”.

Aşağıda köpüklənə-köpüklənə axan Kür torpaqlara bərəkət verərək axır və dənizə tökülür. Biz qəmli gürcü mahnısı dinləyirik:

 
Qəfildən köhnə yaraların qaysağı qopur,
O, mənim vətənim, bir zamanlar sən
necə bərəkətli, vergili idin.
İndi elə gəlir ki, həmin çağlar artıq gömülüb.
İndi hönkürtü səsləri qulağıma gəlir.
 

Bağda Moskvadan gələn kampaniya müxtəlif şoular göstərirdi, amma oturub baxmağa yer yox idi. Adəti üzrə onlar mükəmməl performans göstərdilər və axırda sürəkli alqışları haqq etdilər. Rusların necə qabiliyyətli olması həqiqətən diqqətçəkicidir. Eyni sözləri bu qafqazlılar haqqında da söyləmək olar, onlar istənilən səhnə fəaliyyətində ustadırlar. Aktyorluq – istər komediya, istər dram olsun, balet, opera… Hələ mən rəqsdən danışmıram. Bütün tamaşa növləri istənilən əhali təbəqəsi tərəfindən qiymətləndirilir və qəbul edilir. Qeyd etməyə dəyər ki, Moskvadakı Sovet hökuməti məşhur opera və balet əsərlərinin səhnələşdirilməsinə qarşı çıxdığında – bu işlərə büdcədən ayrılan illik vəsait həddən artıq çox olduğundan – əhali etiraz ərizəsi hazırlayıb, imzalayıb mərkəzə göndərdilər. Bildiyim qədər fəhlə sinfinin yekdil etiraz etdiyi yeganə səhnə olub bu. Amma onlar öz baletlərini istəyir, hökumət isə geri addım atmaq istəmirdi.

Səhnə tamaşalarına bu qədər meyllə, bacarıqlı aktyorluqla yanaşı nə geyimlərində, nə rəftarlarında qeyri-adilik nümunəsi sezmək mümkün deyildi. Başlarında yumşaq Lenin kepkaları, əyinlərində ya boz, ya mavi bluza, böyük anlamda yalnız monoton təəssürat oyadırdılar. Heç qadınları da burada rəngarəng geyimlərdə görmədim. Orda-burda rəngbərəng bluzalar, şallar gözə dəyir, amma onlar da bayram geyimləri deyil, yalnız boz rəng əskikdir. Hər tərəfdə işçi sinfin monoton görünüşlü gündəlik geyimləri var. Amma, ola bilsin, yeni cəmiyyətlərdə məhz belə də olmalıdır. Köhnə günlər öz cah-cəlalı, möhtəşəmliyi və bayramları, qızılı ilə ötüb keçmişdir. Bütün xoş köhnə günlər işçi sinfin sayəsində olmuşdu. Artistik nöqteyi-nəzərdən və səhnədə baş verənlər baxımından indi yerləri dolduran “proletariar” idi. Çoxu da ipək geyimdə və çarşabda olan kişilər, qadınlar…

Biz bu izdihamı izlədiyimiz zaman, qəfildən dostumuz Napoleon qarşımızda peyda oldu. Dostları ilə bərabər bizi Tiflisin bütün əyləncə yerlərində axtarmışdılar. Nəhayət, gəlib burada tapmışdı. Növbəti gün olacaq səfərimiz üçün hazırlıqlarla başı çox qarışdığı üçün bu qədər gecikmişdi. İndi isə Kaxet şərabı və musiqi ilə kompensasiya etmək niyyətində idi. Və indi həzin gürcü musiqisinin sədaları altında biz Gürcüstan paytaxtı ilə vidalaşırdıq.

Rusiyada baş verən böyük aclıqların nəticələrini qismən aradan qaldırmaq üçün işləri davam etdirərkən Moskvada Dağıstan Respublikasının prezidenti Samurski ilə görüşdüm. Orada da böyük qəm-qüssə vardı. Və o, məndən səmimi şəkildə şərtləri görüb, tanış olub. Mənə mane oldular, gedib baxa bilmədim və nəticədə ən zəruri tibbi ləvazimatları, dərmanları göndərməklə kifayətləndim. İndicə ondan teleqram almışdım, ürəkdən məni evinə dəvət edirdi ki, qayıdarkən Dağıstana keçim və onun qonağı olum. Bunu etməyə mənə heç nə mane olmadığından, Kvuzlinqə teleqram vurdum ki, iyulun altısı, bazar ertəsi Vladiqafqazda olacam.

Qafqaz dağlarının şərq ətrafından birinci Bakıya, sonra Xəzər dənizi boyunca Dərbəndə, ordan da Dağıstana uzun dəmir yolu səyahətini seçməkdənsə, Qafqaz dağları boyunca Gürcüstan hərbi yolu adlanan yolla ora getmək istəyirdik.

Bizə bu yolda baş verə biləcək bir çox diqqətçəkən əhvalatları danışmışdılar. Bir il öncə, poçt daşıyan düz sərnişinin yanında güllələnib öldürülmüşdü. Sonra isə onların hər şeyini soyub talamış, lüt-üryan yolun ortasında buraxmışdılar. Yazda bir sərnişinin bəxti gətirməmiş və hər iki dizindən güllə yarası almışdı. Bu davakar dağ xalqları, inanılmaz hündürlükdə yerləşən vadilərdə yaşayır və hər kəs burada silahla gəzir və onlar öz yaşayış adət-ənənələrindən qurtulmaqda çətinlik çəkirlər. Amma bizə dedilər ki, yol bu aralar tamamilə təhlükəsizdir. Qafqaz dağları Xəzər dənizi ilə Qara dəniz arasında, cənub-şərqdə Bakı olmaqla, şimal qərbdə Azov dənizinə qədər nisbətən dar silsilədə uzanır. Uzunluğu 1100 km, eni 70-170 km olmaqla 120 min kvadrat km. 700 km uzanan dağların hündürlüyü 3000 km-dən artıqdır, burada yollar dar, keçidlər hündür və təhlükəlidir. 2300 metrdən 3000 metrə kimi dəyişən hündürlüklər tarix boyu şimaldan cənuba, cənubdan şimala insanların köçünü əngəlləməklə təbii sipər rolunu oynamışdır. Belədə, onlar ya Xəzər dənizin şərq sahillərinə doğru, ya da boğazlar, keçidlər vasitəsiylə Qara dənizə doğru köç etmələrini şərtləndirmişdir. Qafqaz dağlarının bir neçə bükülməsi var və mərkəzi bükülmə Terek və Kuban çaylarının mənbələri arasına düşür. Dağ silsiləsinin mərkəzi hissəsi qranit və kristal qayalıqlardan ibarətdir. Onlar təməl qayaya aid ola bilər. Təməl qaya bir çox başqa yerlərdə ağır çöküntü süxurlarından ibarətdir.

Bu mərkəzi bükülmənin şimal hissəsində qayalar üzərində son zamanlar iki vulkan püskürməsi halı qeydə alınmışdır, biri şimal-qərbdə yerləşən Elbrus, yaxud da Cin-Padşah, (5629 m, bura həmçinin Qafqaz dağlarının ən hündür zirvəsidir) digəri isə cənub-şərqdə yerləşən Kazbek zirvəsidir. Bu vulkanik kütlələr Qafqaz sıra dağlarının ən hündür zirvələrini təşkil edir. Buradakı zirvələrdən 20-dən artığı Monblan zirvəsindən daha hündürdür. Onlar, adətən, sıra dağlardan ayrı vəziyyətdə yerləşir, onların ətəklərini vadidən axan çayların suları yuyur. Onlar həmçinin dağ döşü boyunca böyük miqdarda, axınla bazalt lava da püskürür. Amma silsilənin cənub-şərq tərəfi, Kazbek dağının yaxınlığında, Terek çayının mənbəyini götürdüyü yerlərdə yollar indi yəqin çox təhlükəsiz olar. Andi silsiləsi kimi tanınan şimal silsiləsi Dağıstan ərazisinə düşür, Petrovskdan qərbdəki düzənliklərə qədər Çeçenistan boyu Meşi dağlarının bir növ davamı kimi uzanır (Kür və Rion çaylarının yaratdığı ovalıq boyunca). Şərqdə, cənub-şərqdə dağların hündürlüyü mərkəzdəki qədər olmasa da, burada da xeyli çayda hündürlüyü 4000-i keçən zirvələr mövcuddur. Cənubda Qafqaz dağları yerini ovalıq ərazilərə, Kür-Araz ovalığına, şimalda isə cənub-şərqi Rusiyanın hamar steplərinə verir.

Hündür dağlıq ərazilərdəki bulaqlar, adətən, vadilərə, uzununa, dağ silsiləsi boyunca axır, hərdən sıldırım qayaların, dağların arasından süzülüb şəlalələr, dar keçid suları yaradır. Silsilənin dağ döşündə qar xətti 2900-3500 metr arası dəyişirsə, şimal hissədə bu rəqəm 3300-3900 metrdir. Alp dağlarında olduğu kimi bu dağlar da buzlaşma dövründən keçib və çətinliklə keçilən qar örtükləri, iri buzlaqlarla örtülüb. Bəzən bu buzlaqlar dağ ətəklərinə qədər gələ bilir. Amma diqqət çəkən məqam odur ki, vadilər və hamar ərazilər burada iri buzlaqların müdaxiləsi ilə bir çox buzlaqların geniş yayıldığı ölkələrdən fərqli olaraq “U” formalı landşaft əmələ gətirməyib. Burada buzlaqlar isə quru ərazisinə soxulub çoxsaylı dərin dağ gölləri də yaratmayıb. Bu təbiət hadisəsi daha çox buz sürüşmələrin geniş yayıldığı Norveç və İsveç kimi ölkələrdə müşahidə edilməkdədir. Qafqazda vadilərin bir tərəfi dikdirdir, ora dərin, dar və “V” formasındadır. Belədə, vadi dibləri dar olmaqla keçid üçün xeyli dərəcədə əlverişsizdir. Çox zaman çaylar dərin dərələrdən, uçurum vadilərdən axır. Burada göllər yoxdur və çaylar qıjıltı ilə axıb – demək olar, hər zaman onların suyu palçıqlı olur – ovalıq ərazilərdə, düzənliklərdə insanlar tərəfindən əkin-biçin işlərində istifadə edilir və dağ ətəklərində böyük depozit olaraq yatırılır.

Ola bilsin, vadilərin belə özünəməxsus olmasına səbəb hər iki sıradakı dağ döşlərinin çox dik olması, iri buzlaqların heç bir maneə ilə rastlaşmadan aşağı sürüşə bilməsidir. Eyni zamanda həm su, güclü şaxta ilə bərabər çox güclü eroziya təsirinə sahibdir. Bundan başqa, burada qayaların nisbətən yumşaq olması onların suya qarşı müqavimətini daha təsirsiz edir. Su və şaxtanın gücü həmişə buzlaqlardan daha çox olub.

Çox güman Qafqaz dağlarında qalxma-enmə ilə ətraf ərazilərində eyni coğrafi olayların müşahidə edilməsi arasında bağlılıq var. Eyni zamanda həm şimal, həm də cənub Qafqaz dağlarındakı isti-soyuq bulaqlar da var. Bulaqlardan bəziləri qaynar, bəziləri buz kimi soyuqdur, onların yod, brom, kükürd, maqnezium və başqa çoxsaylı faydalı minerallarla zəngindir. Bu bulaqlar lap qədimdən öz müalicəvi əhəmiyyəti ilə seçilmişdilər. Bulaqların ətrafında müxtəlif xəstəliklərin və orqanizm zəifliklərinin müalicəsi üçün sanatoriyalar, xüsusi müalicə mərkəzləri fəaliyyət göstərir. Əfsanəyə görə, Böyük İsgəndərin adamları bu şəfaverici bulaqların bəzilərinin suyundan istifadə etmişlər.

Bu möhtəşəm dağların bəzi dağətəyi rayonlarında, xüsusən, yeni geoloji qatlarında neft (nafta) tapılır. Müalicəvi neft, əsasən, Bakı və onun ətrafında, eyni zamanda Kür çayının cənub ərazilərində tapılır. İndi, demək olar ki, Bakıdakı qədər neft çıxarılan yer Terek çayının cənubunda, Qroznı yaxınlığındakı yataqdır. Petrovskdan cənubdakı düzənlik ərazilərdə, Xəzər dənizinin sahilləri boyunca – eyni zamanda qarşı tərəfdə, şimal-qərb silsiləsində, Azov dənizində, Taman yarımdasındada – neft yataqları mövcuddur. Amma dağların cənub yamaclarında, Gürcüstanda, Kür çayı ilə onun qolu Alazan arasındakı hissədə də neft var. Bir çox yerlərdə yerin tərkindən təbii qaz çıxır, qədim dövrlərdə insanlar yerin tərkindən çıxan qaza ibadət etmişlər və onlar atəşpərəstlər adlanmışlar. Qafqazlarda hələ ki, əhəmiyyətli miqdarda qara, yaxud əlvan metal tapılmamışdır. Bəzi çayların yataqlarında qızıla rast gəlinib, amma faydalı, gəlir gətirəcək miqdarda yox. Hərçənd hələ qədim zamanlarda yunan Strabon qeyd etmişdir ki, ona söylənilən məlumata görə, “çay axınları qızılla zəngindir, onları barbarlar yuyub aparırmışlar”. Onlar bunu ucu biz nizələri üstünə tükü olan dəri keçirtməklə nail olurmuşlar. Və bu yolla da “Qızıl yun” nağılı meydana çıxmışdır. Vladiqafqazdan qərbdə yerləşən Osetya adlı ölkədə əhəmiyyətli gümüş, sink və qurğuşun yataqları mövcuddur. Burada həmçinin bir az dəmir və mis də var. Amma faydalı qazıntılar içində ən önəmlisi, heç bir müqayisəyə gəlməyən, əsasən, Gürcüstanda, Kutaisinin qərbində, cənubi dağ yamaclarında geniş yayılmış manqanes yataqlarıdır. 1925-ci ildə Harrimanın başçılıq etdiyi Amerika şirkəti bu yataqların – ehtimal ki, bu yataqlar dünyada öz qəbilindən ən mühüm yataqlar hesab edilir – istismarı üçün razılıq əldə etmişdir. İllik böyük məbləğdə istismar haqqı verildiyi üçün böyük narahatlıq vardı. Amma hazırda anlaşmazlıqların aradan qalxdığı indiki dövrdə yataqların nəzarət və istismar hüququ yenidən Sovet hökumətinin əlinə keçmişdir. Kutaisinin qərbində həmçinin kömür yataqları da var. Sulfata, əlbəttə ki, Dağıstanda rast gəlinir. Çaylara gəldikdə, xüsusən, dörd böyük çayın adını çəkə bilərik. Və ola bilər ki, bu dörd çayın orta əsrlərlə Cənnətdən axıb gələn dörd çayla əlaqəli olduğuna inanır yerlilər. Amma şimal qütbündə həm çaylar, həm dağlar dəyişib. Elbrusda başlayan Kuban şimal istiqamətindən düzən ərazilərdən axır, sonra qərbə doğru yönəlib Azov dənizinə tökülür. Terek çayı Kazbek dağının cənub yamaclarından başlayır, əvvəl şərqə doğru axır, sonra köpüklənə-köpüklənə dar qayalıq ərazilərlə gəlib Vladiqafqazdan keçir, ondan sonra şərqə doğru kəskin bir dönüş edir və böyük delta yaradaraq Xəzər dənizinə tökülür. Dağın cənub-qərb yamaclarında Rion çayı Kutaisinin alçaq düzəngahları boyunca Kolxisaya qədər axır və Qara dənizə tökülür. Qızıl çomaq və Günəş kralı sarışın qızını məhz bu çaydan götürmüşdür. Dördüncü və ən böyük çay sıra dağların cənub yamacları boyu Azərbaycanın düzən ərazilərindən axan və Xəzər dənizinə tökülən Kür çayıdır. Bu çay mənbəyini Qafqaz dağlarından deyil, Kars dağı yaxınlığındakı yüksəkliklərdən götürür. Amma çayın xeyli iri qolları var, ən böyükləri sırasında Arqava, Yora, Alazan çaylarını deyə bilərik. Qafqaz dağlarının şimal hissəsində yaylar çox zaman quru, isti, az yağıntılı keçirsə qışlar soyuq və şaxtalı olur. Ümumi götürdükdə, Azov dənizi ətrafına da çox az miqdarda – təxminən illik 500 mq – yağıntı düşür. Amma dağ silsiləsinin mərkəzinə doğru yaxınlaşdıqca, yağıntının miqdarı, demək olar, iki dəfə artır. Dağın cənub yamaclarına da çox yağıntı düşür, xüsusən, Qara dənizə tərəf yağıntının miqdarı 2 metrə kimi çata bilər. Dağın bu cənub-qərb yamacları ona görə də qalın subtropik meşələrlə örtülüdür. Digər tərəfdən Qafqaz dağlarının şimal-şərq hissələrində isə – xüsusən, Dağıstanda – dağlar o qədər çılpaq görünür ki, elə bil tamam ağacsızdır. Şimala doğru dağ yamacları, silsilənin həm mərkəzində, həm də şimal-qərbində əksinə olaraq sıx meşələrlə örtülüdür. Qafqaz dağlarının aşağı yüksəkliklərində meşələr, adətən, şam, ağcaqayın, palıd, göyrüş, ardıc, şabalıd, qoz, çinar ağaclarından ibarət olur. Ağacların arasında ilanlara, kərtənkələlərə və başqa sürünənlərə tez-tez rast gəlmək olur. Bir qədər yuxarıda həmişəyaşıl palıda, at şabalıdına, cökə, ağcaqayın, fıstıq, küknar, ağcaqovaq ağaclarına rast gəlmək mümkündür. Bir az da yuxarıda yenidən küknar və ağcaqayın sıralanır və sonra ağcaqayın daha da sıx rast gəlinir. Ağaclar təxminən 2200 metr yüksəkliyə kimi davam edir, ordan yuxarıda isə təxminən 3000 metrə kimi örüşlər davam edir. Heyvanlar aləmi də zəngindir burada. Burada ayılara, canavarlara, çaqqallara, tülkülərə, kaftarlara, vəhşi pişiklərə, şirlərə və az hallarda bəbirlərə də rast gəlmək olur. Bu meşələrdə vəhşi donuz və maral da çoxdur. Uca dağlarda, sıldırım qayalarda isə turlar və dağ keçiləri məskən salıb. Sıra dağların qərb hissəsindəki yüksəkliklərdə Avropa bizonunun sürüləri də var, eyni zamanda çox az yerdə vəhşi öküzə rast gəlinir. Buradakı tip öküz bir zamanlar bütün Avropaya yayılmış aurok öküzünün qohumudur. Endemik quşlardan qırqovulu göstərmək olar, onların sayı çoxdur və gerçək evləri Rion çayı yaxınlığında, Yunanıstanın Phasis ərazisindədir – bu quş latınca adını məhz buradan götürüb: Pheasant.