ШАҲЗОДА ВА ГАДО

IV БОБ

ШАҲЗОДАНИНГ КЎРГИЛИКЛАРИ БОШЛАНЯПТИ

Оломон шаҳзодани кўп соатлар давомида ҳақоратлаб таъқиб этиб борди, кейин тарқалишиб, уни сазойи қилишни тўхтатди. Шаҳзода қора халқдан қуввати етганича жонҳолатда қутилишга ҳаракат қилиб, ҳукмдор сифатида уларни жазолашини эълон қиларди; у оломонга шоҳона буйруқ беришга уринаркан, бу нарса ҳамманинг кулгисига сабаб бўларди, аммо лекигин чарчоқнинг зўри шаҳзодани жим бўлишга мажбур қилгач, у ўзининг золимларини ҳеч қанақасига қизиқтирмай қўйди ва улар ўзларига бошқа эрмак топиш учун тарқалиб кетдилар. Шаҳзода теварак-атрофга қанча алангламасин, бу жойларни таний олмади; у ўзининг Лондонда эканини биларди холос. У оёғи тортган томонга йўл олди. Бир оз вақт ўтиб, уйлар сийраклаша бошлади, йўловчилар ҳам тобора камроқ кўзга ташланарди. У қонаб кетган оёқларини ҳозирги Фарингдон-стрит жойлашган ердан оқиб ўтган сойга ботириб, бир неча дақиқа нафасини ростлаб олди ва яна йўлга тушди. Тез орада тартибсиз қурилган бир неча бинолар ва улкан бир черков кўриниб турган хароба манзилга етиб келди. Шаҳзода бу ибодатгоҳни таниди. У ҳавозалар билан ўралган бўлиб, ҳамма жойда ишчилар иш билан банд эдилар: уни қайта қуришмоқда эди. Шаҳзода бир зумда тетиклашиб қолди. У ўз машаққатлари ниҳоят якунига етганини ҳис этди ва ўзига ўзи деди: “Бу – Тунд роҳибларнинг қадимий черкови. Менинг ҳукмдор отам ибодатгоҳни улардан тортиб олиб, ташландиқ ҳамда қаровсиз болалар учун бошпанага айлантириб, унга Масиҳ Қўнимгоҳи номини берган. Бу канисада тарбияланувчилар албатта ўзларига саҳоват ва марҳамат кўрсатган валинеъматларининг ўғлига хизмат қилмоқликдан мамнун бўладилар. Боз устига, камина ўғлон ҳам айни дамда худди шу манзилдан нажот топганлар ва келгусида ҳам паноҳ топгувчилар каби қувғинда ва қашшоқликда қолгандир”.

Тез орада у югураётган, сакраётган, тўп ўйнаётган, бир-бирининг устидан ошиб ўтаётган бир тўда болалар орасида пайдо бўлди: ҳар бир зумраша ўзи билганича шўхлик қилар, тирранчаларнинг тўс-тўполонлари қулоқни қоматга келтирарди. Улар ҳаммалари бир хил – ўша пайтдаги дастёрлар ва хизматкорлар киядиган кийимда эдилар. Ҳар бирининг бошида кичик тақсимчадек катталикдаги ясси қалпоқча – у билан бошни асраб ҳам бўлмайди, чунки ниҳоятда кичик; кишига зеб беради дейишга эса тил бормайди. Қалпоқча остидан доира шаклида кесилган, фарқ очилмаган сочлар тутами пешанага тушиб туради: бўйинларида роҳиблик мартабасига эга шахсларда бўладиган ёқалар; танага ёпишиб турадиган, тиззани бемалол ёпадиган даражада узун, енглари кенг кўк камзул; кенг қизил белбоғ, тиззадан тепароқда боғич билан боғланган ёрқин сариқ пайпоқ; катта темир тўқали ковуш. Бу анчайин бачкана хоскийим эди.

Болалар ўйинларини тўхтатиб, шаҳзоданинг теварагига тўпланишди. У эса туғма бир ғурур билан сўз қотди:

– Қадрли болакайлар, бошлиғингизга Уэлс шаҳзодаси Эдуард у билан сўзлашмоқчи эканини айтинглар.

Бу сўзлар шовқинли қичқириқлар билан кутиб олинди, битта сурбет ўспирин эса кесатиқ қилди:

– Ўзинг кимсан, чувринди, зоти олийларининг элчиларимисан?

Шаҳзоданинг юзлари ғазабдан қизариб кетди, доимий одатига кўра қўлини белига чўзди-ю, ханжарини тополмади.

Ҳаммалари бараварига ҳо-ҳолаб юборишди, болалардан бири унинг ҳаракатига изоҳ берди:

– Кўрдиларингми? У худди ростакам шаҳзодалар каби ёнида қиличи борлигига ўзиям ишониб юборди!

Бу мазаҳлаш навбатдаги қийқириқларга сабаб бўлди. Эдуард мағрурона кеккайди ва жавоб қилди:

– Ҳа, мен шаҳзодаман. Отамнинг садақасидан кун кўраётган сен гадоваччалар камина билан бундай муносабатда бўлмоқликка нолойиқсанлар.

Унинг сўзлари ниҳоят даражада кулгили туюлиб, тўдада яна қаҳқаҳа кўтарилди. Ҳаммадан олдин шаҳзодага сўз қотган ўспирин шерикларига қараб қичқирди:

– Ҳой, сиз чўчқалар, қора қуллар, зоти олийларининг падарларининг сарқитхўрлари, одоб-муомалани унутдингларми? Ҳамманг тиз чўкиб ерга тақиллатиб бош урларинг! Ҳазрат подшоҳзодага ҳамда зоти олийларининг увадаларига сажда қилларинг.

Ҳамма болалар шодон майнабозлик билан бараварига тиз чўкдилар ва ўз қурбонларини масхаралаб, сохта эҳтиром кўрсатган бўлишди.

Шаҳзода ўзига яқинроқдаги болани ўхшатиб туриб тепди ва қаҳр билан деди:

– Мана буниси санга ҳозирча сийлов, эртага эса муқаррар дорга торттираман!

Э, йўқ, буниси энди ҳазил эмасди! Жонни оғритадиган ҳазилга бало борми! Кулгилар шу заҳотиёқ тўхтади, қувноқлик ўрнини ғазаб эгаллади. Шумтакалардан ўнтачаси дод-вой кўтарди:

– Ушла буни! Ҳовуз томонга судраларинг! Итлар қани? Ғажиб ташла буни, Арслон! Кекирдагидан ол, Қозиқтиш!

Кейин эса Англия шу пайтга қадар гувоҳ бўлмаган манзара юзага келди: қора халқнинг болалари валиаҳд шаҳзода ҳазрати олийларига қўл кўтармоққа журъат этганлари етмагандай, тағин унга итларини гижгижлаб, ғажитиб ташламоқчи ҳам бўляптилар!

Тун пайти шаҳзода шаҳарнинг аҳоли гавжум қисмига етиб келди. Бутун аъзои бадани моматалоқ бўлиб кўкарган, қўллари шилиниб қонаган, эгнидаги увадалар лойга буланган. У тобора кўпроқ иродасидан айрилган кўйи шаҳар бўйлаб тентирайди, – тинкаси қуриган, беҳол, оёғини зўрға судраб босади. Аъло ҳазратлари энди йўловчиларга савол беришдан ҳам тийиларди, чунки жавобига улардан фақат сўкиш эшитяпти, холос. У ўзича минғирлаб боради:

– Сарқитлар Ҳовлиси! Йўлда йиқилиб қолмасдан ўша ергача етиб боролсам бас, шундагина нажот топишим мумкин. Ҳалиги боланинг қариндошлари мени саройга олиб боришади, уларнинг оиласига дахлдор эмаслигимни, ва ҳақиқий шаҳзода эканимни айтишади, сўнг камина яна асл мақомига қайтади.

Бола Масиҳ Қўнимгоҳидаги безорилар уни қандай хўрлаганларини дам-бадам эслаб борар экан, ўзига ўзи гапириб қадам ташлайди:

– Мен шоҳлик тахтига ўтирганимда уларни егулик ва бошпаналик бўлишдан ташқари, китоб ўқиб, илм олишга ҳам мажбур қиламан. Агар юрак ва ақл оч қолса, ошқозоннинг тўқлиги сариқ чақага ҳам арзимайди. Мен бу воқеаларни яхшилаб эслаб қоламан, зеро бугун камина олган сабоқлар бекор кетмаслиги ва менинг халқим жаҳолат машаққатини тортмаслиги лозим. Зеро, билим қалбларни юмшатиб, саховатга ва мурувватга ўргатгусидир.

Деразаларда чироқлар шуъласи кўрина бошлади. Шамол кўтарилиб, ёмғир бошланди. Рутубатли, совуқ тун кириб келди. Бошпанасиз шаҳзода − Англия тахтининг уй-жойсиз вориси қашшоқларнинг вайрона кулбалари зичлашиб кетган ифлос кўчаларнинг қинғир-қийшиқ йўлкаларидан тобора ичкарилаб бормоқда эди.

Бир пайт қандайдир барзанги, ғирт маст одам қўполлик билан унинг ёқасидан олиб, дўқ урди:

– Яна ярим кечагача изғиб юрдингми? Уйга эса сариқ чақа ҳам олиб келмаган бўлсанг керак?! Ҳали шошмай тур! Агар уйга пулсиз қайтган бўлсанг-у, чиллакдай ингичка қовурғаларингни уриб синдирмасам, Жон Кенти отимни бошқа қўяман!

Шаҳзода бу ароқхўрнинг чангалидан силтаниб чиқди ва унинг ифлос панжаси тегиб булғаган ва оғритган елкасини ижирғаниш билан силаган кўйи бақириб қолди:

– Э-ҳа, сен унинг отасимисан? Тақдирнинг марҳаматига шарафлар бўлгай! Мени ўз уйимга олиб бор, уни эса саройдан олиб кет.

– Унинг отаси? Нима демоқчи эканингни билолмадим, лекин сенинг отанг ўзим эканимни аниқ биламан… Яхшилаб адабингни берганимда бу дарров эсингга тушади…

– Менга ҳазиллашма, айёрлик қилма ҳамда вақтни ҳам чўзма! Мен чарчаганман, баданим моматалоқ, сабр қилишга қувватим етмайди. Мени қирол отамнинг ҳузурига олиб бор, у сени ҳатто энг ғаройиб тушларингга ҳам кирмаган бойликлар билан мукофотлайди. Менга ишон, ишонавер, сени алдаётганим йўқ, айни ҳақиқатни айтяпман! Менга ёрдам қўлингни чўз ва азоблардан қутқар! Камина ҳақиқатан ҳам Уэлс шаҳзодаси эрур!

Жон Кенти болага ҳайрат билан тикилди ва бошини сарак-сарак қилиб, минғирлади:

– Эсингдан айрилибсан, бола, худди ҳозиргина жиннихонадан чиқиб келаётганга ўхшайсан.

Кейин шаҳзодани яна ёқасидан олди-да, хирилдоқ овозда сўкина бошлади:

– Миянг айниганми, йўқми, лекин биз бувинг билан ҳар бир қовурғангни санаб чиқмасак, Жон Кенти отимни шартта ўзгартириб юбораман!

У ғазабланган шаҳзодани типирчилаб қаршилик кўрсатишига қарамасдан судраб кетди ва исқирт кўча дайдиларининг сершовқин шодон қичқириқлари остида у билан бирга яқин атрофдаги ҳовлиларнинг бирида ғойиб бўлди.

V БОБ

ТОМ – АСЛЗОДА

Том Кенти шаҳзоданинг хосхонасида ёлғиз қолгач, ўзининг одам нигоҳидан панада эканидан унумли фойдаланиб қолди. У катта кўзгу ёнида гоҳ ундай, гоҳ бундай туриб, ўзининг ғаройиб либосларидан завқланди, кейин шаҳзоданинг шоҳона қадам босишига тақлидан нари-бери юриб кўраркан, бунинг қанчалик салобат бағишлашини кузатиш учун ҳамма вақт нигоҳи кўзгуда бўлди. Сўнг эса чиройлигина қилични яланғочлади ва чуқур таъзим ила унинг тиғини ўпгач, бағрига маҳкам босди. Беш-олти ҳафталар муқаддам болакайнинг кўз ўнгида бир олийжаноб жўмардтўра⁵ Норфолк ва Саррей насабли машҳур лордларни қамоқхонага жойлаштириш учун Тауэрнинг комендантига топшираётганида унга шу тарзда эҳтиром кўрсатган эди. Том ёнбошига илинган, қимматбаҳо тошлар билан безатилган ханжарни ўйнади, хосхонанинг ҳашаматли ҳамда қимматбаҳо жиҳозларини томоша қилди, зийнатли курсиларнинг ҳар бирига керилиб ўтириб кўрди ва агар Сарқитлар Ҳовлисида яшайдиган болалар бу ерга ҳеч бўлмаса эшик тирқишидан мўралаб, уни мана бундай салобатли ҳолда кўришса, ўзини қандай шоҳона тутган бўлишини тасаввур қила бошлади. Уйга қайтганида одамлар унинг ғаройиб ҳикояларига ишонишармикан ёки бошларини сарак-сарак қилиб, унинг хомхаёллари чегарадан чиқиб кетгани ва охир-оқибат ўзи ҳам ақлдан озиб қолганини бир-бирларига гапира бошлашармикан?

Шу тарзда ярим соатлар чамаси вақт ўтди. Шундагина Том шаҳзода нима учундир ҳанузгача қайтмагани ҳақида ўйлаб қолди ва ўзини жуда ёлғиз ҳис этди. Тез орада эса атрофини қуршаб турган зийнат-безаклар болакайни қизиқтирмай қўйди: энди у ҳар бир товушга жонҳолатда қулоғини динг қила бошлади. Кичик Кенти аввалига ўзини нохуш сеза бошлади, кейин ҳавотирга тушди, оқибатда росмана ваҳимада қолди. Тўсатдан қандайдир одамлар кириб қолиб, уни шаҳзоданинг либосида кўриб қолишса-чи? Шаҳзода эса йўқ, уларга бор гапни айтиб берадиган гувоҳ қани? Чувриндини аввалига гапсиз-сўзсиз дорга осиб юборишади-да, кейингина бу бола саройга қандай келиб қолгани ҳақида суриштира бошлашади. Бунақа майда-чуйда ишларда сарой аъёнлари қарорни шартта чиқариб қўяқолишларини у эшитганди. Боланинг ташвиши тобора ортиб борарди. Том қалтираб-қақшаган кўйи қўшни хона эшигини асталик билан очди. Шаҳзодани тезроқ топмаса бўлмайди. Шаҳзода уни муҳофаза қилади ва саройдан чиқариб юборади. Башанг кийиниб олган, шаҳзоданинг мулозимлари мақомидаги олти нафар жаноблар ва таниқли насл-насабларга мансуб, худди капалаклардай ясанган икки маҳрам ўспиринлар ўринларидан сакраб туриб, Томга таъзим қилдилар. У шошилиб ортга чекинди ва эшикни ичкаридан ёпиб олди.

“Улар мени мазаҳ қилишяпти, – ўйлади у. – Ҳозир чиқиб, ҳаммасини овоза қилишади… Вой-эй, мени бу ерга ажалим ҳайдаб келган экан!”

Том ваҳиманинг зўридан хонанинг у бурчидан бу бурчига безовта юрар экан, атрофга қулоқ тутиб, ҳар бир шитирлашдан ҳам қалтираб қоларди. Бирдан эшик очилиб, ипак кийимли маҳрам эълон қилди:

– Жейн Грей хоним!

Эшик очилиб, башанг кийинган ёшгина қиз Томнинг ёнига сакраб-сакраб югуриб келди. У бирдан тўхтади ва афсус билан сўз қотди:

– О! Нега бунчалик ғамгинсан, валиаҳд?

Том эс-ҳушини йўқотаёзди, лекин ўзини тетикроқ тутишга уриниб, минғирлаб қўйди:

– Оҳ, менга раҳминг келсин, ойимқиз! Камина валиаҳд эмас, мен бор-йўғи Лондоннинг Сарқитлар Ҳовлисида тиланчилик билан кун кўриб юрган бечора Том Кентиман, холос. Сендан илтимос, шаҳзода билан кўришишимга имкон бер. У ўз марҳаматини дариғ тутмасдан менинг увадаларимни ўзимга қайтарса ва бу ердан тирик ҳамда соғ-саломат ҳолимда жуфтагимни ростлаб қолишимга имкон берса бас. О, менга илтифот кўрсатиб, офат-балодан қутқар, ойимқиз!

Бола тиз чўкди ва қиз томон қўлларини чўзди, у нафақат сўзлари билан, балки нигоҳи билан ҳам ундан марҳамат тилар эди. Қиз эса бир муддат даҳшатдан тош қотиб турди, кейин қичқириб юборди:

– О, валиаҳд, сен қаршимда тиз чўкдингми?! – сўнг ваҳима ичида қочиб кетди.

Том умидсизлик билан ўзини ерга ташлади ва ўзига ўзи деди:

“На ёрдам, на умид! Ҳозир соқчилар келишади-да, мени ҳибсга олишади”.

У қўрқувдан қалт-қалт титраб, ерда думалаб ётган айни пайтда сарой бўйлаб ғалати овоза тарқалди. Шивирлашлар хизматкордан чўрига, аъёнлардан хонимларга ўтиб борарди, – саройларда доимо пичирлаб гаплашишади, – узун даҳлизлар бўйлаб пастки қаватлардан юқори қаватларга, хонадан хонага миш-миш ёйилади: “Шаҳзода ақлдан озибди! Валиаҳд эсидан айрилганмиш!”. Тез орада ҳар бир меҳмонхонада, ҳар бир мармарли хонада ялтир-юлтирларга бурканган киборлар ва хонимлар ҳамда улар каби ясан-тусан қилган, аммо насаб сифатидан қуйироқ бўлган аъёнлар ҳам бир-бирлари билан жонҳолатда пичирлашишар ва ҳар бирининг юзида қайғу аломати зоҳир эди. Кутилмаганда башанг кийинган мулозим пайдо бўлди ва сокин қадам билан ҳар бир кишининг ёнидан ўтиб борар экан, тантанали равишда эълон қилди:

“ҚИРОЛ НОМИ БИЛАН!”

“Ўлим хавфи остида бу ёлғон ҳамда бемаъни хабарга қулоқ тутмоқлик, уни муҳокама этмоқлик ҳамда саройдан ташқарида тарқатмоқлик қатъиян тақиқланади! Қирол номи билан!”

Шивирлашлар дарҳол тўхтади, гўёки барча пичирлашаётганлар бирданига соқов бўлиб қолгандай эдилар.

Кўп ўтмай йўлаклар бўйлаб ари ғувиллашидай ғовур-ғувур бошланди.

– Шаҳзода! Қаранглар, шаҳзода келяпти!

Шўрлик Том ўзига таъзим учун эгилган сарой аъёнлари ёнидан имиллаб ўтиб борар экан, уларга жавобан айнан шундайин таъзим билан бош эгади ва бу ғалати вазиятга умидсиз кўзлари билан аянчли нигоҳ ташлайди. Икки нафар маҳрамлар икки томондан уни қўлтиғидан тутиб бормоқдалар, бу билан Томнинг қадамига тетиклик бағишлашга интиладилар. Унинг ортидан эса сарой табиблари ва бир неча хизматкорлар келишмоқда.

Сўнгра Том саройнинг ҳашамдор безалган хосхонасида пайдо бўлди ва ортидан эшик табақалари ёпилганини эшитди. Уни кузатиб келганлар дарров атрофига тизилишди.

Боланинг қаршисида, жудаям яқин масофада гўштдор юзли, нигоҳи қаҳрли, бир уюм хамир каби семиз одам ёнбошлаб ётарди. Одамнинг каттакон бошидаги сочлари мутлақо оппоқ; юзини қолиплаб турган чакка соқоли ҳам оппоқ. Эгнидаги либоси қимматбаҳо матодан тикилган, аммо эскириб, айрим ерлари титилиб ҳам кетибди. Шишиб кетган оёқлари – биттасига дока боғланган – ёстиқ устига ташланган. Хонада сукунат ҳукмрон, Томдан бошқа ҳамма итоат ила бош эгиб турибди. Юзидан заҳар томиб турган бу мажруҳ кимса қаҳрли Генриҳ VIII эди. У сўз бошлаши билан совуқ юзи мулойим қиёфага кириб қолди:

– Бу қанақаси, соҳиб Эдуард, азиз шаҳзодам? Менга бундоқ қайғулик ҳазил қилмоқлик фикри миянгга қаёқдан келиб қолди? Каминага – сени эркалаб суйгувчи меҳрибон қирол отангга-я?!

Том бу нутқнинг ибтидосини ўзининг саросимадаги ҳислари имкон бергани қадар тинглаб турди, лекин “меҳрибон қирол отанг” сўзлари мудроқ онгига етиб боргач, юзи оҳакдай оқариб кетди, бола худди ўқ теккандай тиззалаб қолди ва қўлларини юқори кўтариб нидо қилди:

– Сиз қиролмисиз? У ҳолда менинг паймонам тўлибди!

Ўғилнинг бу сўзлари қиролни гангитиб қўйди, унинг кўзлари ҳар томонга олазарак боқди ва ниҳоят боланинг юзига келиб тўхтади. Ҳафсаласи пир бўлиб, гап бошлади:

– Афсус, мен саройда тарқалган овозаларни шунчаки сафсата деб ўйлагандим. Аммо ростдан ҳам янглишибман, – подшоҳ оғир тин олди ва мулойимлик билан Томга мурожаат этди: – Отангга яқинроқ кел, бўтагинам. Тобинг бўлмаяптими?

Томнинг оёққа туришига ёрдамлашиб юборишди, унинг бутун вужуди қалтираб, Англия қироли аъло ҳазратларига журъатсизгина яқинлашди. Қирол боланинг чаккаларини икки қўли орасига олиб, қўрқув акс этган юзига меҳр ва синчковлик билан тикиларкан, унинг эси жойига қайтганлиги аломатларини умид билан излай бошлади. Кейин боланинг жингалак сочли бошини бағрига босди ва бармоқлари билан сийпалай бошлади.

– Наҳотки падари бузургворингни танимаётган бўлсанг, ўғлоним? – сўради у. – Кекса отангнинг юрагини тилкалама, мени таниётганингни айт! Мени танийсан-ку, шундай эмасми?

– Сиз менинг қаттиққўл ҳукмдоримсиз. Ҳукмдорим, парвардигор сизни ўз паноҳида асрасин!

– Тўғри… Орий рост… маъқул гап… Тинчлан, қалтирама. Бу ерда сени ҳеч ким ҳафа қилмайди, сени ҳаммамиз яхши кўрамиз. Шу топда аҳволинг анча яхши, ёмон туш кўрган бўлсанг, ҳаммаси ортда қолди, шундайми? Сен яна кимлигингни эслай бошладинг – кимлигингни биляпсан-ку, тўғрими? Ҳозиргина менга сен ўзингни бошқа ном билан атаганингни айтишди. Лекин энди сен ўзингни бошқа одам сифатида кўрсатмоқчи эмассан, шундай-а?

– Ўтиниб сўрайман, марҳаматингизни дариғ тутманг, улуғ ҳукмдорим: мен айни ҳақиқатни айтяпман. Мен аҳли раиятингиз орасидаги энг тубаниман, ғирт қашшоқ бўлиб дунёга келганман. Фақат мусибатли, алдамчи тасодифгина мени бу даргоҳга бошлаб келди, ҳолбуки, ўзим ҳеч қандоқ номақбул қилмишни содир этганим йўқ. Ўлимимга ҳали эрта, ҳозирча жуда ёшман. Биргина сўзингиз мен учун нажот бўлади. О, ҳаётбахш каломингизни айтинг, ҳукмдорим!

– Ўлим? Бундай сўзни айта кўрма, азиз шаҳзодам, тинчлан. Саросимадаги юрагингга хотиржамлик қўнсин… сен ўлмайсан.

Том қувончли қичқириқ билан тиз чўкди:

– Илтифотингиз учун сизни тангри ярлақасин, ҳукмдорим, мамлакат фаровонлиги учун умрингизни узоқ қилсин!

Том ирғиб оёққа турди ва юзларида қувонч балқиб, ўзини кузатиб келган мулозимлардан бирига мурожаат этди:

– Эшитдингми? Менга ҳаёт бахш этилди! Буни қиролнинг ўзи айтди!

Атрофдагилар маъюс бир эҳтиром ила бошларини эгишди, лекин ҳеч ким жойидан жилмади ва бирор сўз айтмади. Том озгина ҳижолат тортиб, бир муддат шундоқ турди, кейин подшоҳ томонга ўгирилганича қўрқибгина сўради:

– Энди кетаверсам бўладими?

– Кетсанг? Албатта, агар шуни истасанг. Балки яна бирор муддат шу ерда қоларсан? Агар кетсанг, қаёққа бормоқчисан?

Том кўзларини ерга тикди ва тортинибгина деди:

– Балки мен хато мулоҳазага боргандирман, лекин ўзимни озод деб ўйлагандим ва камина қашшоқликда туғилиб-ўсган, ҳозирда опаларим, онам истиқомат қилаётган хужрага қайтсам дегандим; ўша хужра – менинг уйим; мана бу дабдаба ва ҳашаматларга эса мен ўрганмаганман… Мурувватингиздан бенасиб қилманг, подшоҳим, кетишимга ижозат беринг!

Қирол сукутга чўмди ва бир оз вақт жим қолди. Юрагида кучайиб келаётган изтироб ва ташвиш унинг юзида акс этарди. Лекин у тилга кирганида, овозида заифгина умид оҳанги сезилгандай бўлди:

– Балки унинг тафаккури фақат битта фикрда оқсаётгандир ва бошқа нарсаларда унинг шуури аввалгидай равшанлигини йўқотмагандир? Ё, парвардигор, ишқилиб шундай бўлиб чиқсин-да! Биз буни синаб кўрамиз!

У Томга лотин тилида савол берди, Том амал-тақал қилиб лотинча жавоб қилди. Қирол бундан мамнун эканини яшириб ўтирмади. Аъёнлар ва табиблар ҳам бу жавобдан қониқиш ҳосил қилишди.

– Ўзининг илми ва салоҳияти даражасида, – эътироф этди қирол, – ўғлон бундан яхшироқ жавоб қайтармоққа ҳам қодир эди. Аммо ҳозирги суҳбат шундан далолат берадики, унинг онги жиндайгина хиралашибди холос, аммо лекигин тўлиғича ақлдан озмабди. Бу ҳақда фикрингиз қандай, афандим?

Ушбу сўзлар ўзига қаратилган табиб чуқур таъзим қилди ва жавоб қилди:

– Тахминингиз тўғри, ҳукмдорим, каминанинг фикри ила ҳамоҳанг.

Соҳиби салтанат донишманд ҳакимнинг эътирофидан шодланиб кетди шекилли, буёғига қувноқ овозда давом этди:

– Жуда соз! Шаҳзодани ҳамма кузатиб турсин. Уни синовдан ўтказишни тўхтатмаймиз.

Сўнг Томга ўз саволини француз тилида баён этди. Том ҳамманинг нигоҳи ўзига қаратилганидан ноқулай аҳволга тушиб, бир дақиқа жим турди, сўнг уялибгина деди:

– Эътироф этмоқликка ижозат бергайсиз, тақсир, бу ажнабий тил менга нотаниш.

Қирол яна ўзини ёстиққа ташлаб, ёнбошлаб олди. Бир нечта хизматкорлар унинг хизматига югуришди, лекин уларни қайтарди:

– Мени безовта қилманглар… вужудим озгина бўшашди, шу холос. Мени ўтқазиб қўйинглар-чи. Бўлди, ана шундай. Буёққа кел, бўтам, мияси айниган шўрлик бошингни отангнинг кўксига қўйгин-да, тинчлан! Тез орада соғайиб кетасан; бу вақтинчалик ғалатиликлар ўтиб кетади. Бундан қўрқма! Яқинда соғлом бола бўласан.

Сўнг у қаршисидагиларга ўгирилди ва ҳукмдорнинг мулойим юзида қаҳр намоён бўлди, кўзларида ғазаб учқунлари чақнади.

– Ҳаммангиз эшитиб олинг! – дўқ урди у. – Ўғлимнинг эс-ҳуши жойида эмас. Лекин бу телбалик вақтинчалик ҳол. Бу ҳолат машаққатли дарс машғулотлари ва ёлғизлик туфайли юзага келган. Ҳамма китобларни йўқотинг, муаллимларни ҳайданг! Ўғлимни турли ўйинлар билан чалғитинг, унинг куч-қувватини мустаҳкамлайдиган, саломатлигини тиклайдиган ҳаракатчан ўйинлар билан кўнглини хушланг.

Қирол ёстиғидан янаям баландроқ кўтарилди ва янада каттароқ руҳланиш ила сўзида давом этди:

– Боланинг ақли жойида эмас, аммо у менинг фарзандим ҳамда Англия тахтининг вориси. У соғлом ақл биланми, телбавор онги биланми, барибир ҳукмдорлик қилади! Амримни тингланг ва ҳамма ерда жар солинг: унинг саломатлиги ҳақида сўз очган ҳар бир кимса Британия салтанатининг тинчлигига ва осойишталигига таҳдид қилган ҳисобланади ва дарҳол сиртмоққа тортилади!… Ичишга бирор нима беринг… юрагим куйиб кетяпти… мусибат куч-қувватимни қирқиб ташлаяпти… Ана шундоқ. Мана бу қадаҳни кўз олдимдан йўқотинг… Мени қўлтиқлаб олинг. Ана шундоқ, маъқул. Зоти валадимиз телбами? Агар у минг баттар тентакроқ бўлганида ҳам – барибир Уэлс шаҳзодаси эрур. Камина, инглиз қироли буни оммавий равишда тасдиқлагай. Эндиликда эса барча қадимий анъаналаримизга риоя этилган ҳолда ўғлонимиз валиаҳд шаҳзода сифатида эълон қилингуси. Лорд Гертфорд, ҳозироқ маросимни бошлашингизни амр қиламан.

Аъёнлардан бири қирол тахти қаршисида итоаткорона тиз букди ва маълумот берди:

– Соҳиби салтанат ҳазрати олийларига яхши маълумдурким, Англия бош фармоначи гофмаршали⁶ Тауэр минорасига зиндонбанд этилган. Бинобарин, маҳкум бош фармоначи…

– Жим бўл! Бундоқ жирканч исмни ҳузуримизда талаффуз қилмоқликка журъат эта кўрма. Наҳотки ўша кимса ҳеч қачон ўлим топмаса? Наҳотки у менинг шоҳона истакларим рўёбга чиқмоқлигига умрбод ғов бўлса? Фақатгина Англия гофмаршали давлатга хиёнат қилиб, ўз номига доғ туширгани ва бош фармоначилик лавозимига нолойиқ экани туфайли ўғлимни валиаҳд деб эълон қилмоқликка ҳақсизлиги сабабидан шаҳзода ўзига тегишли бўлган рутбага тасдиқлана олмайдими? Йўқ, буюк қудрат эгаси бўлмиш тангри номи ила қасам ичаман! Парламентимни огоҳлантириб қўй, токи қуёш кўтарилгунига қадар Норфолкка ўлим ҳукмини чиқариб қўйсин. Акс ҳолда парламент қаттиқ жазога мустаҳиқ этилгай.

– Подшоҳ амри – вожиб! – дея қаддини тиклади тиз чўкиб турган лорд Гертфорд ва ўз жойига қайтди.

Аста-секинлик билан қиролнинг юзидаги ғазабнок ифода ҳам йўқола борди.

– Падари бузургворингни ўпиб қўй, шаҳзодам! – деди у. – Ана шундоқ… Нимадан қўрқяпсан? Мен ахир ўз отангман, сени бениҳоя яхши кўраман.

– Сиз менга меҳрибонсиз. Мен эса муруввватингизга номуносибман, қудратли ва марҳаматли ҳукмдор, бу ҳақиқатан ҳам шундай. Аммо… лекигин… кимнингдир ўлимга маҳкум эканлиги мени изтиробга солмоқда, зеро…

– Мана энди ўзингга келдинг, мана энди шаҳзодага ўхшадинг! Ақлу шуурингга нуқсон теккан бўлса-да, қалбинг аслича қолганини кўнглим сезганди; юрагинг доимо меҳрга лиммо-лим эди. Аммо ўша герцог сен билан олий мақом-мартабанг ўртасида турибди. Мен унинг ўрнига бошқа одамни, ўз унвонини хиёнат фасоди билан булғамаган кишини қўймоқликни ихтиёр этдим. Сен ташвишланма, оқкўнгил шаҳзодам, шўрлик бошингни бу ғалвали иш билан банд қилма…

– Унинг ўлими мен туфайли тезлашмоқда-ку, шундай эмасми ҳукмдорим? Агар мен бўлмаганимда у яна қанча вақт умргузаронлик қилган бўларди?

– У ҳақда ўйлама, шаҳзодам! Хоин бунга номуносиб. Мени яна бир марта ўпиб қўйгин-да, ўз эрмакларинг ва кўнгилхушликларингга боравер! Дардим тинкамни қуритди, жуда толиқдим; менга озгина сокинлик керак. Гертфорд тоғанг билан ва ўз мулозимларинг билан боравер. Вужудим бир оз ором олиб, қувватга кирсам, яна ҳузуримга келарсан!

Том шоҳона ётоқдан кўнгил ғашлик билан чиқди, чунки ҳукмдорнинг сўнгги айтган сўзлари унинг юрагида ардоқлаб турган яширин умидларига ўқилган ўлим ҳукмидай бўлиб эшитилди – у ўзини озодликка чиқариб юборишади деган ўй-хаёлдан охиригача кўнгил узолмай турган эди. У яна шивир-шивир овозларни эшита бошлади: “Ана шаҳзода, шаҳзода келяпти!”

Том зарбофтга бурканган, икки қатор терилиб олишиб, ўзига энкайиб таъзим қилиб турган аъёнлар орасидан ичкарилаб боргани сайин баттарроқ тушкунликка тушар, ўзининг бу зодагонлар оламида банди экани, эҳтимол мана шу олтин қафасдан ҳеч қачон қутулиб кета олмаслигини чуқуррроқ англай бошлаганди – бирорта ҳам дилкаш дўсти йўқ бўлган бечора шаҳзода воситасида, парвардигорнинг ўзи марҳаматини дариғ тутмасдан, Томга озодлик неъматини ато этган тақдирдагина у нажот топмоғи мумкин эди.

Болакай қаерга юзини бурмасин, ҳамма ерда ўзига таънали нигоҳини қадаб, қаттиқ тикилиб турган Норфолк герцогининг кесилган боши ҳавода учиб бораётгандай бўлиб туюлаверарди.

Томнинг орзулари кечагина қандай ширин эди-я, ҳақиқий воқелик эса ниҳоятда шафқатсиз ва даҳшатли бўлиб чиқди!

VI БОБ

ТОМ УЧУН ЙЎЛ-ЙЎРИҚЛАР

Томни улкан хонага олиб киришди ва оромкурсига ўтқазишди. Аммо атрофида кекса ва аслзода кишилар тик турганларида, у ўтиргани учун ўзини ноқулай ҳис қилаётганди. Бола уларни ҳам ўтиришга таклиф этди, лекин аъёнлар унга енгилгина таъзим қилган ёки беназир илтифоти учун пичирлаб миннатдорлик изҳор қилганлари ҳолда барибир тик туравердилар. Том ўз илтимосини яна такрорлади, лекин “тоға”си граф Гертфорд унинг қулоғига шивирлади:

– Илтимос қиламан, уларни мажбур этма, соҳибим, сенинг ҳузурингда ўтирмоқлик улар учун ножоиз.

Лорд Сент-Жон келганини маълум қилишди. Томнинг қаршисида эҳтиром ила таъзим қилгач, лорд деди:

– Қирол мени маҳфий топшириқ билан жўнатди. Аъло ҳазратлари соҳиб граф Гертфордни истисно этган ҳолда бу ерда ҳозир бўлганларнинг барчаларининг кетмоқликларига ижозат беришни ихтиёр этмасмиканлар?

Том аъёнларни қандай кетказиб юборишни билмаслигини гўёки сезгандай, Гертфорд унга пичирлаб, агар сўзлашга хоҳиши бўлмаса, ўзини нутқ ила овора қилмасдан, қўли билан ишора қилиб қўяқолиши кифоя эканини билдирди.

Мулозимлар кетишгач, Сент-Жон сўзини давом эттирди:

– Ҳазрати олийлари шуни амр этадиларки, муҳим ва жиддий давлат аҳамиятига эга вазиятлар нуқтаи назаридан, аъло ҳазрат шаҳзода, токи дардлари ўтиб кетгунига қадар, ҳамда ўзларини худди аввалгидай соғ-саломат сезгунларича, имконлари доирасида ўз хасталикларини маҳфий тутмоқликлари жоиз эканмиш. Айнан: ўзининг ҳақиқий шаҳзода, буюк инглиз салтанати валиаҳди эканини ҳеч бир кимсанинг ҳузурида инкор этмаслик; ўзининг валиаҳд ҳукмдор сифатидаги нуфузига риоя этмоқлик ҳамда эгалик ҳуқуқи ва қадимий урфга мувофиқ ўзига нисбатан билдирилган итоаткорлик ва эҳтиром белгиларини ҳеч қандай эътирозсиз қабул қилмоқлик; қиролимизнинг талабларига кўра, гўёки ўзининг паст насабдан экани ҳамда муҳтожликда бебахт турмуш кечиргани ҳақида ҳеч бир кимсага сўз очмаслик – зеро бу каби ҳикоётлар ҳаддан ташқари авж олиб кетган хаёлпарастлик асоратлари эрур; шаҳзода ўзи илгари таниган қиёфаларни тиришқоқлик билан заиф хотирасида тиклашга ҳаракат қилсин, бунинг уддасидан чиқмоқликнинг имкони бўлмай қолган вазиятларда эса у хотиржамликни сақласин, ҳайрат ёхудким хаёли фаромушликнинг бошқа аломатларини тилида ё юз ифодаси ила зуҳур этмасин; тантанали қабул чоғларида, агарким нима айтмоқлик ёкигим нима қилмоқлик лозимлигини билмай хижолатда қолса, синчков нигоҳлардан ўз саросимасини пинхон тутсин, аммо лекигин лорд Гертфорд билан, ёки камина – итоаткор қулингиз ила маслаҳат қилсин, зеро граф ҳамда камина ҳукмдор томонидан махсус равишда сиз зоти олийларининг ихтиёрига бириктирилганмиз ҳамда ушбу фармойиш бекор қилингунига қадар валиаҳднинг қўл ва кўз остида бўлурмиз. Қирол ҳазрати олийлари ушбуни амр этгани ҳолда валиаҳд ҳукмдорга соғинчлик саломлар йўлламоқдалар ва парвардигори олам ўз марҳамати ила сизга тезроқ шифои комил ато этмоғини тиламоқдалар ва сизни ўз иноятига олмоғини сўраб, дуои жонингизни қилмоқдалар.

Лорд Сент-Жон таъзим қилди ва чеккага ўтди. Том итоаткорона жавоб қилди:

– Бу – қиролнинг амри. Ҳукмдорнинг буйруқларига итоат этмасликка ёки буйруқлар ижро учун бир қадар қийинчилик туғдирадиган бўлса, уларни ўз манфаатига мослаб олиб талқин қилмоққа ҳеч қим ҳақли эмас. Қиролнинг истаги бажо келтирилгай.

Лорд Гертфорд ҳам буни маъқуллади:

– Модомики, ҳазрати олийлари сизни китоб мутолааси ёки шу каби машаққатли ишлар билан қийнаб қўймаслигимизни амр этган эканлар, сиз зоти олийлари кутилаётган зиёфатга қадар толиқиб қолмаслигингиз ва ўз саломатлигингизга путур етказиб қўймаслигингиз учун вақтингизни эрмак ўйинлар билан ўтказмоқни ихтиёр этсангизмикан?

Томнинг юзида ҳайрат ифодаси кўринди; у Сент-Жонга саволомуз боқиб қўйди ва ўзига қаратилган маъюс нигоҳга дуч келгач, уятдан қизариб кетди.

– Хотирангиз ҳануз шуурингизга бўйсунмоқдан бош тортмоқда, – деди лорд. – Шу боис лорд Гертфорднинг сўзлари сизга андаккина ғалатироқ туюлмоқда; аммо сиз ташвишланманг, шифо топишни бошлашингиз биланоқ бу ҳолат барҳам топажак. Лорд Гертфорд шаҳар раҳбарлари томонидан уюштирилаётган зиёфатни назарда тутмоқда; тахминан икки ойлар муқаддам қирол аъло ҳазратлари сиз зоти олийларининг унда иштирок этмоғингизни ваъда қилиб қўйган эдилар. Энди ёдингизга тушгандир?

– Ўкинч ила тан олмоғим лозимки, хотирам ҳақиқатан ҳам онгимни тарк этибди, − жавоб қилди Том ишончсизгина бир оҳангда ва яна юзлари қизариб кетди.

Айни шу чоғда мулозимлар Элизабет хоним ҳамда Жейн Грэй хонимнинг ташрифлари ҳақида маълум қилишди. Лордлар бир-бирларига маънодор қараш қилиб олишди ва Гертфорд тезда эшик томон йўналди. Ёш маликалар унинг ёнидан ўтиб боришаётган пайтда уларга аста пичирлади:

– Сизлардан ўтинаман, ойимчалар, шаҳзоданинг ғалати қилиқларини сезмаганликка олинг ва хотираси хиралашган пайтларда унга ҳайрат нигоҳи ила боқманг… сизлар ҳозирча унинг шууридаги бу ҳолатга надомат ила кўп бора гувоҳ бўласизлар.

Бу пайтда лорд Сент-Жон Томнинг қулоғига насиҳат сўзларни қуймоқда эди:

– Ўтиниб сўрайман, соҳибим, ҳазрати олийларининг амрларига қатъий риоя этинг: имкони бўлган ҳамма нарсани ёдингизга туширмоққа ҳаракат қилинг, ўзингизни гўё ҳамма нарсани эслаётгандай тутинг. Ўзгариб қолганингизни ойимчалар пайқашларига йўл қўйманг. Болалигингиздан сиз билан бирга ўйнаб улғайган маликалар сизни қанчалик яхши кўришларини биласиз-ку. Уларни ғамга ботирманг. Балки каминанинг ҳузурингизда қолмоғини истарсиз? … Мен билан тоғангиз ҳам қолсинларми?

Том ишора орқали ўзининг розилигини билдирди ва нимадир деб ғўлдираган бўлди. Яқиндагина бошидан кечирганлари унга яхшигина сабоқ бўлганди, бола соддадиллик билан қиролнинг фармойишини ўз имкони доирасида сидқидилдан бажармоқликкка аҳд қилди.

Барча эҳтиётгарчиликларга қарамасдан, Том билан маликалар ўртасидаги суҳбат баъзан анчайин оғир кечди. Ростини айтганда, Том бир неча маротаба ишнинг расвосини чиқаришга ҳам тайёр ҳолда ўзининг бундай машаққатли томошага ярамаслигини айтиб юборишга ҳам чоғланди-ю, лекин ҳар сафар уни малика Элизабетнинг фаҳм-фаросати бу фалокатдан асраб қолаверди. Лордларнинг ҳар икковлари ҳам ҳушёр туришарди, улар ҳам гўёки бехосдан гапириб юборган бўлиб, икки-учта сўзлар билан болани муваффақиятли қўллаб юборишди. Бир марта митти Жейн хоним Томга қуйидагича савол билан мурожаат этиб, уни қаттиқ ташвишга қўйди: